Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Укла улалып келген байлыкла јилбиркезин…

17.12.2020

Эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединде јаҥар айдыҥ 7-чи кӱнинде «ЭтНик: ПроДвижение» деген бастырароссиялык ӱлекер аайынча «Этникалык мода. Албатыныҥ кеп-кийиминиҥ ле кулјаларыныҥ байлу учуры» («Этническая мода. Сакральная символика национального костюма и орнамента») деген ченелтелӱ площадканыҥ окылу ачылтазы ӧтти.

Кӧдӱриҥи алтай калыктыҥ јаҥжыккан кеп-кийимине учурлалганыла колбой мында албаты устарыныҥ тередеҥ, тӱктеҥ, агаштаҥ, темирдеҥ, той балкаштаҥ белетеген эдимдердиҥ, кеп-кийимниҥ кӧрӱзи тургузылды. Айылчыларга, туружаачыларга экскурсияны Алтын-Кӧлдӧги этнопарктыҥ башкараачызы Сынару Анатпаева ӧткӱрди.

Кӧдӱриҥиниҥ айылчыларын, туружаачыларын Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Динара Култуева, Россияныҥ Албатыларыныҥ ассамблеязыныҥ Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы, «Национальный колбулар бӧлӱгинде ресурсный тӧс јер» АНО-ныҥ директоры, РФ-тыҥ президентиндеги Советте Россияныҥ албатыларыныҥ культуралык ла тилдер байлыгын корыыры ла ӧскӱрери аайынча  сурактарыныҥ  комиссиязыныҥ турчызы, «ЭтНик» деген бастырароссиялык чук программаны улалтып јаткан «ЭтНик: ПроДвижение» деп бастырароссиялык ӱлекердиҥ башкараачызы Евгения Михалева уткудылар.

Кандый да јакшы ла јаан ӱлекерлердиҥ ыраак ӧйгӧ темдектелген аргалары, амадулары болор учурлу

Динара Култуева бойыныҥ уткуулду сӧзинде таланыҥ јондык организациязыныҥ баштаҥкайлу јайаандык ижине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген ле кӧдӱриҥиде турушкан Е. Михалевага, онойдо ок «ЭтНик: ПроДвижение» ле «ЭтНик» деген бастырароссиялык программаларга быйанын айтты.

Д. Култуеваныҥ айтканыла, бистиҥ таланыҥ ӱлекери эҥ ле учурлу, солун ла талалардыҥ ас тоолу ӱлекерлериниҥ тоозына киргени оморкодулу. Ӱлекердиҥ мынаҥ арыгы ичкери јолы, ӧзӱми бойыстаҥ камаанду. Кандый да јакшы ла јаан ӱлекерлердиҥ ыраак ӧйгӧ темдектелген аргалары, амадулары болор учурлу.

Талалык ӱлекердиҥ бойын чук учурлу деп айдар керек. Ол культураны, тӱӱкини, туризмди, ӱредӱликти ле јонјӱрӱмдик бӧлӱктерди бирлик ууламјыла апарар амадулу. Ӱлекер јебрен-кумран ӧйлӧрдиҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларыныҥ, культуразыныҥ аргаларын таланыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ байлыгы эдип тузаланып јатканы јарамыкту. Республикада этно, экотуризм ӧзӱм алынганыла колбой јербойында бойыныҥ ару, кожмок-эш јок сырьезынаҥ (темдектезе, тӱк, тере, той балкаш, агаш ла оноҥ до ӧскӧ) кереес эдимдерди-сувенирлерди белетеер иш элбеп јат. Шак мындый эп-арга олорды ӧскӧ ороондордоҥ экелбей, јербойындыйын јаан садуга чыгарар арга берет. Бу мындый иште албатыныҥ чактаҥ чакка, ӱйедеҥ ӱйеге улалып келген јолын, тӱӱкизин, јаҥжыгуларын, јадын-јӱрӱмин тереҥжиде, бастыра јанынаҥ шиҥжӱлеерге, ӱренерге, тайанарга база керектӱ.

Евгения Михалева туружаачыларды уткуп тура, «ЭтНик» деген программаныҥ учурыла, амадузыла таныштырды. Бу программа калыктыҥ культуразыла, јаҥжыккан јаҥжыгуларына јилбӱни тыҥыдары, јилбилӱ ле танылу, јарлу, аҥылу темдеги болоры јанынаҥ иштеген деп айтты.

Оныҥ айтканыла, олор тургуза ӧйдӧ «ПроДвижение» деген программала иштеп јат. Олор байагы ӱлекерлерди ӧзӱмниҥ јолыла ичкери барарына болужат. Ӱлекер дезе јӱрӱмде једимдӱ иштезин деп, президенттиҥ грантын ойноп аларга, кӧрӱ-маргаанда туружат. Президенттиҥ гранттарыныҥ фондынаҥ грант ойноп алганда, ол акча-манаттыҥ болужыла кӧдӱриҥилер ӧткӱрилет. Солун ла тузалу кӧдӱриҥилер јилбиркетсин, ӧзӧккӧ табарзын, иштеер-бедиренер, ченеер кӱӱн-тапты ойгоссын.

Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ талалык јондык организацияларыныҥ ӱлекери текши кӧдӱриҥилерди ӧткӱретен ченелтелӱ 16 площадканыҥ тоозына кирген. Ол онойдо ок ӱлекердиҥ Горно-Алтайскта эл университетте  ӧдӱп јаткан ченелтелӱ площадканыҥ ижин баалап јаратканын бойыныҥ уткуулду куучын-эрмегинде темдектеди.

Евгения Михалева Москвада ӧткӧн форумда муниципал тӧзӧлмӧлӧр ортодо национальный колбулар бӧлӱгинде эҥ артык ӱлекер аайынча ӧткӱрилген кӧрӱ-маргаан, оныҥ турулталары, јеҥӱлери јанынаҥ элбеде айтты.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын Евгения Абрамовна Архангельский областьтыҥ Новодвинск калазында бир канча эпши јуулып, меелейлер тӱӱген ле јаан ижиниҥ баштапкы алтамдары шак оной башталганы јанынаҥ куучындады. Байагы форумда Новодвинск эҥ артык муниципал кеминде ӧткӱрген ижи учун баштапкы јерге чыккан ла јетен беш миллион салковой алган. Бу керек эки-јарым јыл мынаҥ кайра  эпшилер помор кулјаларлу меелейлер тӱӱп, Новодвинсктиҥ танылу таҥмазы эдип баштаза кайдар деген јаан шӱӱлтедеҥ јолын алынган. Олордыҥ талазыныҥ администрациязынаҥ национальный колбулар бӧлӱгиндеги «Эҥ артык ченемелдӱ практика» аайынча бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанда турушсын деп јолду шӱӱлте айдып берген. Кулјаларлу меелейлерди тӱӱр иш кӧндӱккен. Кӧрӱ-маргаандарда туружып, баштапкы јерлер алып, Евгения  Михалеваныҥ башкарып турган программаларыныҥ болужыла президенттиҥ грантына угузу бичик бичип, грант ойноп алган.  Эмди олор экинчи грантты аларга јат. Бӱгӱнги кӱнде Новодвинскте помор меелейлердиҥ музейи ачылган. Олорго бизнесмендер келген. Туу-чанала јыҥылаар турбазаныҥ јеринде музейдиҥ филиалын ачып иштедер шӱӱлтеле баштангандар. Туристтер кӧп келет. Јилбӱӱ бар. Јакшынак бу керекти јӧмӧп турган коммерческий эмес организациялар, окылу јаҥныҥ органдары, онойдо ок бизнес бар. Кыскарта айтса, алган грант-акчаныҥ кӧп јаны каланыҥ, таланыҥ танылу темдегиниҥ-таҥмазыныҥ учурын кӧдӱрип, элбеде јартаары ла кӧргӱзери.

Ӱлекерди билгир ле тӧзӧмӧлдӱ белетеп, президенттиҥ грантын ойноп алган кийнинеҥ ишти канайда ӧткӱрер эп-аргалар јанынаҥ Евгения Абрамовна чокум темдектер ажыра айтты. Ӱлекер јӱрӱмде иштеер, ӧзӧр учурлу.

Бастырароссиялык программалардыҥ башкараачызы Е. Михалева туружаачыларга «ЭтНик» ле «ЭтНик: ПроДвижение» программалардыҥ таныштыру-презентациязын ӧткӱрди.

«Этникалык мода. Албатыныҥ кеп-кийиминиҥ ле кулјаларыныҥ байлу учуры» деген ӱлекер республиканыҥ талалык јондык 3 организациязыныҥ: «Молодые таланты» (Светлана Тенгерекова), «Алтай Кабай» (Сурна Сарбашева), «Алтын Казык» («Полярная Звезда») РОНКО (Алтынай Матина) баштаҥкайлу ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында јӱрӱмге кийдирилет.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары алтай кеп-кийим ле кулјалар, оныҥ учуры керегинде билимчилердиҥ, устардыҥ, ӱренеечилердиҥ јетирӱлериле сонуркап таныштылар. Олор эл университеттиҥ алтаистка ла тюркология аайынча факультединиҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады Майа Чочкина, «Буучай» ательениҥ башкараачызы Кемене Сатунова, «Толкун» РОО-ныҥ председатели, эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ магистранты, онойдо ок бу факультеттиҥ ӱренеечизи, «Алтай Кабай» јондык талалык организацияныҥ турчызы Кӱн-Тана Кантырова. Ол Томсктыҥ дизайн ла сервис колледжин једимдӱ божоткон.

Ӱлекердиҥ амадузы калыктыҥ кеп-кийимдерин (аксессуар, бӧрӱк, ӧдӱк) кӧктӧп турган устарды, М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ 3-4 курстарыныҥ ӱренеечилерин (техник, технолог, конструктор-модельер, дизайнер)  бу ишке јилбиркедип тартары база темдектелет. Бу ла ууламјыда ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге эмдиги ӧйдиҥ албаты эдимдерин элбеде белетеери, таркадары аайынча национальный-культурный организацияларды, јерлежӱлерди, общиналарды бу иште турушсын деген амаду бар болуптыр.

АР-дыҥ јондык организацияларыныҥ ӱлекери текши кӧдӱриҥилерди ӧткӱретен ченелтелӱ 16 площадканыҥ тоозына кирген

Шак бу ӱлекер эдимдерди, кийим-тудумды (чегедек ле о. ӧ) оныҥ узуны, бӱдӱми, ӧҥдӧриле, кулјаларыла олордыҥ учурына кыйалтазы јогынаҥ келижериниҥ ээжилерин буспаска болужар.  Онойдо ок ада-ӧбӧкӧлӧрдӧҥ улалып келген јаҥжыгуларды, чактар туркунына јуулган билгир-ченемелди   ылгаштырып, Туулу Алтайдыҥ танылу темдеги эдип элбеде тузаланар арга берер. Телекейде де,  јербойында да чыҥдый, сӱрлӱ кеп те, кереес те эдимдер  болуп, суруда, јилбӱде болор керек.

Кӧдӱриҥиниҥ учкары јондык видеороликтиҥ таныштырузы, «Буучай» ательениҥ јуунтыларынаҥ алтай албатыныҥ кеп-кийиминиҥ (бӱдӱштеш ле  стилизованный) кӧрӱ-дефилези ӧтти. Кеп-кийимдерди  алтаистика ла тюркология аайынча факультеттиҥ ӱренеечилери кӧргӱсти. Оныҥ кийнинде таланыҥ јайаандыгыныҥ јылдыстары Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисти Болот Байрышев, эстрадалык кожоҥчы-вокалист, кӱӱ чӱмдеечи, видеороликтиҥ тӧс сӱр-кебери Азулай Тадинов, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисти Кара Майманов кӧдӱриҥиниҥ тӧс ууламјызына учурыла эптӱ келижип барган кожоҥдорын сыйладылар.

Ичкери јолы, аргалары јаан бу ӱлекер аайынча мынаҥ ары алтап, кеп-кийимди кӧктӧӧри јанынаҥ  мастер-класстар, онойдо ок лекциялар, теория аайынча ӱредӱ ӧткӱрилери темдектелет. Бу иште модельер-конструкторлор, ус кӧкчилер Кемене Сатунова, Анжела Боконокова, билимчилер   Майа Чочкина ла оноҥ до ӧскӧ билимчилер туружар.

Алтай Республиканыҥ «Јиит јайалталар» деген талалык јондык организациязыныҥ президенти,  кӧдӱриҥини баштап ӧткӱрген Светлана Тенгерекова: «Бойыныҥ чыккан-ӧскӧн тӧрӧл јериниҥ тӱӱкилик ле культуралык эрјинедий энчи-байлыгын чеберлеп алары кӧп лӧ јаны јиит ӱйениҥ баштаҥкайынаҥ јаан јолын алат. Онойдо ок оныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла, культуралык јартамал учурлу ижиле јилбиркеп, ондо эрчимдӱ турушканынаҥ камаанду деп айдарга јараар.  Бис эл университетле, бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государстволык театрыла, «Буучай» ательеле, калыктыҥ кеп-кийимин кӧктӧп турган устарла талада амыр-энчӱ јуртап јаткан албатылардыҥ јаҥжыккан кебин, эдим-тудумдарын, кееркедимдерин белетеер ишти јаҥы кемине чыгарары, таркадары јанынаҥ иште јииттерле ӧмӧ-јӧмӧ иштеерис деп иженедим» – деп айтты.

Новодвинсктиҥ аҥылу, јарлу темдеги – помор меелейлер болордо, бисте дезе алтай кеп-кийим, кулјалар таланыҥ танылу темдеги болуп барарына иженер керек. Экинчи јанынаҥ, кеп-кийим байа  классический бӱдӱмиле телекейге чыгарга, билимниҥ, устардыҥ, јондыктыҥ, бизнесмен-аргачылардыҥ бирлик ижи болор  учурлу деп, ӧткӧн кӧдӱриҥи јарт кӧргӱсти.

«ЭтНик: ПроДвижение» деген бастырароссиялык ӱлекер «ЭтНик» деп бастырароссиялык чук программаныҥ улалганы болуп јат. Бу программалар  «Россияныҥ Албатыларыныҥ ассамблеязы» деп бастырароссиялык јондык организацияныҥ болужыла белетелген ле «Национальный колбулар бӧлӱгинде ресурсный тӧс јер» деген АНО-ло ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јат. Граждан обществоныҥ ичкери ӧзӱмине јарамыкту программалар Россия Федерацияныҥ президентиниҥ грантыла јӱрӱмге кийдирилет.

 

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина