Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тооалыш 2021: јаҥы эп-аргалар тоолорды быжулаар

11.12.2020

2021 јылдыҥ кандык айында Россияда ээчиде тооалыш ӧткӱрилер. Ӧткӧн неделеде Росстаттыҥ федерал службазыныҥ башкараачызы Павел Малков ло оныҥ ордынчызы Павел Смелов Алтай Республикага келип, тергеениҥ башкараачыларыла тушташкан. Окылу туштажуныҥ кийнинеҥ Росстаттыҥ башкараачылары журналисттердиҥ сурактарына каруулар бердилер.

Павел Малков Саратовтогы государственный университетти божоткон. Саратовский областьтыҥ башкарузында, Россия Федерацияныҥ башкарузында экономикалык ӧзӱм аайынча министерстволордо иштеген. 2018 јылдаҥ ала Государственный статистиканыҥ федеральный службазыныҥ ижин башкарат.
Павел Смелов МЭСИ (экономиканыҥ, статистиканыҥ ла информатиканыҥ Москвадагы государственный университеди) божоткон ло бу университетте преподаватель болуп иштеген. 2018 јылда Г. В. Плехановтыҥ адыла адалган РЭУ-да статистика ла билим аайынча тӧс јерди башкарган. 2019 јылдаҥ ала Росстаттыҥ јааныныҥ советниги болгон соҥында оныҥ ордынчызына јӧптӧлгӧн.

Сурак: Ороондо ӧткӱрилетен тооалыштыҥ тӱп-шӱӱлтелӱ чокум тоолоры качан јарт болор?

Павел Малков: «2021 јылда Россияда ӧткӱрилетен бастырароссиялык тооалыштыҥ текши тӱп-шӱӱлтелери белен болотон деп 2022 јылдыҥ учы темдектелген. Озо ло баштап оперативный дейтен озолондыра тӱп-шӱӱлтелер 2021 јылдыҥ јаан изӱ айында эдилер. Мында текши тоолор айдылар. 2021 јылдыҥ ӱлӱрген айында ороонныҥ эл-јоны керегинде јетирӱлер кала јерлерде ле јурт јерлерде јатканы аайынча бӧлӱнип, бу тоолор айдылар. Арт-учында чокум калганчы тоолор 2022 јылдыҥ учында јарлалар.

Тоолордо ло јетирӱлерде бир де јастырыш болбос учурлу

Тооалышты ӧткӱрери  сӱреен каруулу ла јаан иш. Мында кажы ла тергеедеҥ баштайла, Росстаттыҥ тӧс бӧлӱктерине јетире иштейтен улустыҥ тоозы сӱреен кӧп болор. Тоолордо ло јетирӱлерде бир де јастырыш болбос учурлу. Арт-учында  ороон ӧткӧн он јылдыҥ туркунына кандый једимдерге јеткен, канайда јӱрген, кайда эмеш соҥдогон, кандый ууламјыларда ичкерлеш болгон деп јаан учурлу сурактарга каруу алар аргабыс болор».

Сурак: 2021 јылда тооалыш ӧткӱреринде Россия јаҥы технологиялык эп-аргаларла тузаланар деп айттыгар. Јаҥы планшеттер ле олордо тургузылган «Аврора» деп операционный система керегинде куучындап берзегер?

Павел Смелов: «2020 јылдыҥ кочкор айында «Ростелеком» ПАО ло компьютерный техника тӧзӧп-чыгарып турган «Аквариус» деген ПК бастырароссиялык тооалышта тузаланатан планшеттер белетеер јӧптӧжӱ тургускан. Бу планшеттерде «Аврора» деп операционный система тургузылган ла олорды чыгарары «Аквариус» ПК-ныҥ ла «БайтЭргтиҥ» заводторында 2020 јылдыҥ кичӱ айында башталган. Бӱгӱнги кӱнде јаҥы планшеттерди Росстат тузаланып баштап койгон ло олор једерге кӱч јерлерде (Чукоткада, Таймырда) бӱгӱн ӧткӱрилип јаткан тооалыштарда тооалаачылардыҥ эҥ баштапкы болушчызы болуп јат. Планшеттерди бу   јаан акция-иште эҥ ле керектӱ атрибут деп айдарга јараар.  Олордыҥ техникалык бастыра кӧргӱзӱлери тооалыш ӧткӱрерине белетелген ле мындый јаан кемдӱ јетирӱлерле иштеерге келижип јат. Чокумдап айтса, сурактарга карууларды јастыразы јок бичиирге, тооалыштыҥ листтериниҥ јетирӱлерин системага тӱрген кийдирерге, тӱп-шӱӱлтелӱ аналитиканы тӱрген эдерге.

Россияныҥ тӱӱкизинде болгон тооалыштарды эске алза, кажы ла ӧйдӧ јаҥы эп-аргалар ла јаҥыртулар болгон. Темдектезе, 1926, 1939, 1959 јылдарда ӧткӱрилген тооалыштарды Холлериттиҥ перфокарт табуляторыныҥ эпохазы деп адайдылар. Тоолор бу табуляторлор ажыра чоттолгон. 1970, 1979, 1989 јылдарда јетирӱлерди «Бланк П», «Минск-32» деп магнит-ленталар ажыра аайлап кӧргӧндӧр. 2002, 2010 јылдарда компьютерлер табылып, тооалыштыҥ ижин «ДС-300» деп сканердиҥ болужыла бӱдӱргендер. 2020-2021 јылдардыҥ тооалыжында интернет-технологиялар «бийлеп» јатканын кӧрӧдис. Текши алза, ороондо ӧткӱрилип турган бастырароссиялык јаан акция-иштер бойыла кожо кандый да јаан солынталар, ачылталар, государстволык проект-ӱлекерлерди тузаланарын экелет.

2021 јылдыҥ тооалыжында Россия бойыныҥ планшеттерин, «Аврора» деп адалган операционный  системаны тузаланып баштааар. Бу адалганы – технологиялык системаларда јаан ичкери алтам ла једим. Онойдо ок мында BI-платформа керегинде темдектеп ийер керек. Тооалыш тушта јаан јетирӱлерле иштейтен мындый платформа белетелген. BI-платформаны орус тилге кӧчӱрзе, бизнес-аналитика деп айдылат. Бу платформада компьютерный программалардыҥ кӧп ууламјыларынаҥ тӧзӧлгӧн система тузаланылат. Јетирӱлерле, тоолорло тӱрген иштеерге эптӱ программа эмди тооалышта тузаланылар ла оныҥ једими бийик болор деп, бис алаҥзыбай јадыс».

Россияда болгон тооалыштарды эске алза, кажы ла ӧйдӧ јаҥы эп-аргалар, јаҥыртулар болгон

Сурак: Россияндардыҥ каруулары кандый бӧлӱктерге бӧлӱнер ле чокум кандый ууламјыларла тӱп-шӱӱлтелер эдилер?

Павел Малков: «Улуска берилетен сурактардыҥ текши ууламјылары тыҥ солынбаган. Јӱк сурактардыҥ тургузылганы солынганын темдектеер керек. Уч-турулталар мындый бӧлӱктерге бӧлӱнер: эл-јонныҥ текши тоозы; эл-јонныҥ кала јерде ле јурт јерде јадып турганы; эпши ле эр улустыҥ тоозы ла олордыҥ јажы; билелӱ болгоны-болбогоны; айыл-јуртыныҥ (домовладения) тоозы ла айалгазы;  ӱредӱзиниҥ кеми;  иштеер аргазыныҥ айалгазы; ук-нациязы; тилдер билери; јадар ла азыранар эп-аргазы; јадар јериниҥ айалгазы; балдар чыкканыныҥ айалгазы.

Тооалыш тужында эл-јонго берилетен сурактардыҥ ла јетирӱлердиҥ кеми ле аайы «Бастырароссиялык тооалышты ӧткӱрери» деген федерал јасакта јӧптӧлгӧн. Тооалыш ӧткӱретен листтер Россия Федерацияныҥ башкарузында јӧптӧлгӧн. Улус тооалыш тушта ӱч бланкта темдектелген сурактарга каруулар берер учурлу. «Л» деп темдектӱ бланктагы сурактарга Россияда јаантайын јуртап турган улус ла балдар каруузын берер. Мында чыккан јери, билези, билелӱ бе эмезе  биле јок по дегени, угы-тӧзи кем болгоны, тӧрӧл тили, ӱредӱзи ле оноҥ до ӧскӧ јаҥжыккан сурактарга каруу јандырар керек болор. «П» деп темдектӱ бланктагы сурактарда јадар јери, јадар јериниҥ санитарный айалгалары керегинде каруулар алынар. Россияда удурумга јадып турган улус «В» деп темдектӱ бланктагы сурактарга каруулар берер.

Кажы ла ӧйдӧ сурактардыҥ берилетен аайы солынып турганын айткан эдибис. 2021 јылдыҥ тооалыжында олор база бар. Темдектезе, азыранатан аргалар деп суракка бир канча каруулар темдектелген: аргачылыктыҥ ижинеҥ, ишјал, бойыныҥ алдына иштегенинеҥ, бойын азыранарга товар-эдимдер белетеп турганынаҥ. Онойдо ок иш јанынаҥ сурактардыҥ аайы солынган. Бӱгӱнги кӱнде кӧп улус ары-бери јорыктап, вахтала иштеп јадылар. Айдарда, иштеп ле иштебей турган улустыҥ аайын кӧрӧргӧ, сурак «Слердиҥ тӧс ижигер кайда?» деп айдылат. Онойдо ок ӧткӧн ӧйдӧ јаткан јери керегинде сурак кожулган. Мында јетирӱ јаҥыс ла бӱгӱнги кӱндеги миграция керегинде эмес, је анайда ок ӧткӧн ӧйдӧ (он јылдыҥ туркунына) улус јаткан јерин канайда солыганы кӧрӱнип јат.

Тооалыш тушта улуска тӧрӧл тили керегинде сурактар берилер. Мында ӧскӧ кандый тилдерди билери, кандый тилди кажы ла кӱн тузаланып турганы керегинде тӱп-шӱӱлте эдерге јараар. Ӱредӱзи керегинде сурактарда орто-специальный ӱредӱлӱ деп карууларда «квалификациялу ишчи, служащий», «орто звеноныҥ специалисти» деп бӧлӱктер кожулган.

Тооалыш – ол ороондо јуртап турган албатылардыҥ јӱрӱми керегинде чындык бастырајандай јетирӱлер алатан сок јаҥыс эп-арга. Росстаттыҥ эткен тӱп-шӱӱлтелӱ тоолорын Россияныҥ ла тергеелердиҥ башкарулары бюджетти тургузарында, ичкери ӧзӱмдӱ программаларды эртедеҥ белетееринде тузаланып јат деп айткан эдим».

Тооалыш ӧткӱретен листтер Россия Федерацияныҥ башкарузында јӧптӧлгӧн

Сурак: Кӧп ук-нациялу улус јуртап турган тергеелерде тооалыштыҥ ӧткӱрилип турган ӧйи сӱреен каруулу ӧй деп чотолот. Нениҥ учун дезе, тергеелерде јуртап турган ӧс албатыныҥ, ас тоолу албатылардыҥ тоозы канча кире болуп калганы јаан учур ойнойт. Темдектезе, Алтай Республикада ас тоолу албатылардыҥ тоозына кирип турган телеҥит, чалканду, туба, куманды албатылар бар. 2021 јылдыҥ тооалыжы тужында бу албатылар алтайлардыҥ тоозына кирер бе, ол эмезе таҥынаҥ бойлоры албаты болуп барар ба?

Павел Смелов: «Бу сурак јаан учурлу. Эйе, мында ӧткӧн тооалыш тужындагы айалга солынбаган деп айдар эдим. Алтай Республикада јуртап турган, ас тоолу деп чотолгон телеҥит, туба, чалканду, куманды улустыҥ тоозы алтайлардыҥ текши тоозына кирер».

– Карууларар учун быйан болзын.

Адакыда, Алтай Республика бастырароссиялык тооалышка бастырајандай белетенип јат деп темдектеер керек. Алтайстаттыҥ ишчилери балдар ортодо јуруктардыҥ ла ӱлгерлердиҥ конкурс-кӧрӱлерин ӧткӱрген. Фотојуруктардыҥ конкурсында јерлештерис једимдӱ турушкан. Окылу јетирӱлерле болзо, тооалаачыларды ӱредер иш 2021 јылдыҥ тулаан айында башталар. Айылдар сайын јӱрӱп, улустаҥ каруулар алар јаан акция-ишти олор кандык айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала баштагылаар. Улаган, Турачак, Кош-Агаш аймактардыҥ ыраак ла једерге кӱч јурттарында тооалыш јаан изӱ айда ӧткӱрилер.

А. МАЙМАНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина