Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл јуртыла тудуш салым

15.12.2020

Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јурты, эмдигизиле болзо, Эне-Белтир эмезе Эски Белтир деп адалат. Бу јуртка јетире јол-јорык келижерде, ондо колы ус Леонид САБЛАКОВ деп кижиге јолугып, јаткан јурты, солун узаныжы  керегинде куучындаштыбыс.

Бу кижи колхозто кузнец, тискинчи болуп ла оноҥ до ӧскӧ кӧп иштерде иштеген. Калганчы иштеген јери — ол школдо электрик.

2003 јылда болгон јаан јерсилкиниш Белтир јурттыҥ да, ондо јаткан улустыҥ да салымын эки јара бӧлӱген. Јурт јаҥы јерге кӧчӱрилген, Јаҥы Белтир тӧзӧлгӧн. Леонидке ижинеҥ тудунып, школло кожо јаҥы јуртка кӧчӧр керек болгон. Је ол мал-ажын анда, туй ла чӧл јерде, тудар арга јок, чыккан-ӧскӧн јерин таштаар кӱӱни јок  болгонынаҥ улам, эски јуртында артып калар деп шӱӱген. Ол тушта ишмекчи бичигинде «Ишбереечи башка јердӧӧн кӧчкӧниле колбой иштеҥ чыгарылган» деп темдектелген, оноҥ ло бери ол окылу иш јок, мал-ажын, ээлемин башкарып  јӱрет.

Эне-Белтирде мынайып арткан улустыҥ текши тоозы беш јӱс кире, олордоҥ ӱнбериш-талдаштарда турушкадый јаан улустыҥ тоозы ӱч јӱс кире. Јурттыҥ 170-ге јуук балазы ӱренерге Јаҥы-Белтирге барат. Оогош болчомдорго мында садик јок. Баштап бир келин балдар јӱрер таҥынаҥ садик ачкан болгон. Је бир канча шылтактардаҥ улам оны бӧктӧп салгандар. Эл-јондо иш јок, олор мал-ажыла, бойыныҥ кол-кӱчиле аргаданып јӱрет. Јӱк медпунктта ла клубта иштеген тоолу улус ишјалду.

Јуртта школ ло балдардыҥ сады јок учун, оныҥ келер ӧйдӧ салымы чочыдулу. Ол мында јаткан улусты санааркадып турган курч сурак. Мында арткандар ада-ӧбӧкӧлӧри јаткан тӧрӧл јуртын таштап барар кӱӱни јок. Олордыҥ шӱӱлтезиле, јуртта школ ачса, Белтир ӧҥжӱп, орныгып, јарана берер. Балдар билелеринеҥ айрылып, башка јерде тӧрӧӧндӧринде, интернатта јадып эмес, јуртында ла ӱренер, улуста иш болор. Мынаҥ јӱре берген билелер јанып келерге тартынар, бери јаҥы да улус кӧчӱп келеринеҥ маат јок.

Эмди дезе улус кӧп лӧ сабада јаҥыс ла мал-ажын азырап, оныҥ аргазыла јӱрет. Л. Саблаков то кӱскиде эдин калага апарып, республикан јарымкаларда јаантайын туружат. Је быјылгы југуш оорула колбой айалгада республикан јарымка да болбос деген јетирӱлер бар. Ого ӱзеери Кош-Агаштыҥ јеринеҥ эт чыгарбас деп јакарып салган. Онызы јурт јердиҥ улузына кайкамчылу — алдынаҥ бери сарлыктыҥ да эдин саткан, эмди дезе јарабас, оору бар дежер…

Саблаковтордыҥ билези ийнек-уйлар, јылкы мал ла оок мал: кой, эчкилер тудат. Кургак јерди сугарып, ӧлӧҥди бойлоры отургызып, бойлоры ок белетеп алат. Олор мынайып ӧлӧҥ ӧскӱрер јердиҥ кемин кажы ла јыл јаанадарга чырмайгылайт.

Кош-Агаш аймакта јаткандардыҥ кӧбизи туризм бӧлӱкте кӧнӱ иштеп јат. Эски Белтирде дезе, Л. Саблаковтыҥ айтканыла, туристке јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр арга эм тургуза кемде де јок. Леонидте айылчыларга солун эдимдерин кӧргӱзип, иштеер санаа туку качан табылган ла ол канча јылдардыҥ туркунына, араайынаҥ да болзо, бу ууламјыда иш-кыймыгузын баштап салды. Јаткан јеринде ол јаан кийис айыл эдип алган. Саблаковтор оны келген айылчыларды уткуур, ондо колдоҥ эткен албатылык эдимдерди, алдынаҥ бери тудунган-кабынганын тургузып, ол ажыра туристтерди јербойыныҥ албатызыныҥ культуразыла таныштырар амадула туткан. Кийис айыл јайы-кыжыла јадар тура чылап, чыт эдип тудулган.

Оогошто Леонид айылдыҥ ээзиниҥ арга-чагы кийис айылдыҥ канаттарынаҥ кӧрӱнер деп уккан: канат канча кире кӧп болор, кижиниҥ ончо кире арга-чагы тыҥ. Бу кийис айылды оноҥ до јаан эдер арга болгон, је ол чӱмдӱ ле чыгымдары кӧп иш. Толуктар јок, конус бӱдӱмдӱ тудумды эдерге кӱч. Је эдип алган кийнинде ондо сӱрекей эптӱ: јаҥжыккан тураларда јадар да кӱӱниҥ келбей барар. Оныҥ ичин кирип кӧргӧн јииттер оной ло айдыжат: «Кийис айылды мынайып јылу, јакшынак ла чыҥдый эдип тудуп алза, ондо јаантайын да јатпай». Л. Саблаков јерлештерин де кийис айылдар тудуп, туристтерле иштеерге кычырат. Је бу ишти баштаарга акча-манат, иштеҥкей колдор керек. Оныҥ шӱӱлтезиле, мал-ажын ӧскӱрип, садып, мынайда иштеерге, ас ла салза, 20-30 ийнектӱ, 100-200 койлу, јылкылу болор керек. Мындагы јерлерде кӧп мал-аш тудар арга јок. Коомой кижи бого јадып болбос деп, ол темдектейт. Белтирде јаткандар ончозы иштеҥкей, турумкай улус.

Белтир јурттаҥ тыҥ ыраак јок Софийский мӧҥкӱ-тош бар. Ӱзеери бу јурт кечире камык маршрут-јолдор ӧдӱп јат: Чаган-Узундагы «Марс» деген кырлардӧӧн, Курайдӧӧн, Кара-Кем ажыра Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Јазатыр, Ӱкек јаар барар. Белтир, чындап та, канча јолдордыҥ белтири, мында токтоп, амырап-тыштанып турар јерлер тӧзӧӧргӧ сӱрекей эптӱ ле макалу јер деп, Леонид чотойт:

—Ичкери ӧзӧр аргалар јаан, школ ло ачылатан болзо. Ол тушта јурт ойто будына туруп келер.

Ар-бӱткени де јараш, аҥ-кужыла да бай јер. Јаҥыс ла, чума оорула колбой, тарбагандарды кырып јадылар. Бу ла јуукта јурттаҥ ыраак јокто ӱч аркар кӧргӧнис. Ӧскӧ дӧ улус тайгаларыска аркарлар келип баштап койгон деп айдыжат. Теке, јуҥма да јурттыҥ кӱрине јетире тӱжӱп турган. Олор барда, ирбис те јанында бар.

Ирбистер бисте эмди де бар, олорды ойыктарда, тайгаларда јадып тургандар јаантайын кӧрӧт. Бойым бинокль ажыра бир катап кӧргӧм. Терези кардый неме, бир ле кӧрӱп ийеле, чӱрче ле таппай калгам — ол карлу таштарла бириге берген. Чаган-Бургузунныҥ ирбистери сары-чоокыр тӱктӱ деер, бистиҥ јерлерде јӱргендери — ап-ак, чоокырлу.

Байа тарбагандарды кырып турганын јаратпай јадым. Нениҥ учун дезе, олор ӧскӧ тындулардыҥ курсагы болуп јат, «пищевой цепочка» деген неме бузулып јат.

Јаштаҥ ала јаан улустыҥ колында ӧскӧн бу кижи бойы да ончо јӱрӱмине байланып јӱрет. Кажы ла немеде, иш-керекте ада-ӧбӧкӧлӧр айдып салган бойыныҥ јаҥы бар деп, балдарын ӱредет.  Онойып, оныҥ таайлары, јестелери байлу ирбисти, аркарды ала-кӧнчӧ ӧлтӱрбеген. Азыраган малын сойып, јиирдеҥ озо, айдынып, суранган. Леонид те бу јаҥжыгуларды улалтып јат.

Јаанап келеле, ол оноҥ озо кем де этпегенин эдер, узанар кӱӱни келерде, таксидермияла јилбиркеп баштаган. Таксидермия — ол тере-тӱктеҥ ле башка да не-немедеҥ тындуларды тӱҥейлеп эдери. Оныҥ баштапкы эткени алмыс болгон. Алмыс керегинде ол оогошто јаандардыҥ куучынынаҥ уккан. Узун сынду, кара тӱктӱ тынду неме, сыны ӱч метр кире дешкилеер, кижи чилеп, эки будына туруп базар. Эҥирде, эчки чилеп маарап келеле, улустыҥ малына табарар. Онызы та чын, та тӧгӱн… Је Леонид сарлыктардыҥ терелерин јууп, уужаган кийнинде, уккан куучындарын эске алып, алмыстыҥ сом-оборын эткен. Ол тушта Кош-Агаш аймакка туризм јеткелек, ончо айылчылар Чамалда токтоп турган ӧйлӧр. Леонид алмызын алганча ары барып, туристтерге кӧргӱзип, бир ай кире эмеш акча иштеген. Је алтай кижини элдеҥ озо мал-ажы азыраар дегениле, ол ээлемин башкарарга, удабай јанып келген. Кийнинде Леонидке акчала кӱч ӧйлӧрдӧ ол алмысты садып ийерге келишкен.

Ол једимдӱ баштапкы ченелтениҥ кийнинде Л. Саблаков кӧп аҥ-куштыҥ сом-оборлорын чӱмдеп эткен. Ого республиканыҥ Эл музейинде тындулардыҥ туку ла качаннаҥ бери турган эскирип калган сом-оборлорын јаҥыртсын деп кычырту да болгон. Јӧпсинзе, база ла тӧрӧл јуртын, мал-ажын таштап ийерге келижер эди. Оныҥ учун бу иш Леонидке келишпеген. Андый да болзо, оныҥ эдимдери тергеениҥ адынаҥ башка-башка кӧрӱлерде, конкурстарда турушкан ла. Је оноҥ узанган кижи јӱк ле ченемел алган, эдимдерин эдингени учун кайрал да, акча-манат сый да болбогон, эдимдери јолдо сынарда да, бойыныҥ кӱчиле јазаарга келишкен. Айдарда, ол андый немеге база колыла јаҥып ийген…

Леонидке узанар бу јайалта јаан энезинеҥ тӱшкен болор. Барказы оогошто ары барза, ӧрӧкӧн јаантайын тереле иштенип јадар. Ол оноҥ терени канайып уужаарына, јеҥјокты, меелейди канайып кӧктӧӧрине, ӱлекерлерин канайып алатанына ӱренген. Бу ончо угуп, кӧрӱп алганын ол эске алып, аҥ-куштыҥ сомдорын белетееринде тузаланат. Оны эдеринде аҥылу ӱредӱге јӱрбеген. Ӱредӱлӱ таксидермист улусла куучындашса, олор алтай ус кижи мындый јаан эдимдерди јаҥыскан канайып эдип турганын кайкап, Леонидти кожо иштеерге кычыргандары да бар…

Эм тургуза Л. Саблаковтыҥ јуунты-коллекциязында Кош-Агаштыҥ јӱзӱн ле јӱкпӱр аҥ-кужы кӧптӧп калган. Ол тоодо је ле деген тӧӧ, сарлык ла узуны 2,5 метр алмыс. Јерлештери кайда бир ӧлӱп калган куштыҥ эмезе аҥныҥ сегин тапса, јербойыныҥ таксодермистине телефон согуп, оны аткарып ийет.

Бу эдимдерди тургузып, музей, кӧрӱ ачары аайынча јӧмӧлтӧ-јӧп сурап, Леонид јамылулардыҥ кӧп кыптарыла баскан, ӱзеери јаҥ солынат, база ла јаҥыдаҥ базар керек… Тегин сакып отурбай, јурт јерде кижи ончо ло ишти бойы эдип билер керек  деп темдектегениле, ол учы-учында ончо бу ишти бойы эдип баштап салган. Оноҥ ӧскӧ кемди айбылаар, јалын канай тӧлӧӧр… Бӱгӱн ол кийис айылыныҥ јанында тууралары он эки метр кемдӱ тудум белетеп, эткен эдимдери балдарга, эл-јонго јилбилӱ ле тузалу болуп, келер ӱйелерге артсын деп, «Кош-Агаш аймактыҥ аҥ-кужы» деген музей ачар амадузына јууктап ла бараат.

Ус кижи кийис айылды канайып тутканыла, кӧрӱм-шӱӱлтелериле, эдимдериле ачык ӱлежер кӱӱндӱ. Јерлештери, јаҥдар јӧмӧшсӧ, бу ӱлекер там ӧҥжӱп, элбеп барар аргалузы јарт.

Эрчимдӱ эрдиҥ ижиниҥ једимдери Эне-Белтир јуртыныҥ салымына јакшызын јетирзин деп кӱӱнзейдис.

Э. КУДАЧИНА белетеген