Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Сӱӱген ижинде – сӱӱген адазы…

11.12.2020

«Комсомольский правда» ла «Партия дела» ӧткӱрген «Иштиҥ чырай-кеберлери» («Лица труда») деген III бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ турулталары кӧрӱлди. Алтай Республикадаҥ Сынару Ороеваныҥ соккон фотојуругы «Сӱӱген иш» деген ууламјыда эҥ артык деп адалды. Фотосогоочыныҥ фотојуругында Боочы јуртта (Оҥдой аймак) јуртап јаткан адазы Николай Савенковичтиҥ сӱр-кебери. Кайралдаарыныҥ чӱм-јаҥыныҥ кийнинеҥ Сынарула ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

– Сынару, Слерди јайаан јайалталу фотосогоочы деп бастырароссиялык кеминде баалаганын-уткуганын  кандый кӱӱн-санаала уктыгар?

– Кӱӱн-санаам кӧдӱриҥилӱ, ӧкпӧӧриш те, оморкоду да бар эмей. Јайаандык ижимди јолду баалаган жюриге акту кӱӱнимнеҥ алкыш-быйанымды  айдадым. Агы-чегинче айдар болзо, баштапкы ла катап кемиле јаан ла учурлу кӧрӱде, маргаанда туружып, јеҥӱчил болуп чыгарым деп сананбадым да, сакыба-дым да.

Јӱрӱмде база бир сакыбаган јанынаҥ келген сый деп айдарга јараар.

– Адагардыҥ сӱр-кеберин сӱрекей јаан ийделӱ, сезимдӱ, тирӱ, тынышту деп айдарга јараар.  Чек ле документ бодолду фотојурук, је ол ок ӧйдӧ художественный кинодоҥ алынган кадрга бодолду. Јажыды, шылтагы  кайда болот не?

– Онызы кандый да сезим ажыра болот. Је ондый да болзо, јартап кӧрӧйин. Байа кадрдыҥ бойын сезип, объектив ажыра нени де эмезе кемди де ӧзӧгиҥле сӱӱп, карузып турзаҥ, фотојурук кыйалтазы јогынаҥ чындык болор. Мен ӱзеери фотојурукты јазаар тужында фотошопло билдирер-билдирбес ле эдип тузаланары учун. Јакшы, чыҥдый фотојуруктыҥ бойыныҥ учуры бар, оны согуп јаткан ӧйдиҥ бойыныҥ элес эткен сезимин кӧрӧӧчиге јетирер керек. Мениҥ ижимди кӧргӧн кажы ла кижи онызын јӱрегиле, ӧзӧгиле сезип турзын.

– Солун кадрдыҥ јолы, амадузы јанынаҥ угарга јилбилӱ?

– Мен бу фотојурукты кӧрӱ-маргаанга керектӱ деп аҥылап сокподым. Мениҥ амадум — адамныҥ иштеп јаткан ижин келер ӧйгӧ кереестеп артыргызып салары болгон деп айдарга јараар. Саҥ башка учурал. Тышкары кыш, кочкор ай да турган болзо, је јылу кӱн болгон. Кышкыда уулактар јылу, кургак ӱкпекте турат. Шак ла бу јылу кӱнде бис олорды  кӱнниҥ кӧзине кыска ӧйгӧ, кайда да он минутка, чыгарар деп јӧптӧштис.  Камера мениҥ бойымда болгон. Айдарда, мен чӱрче ле кайкамчылу элести фотојурукка согуп ийдим. Оноҥ кӧрӱ-маргаан керегинде угала, фотојурукты аткарып ийерге, адамнаҥ јӧбин сурадым. Ол тужында адам эмеш кемзинген, је эмди дезе оморкоп сӱӱнет. Нениҥ учун дезе кӧп тоолу улус оны танып, акту кӱӱндеринеҥ уткуп јат.

– Фотојурук јӱк ле сӱӱген, јараган јилбӱӱ эмес, је ӧзӧгиҥе кару, јуук јайаан иш деп Слер качаннаҥ ала билип баштаганар?

– Кайда да бир јыл мынаҥ кайра. Ол ӧйгӧ јетире мен коммерциялык съемкаларла иштегем. Јакыткан кижиниҥ ле кӱӱнине болуп, ол ло кижиге јаразын деп кичеенгем. Чокумдап айтса, ижим акту кӱӱнимнеҥ, ӧзӧгимнеҥ эмес болгон деп айдарга јараар.  Је оныҥ кийнинде, фотојурук озо ло баштап меге, мениҥ бойыма јараар учурлу деп јаан ачылта эттим. Айдарда, качан  фотојурук мениҥ бойыма јараган болзо, кадр јакылта да эткен кижиге јараар учурлу. Шак мен мынызын бойыма јартап, учурын билип аларымда, кӧрӱмиле, јилбӱзиле, кӱӱн-санаазыла меге јуук улустаҥ јакылталар келип баштады. Јакылта эткен улус меге јаан јайаандык јайымды, бӱдӱмјини берген.   Эдип јаткан ижиме бойымныҥ кӧрӱмимди, кӧргӧнимди-сескенимди  саларга сӱрекей јарамыкту арга, айалга келишти.  Јайаан ижиҥде тудуу јок болзо, анчада ла качан куучын коммерциялык јакылта керегинде ӧткӧндӧ, онызы кайкамчылу да, тыҥ да.

– Кайралдаарыныҥ кӧдӱриҥизи ӧйинде сӧс айткан кӧп тоолу улус Слердиҥ јайаандык ижигердиҥ  тӧзӧгӧзи, ӧзӧги алтай культура деп темдектедилер. Албатыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларына, кӧгӱс байлыгына сӱӱштиҥ јолы кайдаҥ башталат?

– Сӧс јогынаҥ, ол ончозы бойыныҥ јолын биледеҥ алат. Ончо јакшы, јараш биледеҥ башталат. Менде бу эрјинедий энчи байлык ада-ӧбӧкӧлӧримнеҥ, ук-тӧзимнеҥ оогоштоҥ ала кӧксиме, каныма шиҥген. Улус, албаты угы-тӧзиле башкаланбас керек деп сананадым. Биледеги јакшыга, јалакайга, тӧрӧл јерин, ороонын сӱӱрине, оныла оморкоорына таскамал сӱрекей керектӱ. Шак ла мындый ару, ак кӱӱн-санааны, ајаруны, килемјини эбире јӱрген кажы ла кижидеҥ кӧрӧр кӱӱним бар. Мениҥ ада-энем калыгыстыҥ азыйдаҥ бери келген јаҥжыгуларын чеберлеп, буспай апарат. Айдарда, мен бойымныҥ билемде база ла ол буспас, ажыра баспас ээжилерле, ӱредӱле башкарынадым. Качан сениҥ ич-телекейиҥ байлык, кӧгӱс кӧрӱмиҥ јайым ла јарык болзо, онызы сениҥ јайаан ижиҥде сӱрекей јакшы кӧрӱнип јат.

– Слер бойыгардыҥ страницагарда алтай аш-курсак керегинде улай ла бичип јадыгар. Ол солун шӱӱлтелерди, јӧп-сӱмелерди-рецепттерди  кайдаҥ  табадыгар?

– Энем алтай аш-курсакла алдынаҥ бери иштеп јат. Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ ле эткен аайыла алтай айлында аарчы-курудын, сарјузын, быштагын белетейт. Мен алтай аш-курсак керегинде тӧрт јыл мынаҥ кайра соцсетьтерде куучындап-бичип баштагам. Бистиҥ јаҥжыгуларысла јиит улус кӧптӧдӧ танышсын деп кӱӱнзейдим. Бӱгӱн  ӧзӱп јаткан јаш ӱйе бойыныҥ культуразыла тыҥ јилбиркеп јатканы јок, тӧрӧл тилиле ас куучындашкылайт. Мениҥ јеендерим тилин билер, је олор Новосибирскте јадат ла орус школго ло садикке јӱрет. Олордо ондо тӧрӧл тилиле куучындашкадый айалга јок.  Је  мениҥ ада-энеме айылдап келгенде, тӧрӧл тилиле куучындажар јакшынак арга келижет. Онызы база ырыс ине. Мен бистиҥ јаҥжыгуларысты, культурабысты кемге де албадабай јадым. Је качан сениҥ ада-ӧбӧкӧлӧриҥниҥ баалаганын, байлаганын ундыбай јӱрзеҥ, ого тайанзаҥ, ич-телекейдиҥ кӧгӱс байлыгы јаранып, башка-башка ууламјыларла барат.

–Алтай албаты ла оныҥ культуразы керегинде толо куучындап турган база ӧскӧ блогерлер бар ба, олордыҥ тоозы кӧп пӧ?

– Эйе, бисте бу сурактарла бичип турган јииттер кӧп. Олордыҥ кажызында ла бойыныҥ эп-аргазы бар. Темдектезе, туризм бӱгӱнги кӱнде ӧзӱм алынат. Айдарда, соцсетьтерде кӧп сабада бу учуралда Алтайдыҥ кайкал кептӱ ар-бӱткенине каршу јетирбези јанынаҥ айдылат. Јорыкчылардыҥ тоозы арбыдап јат. Олор бойыныҥ кийнинеҥ ал-камык сӱрее-чӧп артыргызат. Ол сӱрее-чӧп ар-бӱткенге јаан качалаҥын јетирет. Чын, медиа ажыра экологиялык ӱредӱ бар.  Је мында сӱрее-чӧпти, пластик таштанчыларды теермендеер завод јогынаҥ бис бу сурактыҥ аайына чыгып болбозыс.

Мен бир јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына экологичный јӱрӱм јӱрерге чырмайдым. Пластикти каланыҥ оны алып турган пунктына  табыштырадым. Јайгыда велосипедтӱ, кышкыда дезе таксиле апарадым. Чындап та, мынайда эмеш кӱчке келижет, је ондый да болзо, ар-бӱткенди корыыр ишке бойымныҥ јӧмӧлтӧмди јетирип турганым мени сӱӱндирет. Мениҥ нӧкӧрлӧримниҥ ле таныштарымныҥ ортозында бу шӱӱлтени, алтамды јӧмӧп тургандары кӧп.

– Чындап та, бӱгӱнги кӱнде экологиялык сурактар модада. Је чокум ишке ончо улус белен эмес, ӱзеери ого ӧй јылыйтып, айылдыҥ таштанчыларын апарып табыштырарга. Айдарда, мынызы кайкадат.

– Меге Туваныҥ блогери јаан камаанын јетирген деп айдарга јараар. Оныҥ  тал-табыжы јаан кыймыгу-акциязы «Экологиялык куйрук» деп адалган, кӱн туркунына јуулган сӱрее-чӧпти јӱктенип, ол каланыҥ ичиле баскан. Таштанчыныҥ курч сурагына ајару эдер амаду болгон. Је мен Горо-Алтайсктыҥ ичиле ондый куйрукту баспадым. Ондый да болзо, шак мындый алтам кажы ла кижи ар-бӱткенниҥ алдына каруулу ла кӧп немени јакшы јаны јаар кубултар аргазы бар деген тӱп-шӱӱлтеге экелди.

– Сынару, ойто кайра фотојурукка бурулып ийели. Кажы ла кӱн сетьке миллиондор тоолу фотојуруктар салылат. Јолына јаҥы ла чыгып јаткан фотосогоочыда бу телкемде јылыйып калбаска ла бойыныҥ аудиториязын табарга аҥылу кандый да  эп-арга бар ба?

– Каруузын бойымныҥ ченемелиме тайанып јандырайын. Кӧп тоолу улустыҥ айдыжыла болзо, менде сӱрекей кайкамчылу байлык бар. Је мен сананзам, озо ло баштап бӱдӱрип јаткан ижиҥди сӱӱр, баалаар керек. Сен оны кемге де эмес, бойыҥа эдип јаткаҥ ине. Мында «мен эҥ артыгы» деген кӱӱн-таптаҥ туура барар, сӱӱген ижиҥ сени сӱӱндирзин, ийде берзин. Шак ол тужында сениҥ јайаандыгыҥ ајаруда, јилбӱӱде болор. Оноҥ дезе  кыйалтазы јогынаҥ мындый јилбилӱ кӧрӱ-маргаандарда туружар керек, темдектезе, «Иштиҥ чырай-кеберлери» деген. Нениҥ учун дезе јаҥы, солун ишти табар, белетеер деген кӱӱн-тап келет. Коштой ло сени, сениҥ ижиҥди јаҥы кӧрӱмле јаҥы кеминде ајарар, кӧрӧр, баалаар ырысту учурал база болзын.

– Слер эмди калганчы ӱйениҥ Samsung смартфонныҥ јолду ээзи болуп јадыгар. Мобильный фотоны ла видеоны кандый деп кӧрӧдигер?

– Бодоштыра алза, мениҥ соцсетьтердеги фотојуруктарымныҥ јарымынаҥ кӧбизи смартфонло согулган. Бӱгӱнги кӱнде ондый гаджеттер ончозында бар, олор јайаандыкка эптӱ ле јеҥил јол ачат. Нениҥ учун дезе, эҥ ле учурлузы — кадрды сезери, кӧрӧри ине. Сенде 30 эмезе 200 муҥ салковойдыҥ камеразы –башказы јок. Фотосогоочы Дмитрий Марков, бу јуукта Дудю оныла эрмек-куучын ӧткӱрген, фотојуруктарын телефонло согот. Је мындый айалга ого јаан, је ле деген аудиторияны јууп аларга качалаҥын јетирбеди. Видеоны алза, ондый ок айалга: менде смартфондо јӱрӱмнеҥ алынган сӱрекей кӧп роликтер бар, мен олордыҥ кезигин бойымныҥ блогымда тузаланадым.  Бир сӧслӧ, фотокӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчилдерине  топ-линейканыҥ смартфондорын сыйлаары — ол сӱрекей јакшы шӱӱлте. Онызы јайаандыкка јаҥы тебӱ, ийде, тыныш берет. База чыҥдыйы бийик фотоны да, онойдо ок видеоны да согорго, јаҥжыккан кӧрӱмнеҥ, санаадаҥ, ээжидеҥ чыгар јарамыкту арга, айалга деп кӧрӧдим.

– Сынару, алтай албатыныҥ культуразына јилбӱгер јаан болгонын ајаруга алып, Слерде бистиҥ ороонныҥ ӧскӧ калыктарыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥжыгуларын шиҥдеер амаду бар ба? Ол јанынаҥ нени айдарар?

– Мындый санаа ӧткӧн јайда табылган. Кӧрӱ-маргаанныҥ кийнинеҥ ол чаҥкыр амаду боло берди. Ороонло, онойдо ок коштой турган ороондорло јорыктап, олордыҥ культуразыла таныжып, кӧргӧнимди фотојуруктар ажыра айдар кӱӱним бар. Эҥ ле озо Монгол алтайла јорыктаарым деп иженедим. Мен бу ороондо бир де болбогом. Монголдор элкем-телкем јерде јаткан сӱрлӱ, ӧҥжӱк албаты. Мынаҥ озо јылдарда кӧп тоолу улус ол ороон јаар баазы јеҥил товарга барып туратан. Кийим-тудумды  таарлап-сумалдап экелетен. Бот, мен шак ла ол байлык, албаты-јоны кайнаган, улус ортодо кайкамчылу куучындар јӱрӱп турган рыноктоҥ фото- ло видеорепортаж белетеер кӱӱним бар. Ондо иштеп турган улузын фотојурукка согуп, эрмек-куучын ӧткӱрер санаа бар.

– Чыккан-ӧскӧн јерерле колбулу кандый јайаандык санаалар, амадулар бар?

– Ачыгынча айдар болзо, амадулар да, шӱӱлтелер де кӧп. Темдектезе, Горно-Алтайсктыҥ таксисттери керегинде документ кептӱ кино согор санаа бар. Олордыҥ ортозында јаркынду, јилбилӱ улус кӧп. Кезиктериниҥ куучындарын, јӱзӱн-башка каткымчылу учуралдарын угуп, јаҥыс ла кайкап артарыҥ.

– Сынару, Слер келер јылда «Иштиҥ чырай-кеберлери» деген кӧрӱ-маргаанда туружарга белен бе?

– Кыйалтазы јогынаҥ туружарым! База катап Кӧрӱни белетеп ӧткӱрген «Партия делага», «Комсомольский правдага» мениҥ адамныҥ малга, иштеп јаткан ижине ачык кӱӱнин, јалакайын, јилбӱзин, сӱӱжин, эрчимин кӧргӧни, баалаганы учун  јаан быйанымды база катап айдадым.

Айдарда, мениҥ амадуум јӱрӱмде бӱткен деп айдарга јараар.  Кайкамчылу ла куулгазын ол сезимди кӧргӱзип саларга келишкени јаан једим.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина