Алтайдын Чолмоны

Јаҥыјылдык байрамдарда су-кадыкты талдагар

22.12.2020

Эжигиске эл-јонныҥ эҥ ле сӱӱген байрамдары јууктап келди. Јаҥыјылдык байрамдар ла Рождество бойыла кожо сӱӱнчи, байрамдык кӱӱн-тап, куулгазын экелет.

Кӱчӱрген айдыҥ учынаҥ ла ала садулу јерлер бойыныҥ садып турган товар-эдимдерин, аш-курсагын, кийим-тудумын једимдӱ садып ийерге, јӱзӱн-башка акциялар  ӧткӱргилейт. Реклама, сӱӱнчилӱ кӱӱ, јӱзӱн отторыла кӱйген-јалтыраган садулу јерлер… Олор бойлорыныҥ амадузына кыйалтазы јогынаҥ једингилеген: садулу јерлерде, магазиндерде, автобустарда јык толо улус. Бу мындый айалга ОРВИ-ниҥ бӱдӱмдери, коронавирус оору улус ортодо там ла тыҥыда јайыларына эҥ ле јарамыкту! Је ол керегинде байрамдык кӱӱн ортодо ундылып та калат. Оноҥ до улам оорулар астабай јат, там ла тыҥып, улус ортодо кӧптӧп-таркап барып јатканын окылу јетирӱлер кӧргӱзет.

Бӱгӱнги кӱнде коронавирусла эҥ ле кӧп оорыган улустыҥ кӧп јарымызы 65 јашту ла оноҥ јаан улус

Ооруга эҥ ле кӧп табартып ла оорунаҥ эҥ ле кӱч јазылып турган деп, ойто ло катап јаан јашту улусты темдектеер керек. Качан јажыла јиит улус иште ол эмезе ӱредӱде болзо, јажы јаан улус магазиндерге, садулу јерлерге барадылар, ары-бери јӱредилер. Бӱгӱнги кӱнде коронавирусла эҥ ле кӧп оорыган улустыҥ кӧп јарымызы 65 јашту ла оноҥ јаан улус болгонын оперштаб јетирет. 30-49, 50-64 јаштарлу оорыган улустыҥ тоозы калганчы кӱндерде астай берген.

Ковидле оорыган улуска ооруга кайда «табарткан» деп сурак болзо, олордыҥ эҥ ле кӧбизи  билелеринде оорыган улустаҥ југушканы јарталат.  Мында айыл-јурттарында  эпидемиялык некелтелерле јетире тузаланбаганы ла олорды ајаруга албаганы јарт кӧрӱнип јат. Онойдо ок кӧп улус јуулып турган билелик байрамдарды, туштажуларды, юбилейлерди, божогон улус јууганын темдектеер керек. Эпидемиологтор, Роспотребшиҥжӱ, эмчилер мындый јаан туштажулар ӧткӱрбезин, мындый керектерлӱ јерлерге кӧп барбазын деп окылу јӧптӧр чыгарза да, је улус укпай јат. Билелик учурлу керектерде јуулышкылап, ооруга табарткылап турат. Ковидтиҥ јайылып-таркап турган учуралдарыныҥ шылтактарыныҥ тоозына улус эпидемиялык айалгазы коомой тергеелерле јорыктап турганын ла бу ооруга иштеп турган јеринде «табартканын» кожор керек. Оору улустыҥ 30 проценти иштеп турган јерлеринде југушкан.

Республикада иштеп турган организация-бирликтерде эпидемиялык айалгаларды кӧрӱп шиҥдеер иш ӱлӱрген-кӱчӱрген айларда эрчимделтилген болгон. Инспекторлордыҥ јетиргениле, кажы ла ӱчинчи јерде эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрери бузулган. Кӧп улус јуулып турган јерлерде (учреждениелерде, магазиндерде, автобустарда, таксилерде) ооруга удура болгон некелтелерди улус бӱткӱлинче бӱдӱрбей јадылар.  Билезинде оорыган улустыҥ јадып турган айалгазын кӧрзӧ, оору кижини башкалап, дезинфекция-иш ӧткӱргени јокко јуук болгоны  јарталган. Бу ӧрӧ адалган айалгаларды кӧрӱп, тӱп-шӱӱлте эткенде, оору улус астаардыҥ ордына кӧптӧп јат. Бир кезек кӱндерде тоолор бир кичинек кемине тӱже де берип турган болзо, је текши кеми ол ло бойы артканча.

Эмди јаҥыјылдык байрамдарда эпидемиялык айалга кандый болорын озодоҥ айдарга кӱч. Тергеениҥ ичинде јуртап турган улус чеберленериниҥ некелтезин бӱткӱлинче бӱдӱрип болбой турарда, байрам кӱндерде республиканыҥ тыш јерлеринеҥ келген улустыҥ тоозы кӧптӧзӧ, байрамдык туштажулар элбеде ӧткӱрилзе, сӱӱнгедийи ас болор.

Јаҥар айдыҥ экинчи јарымызында оорыган улустыҥ тоозы кезем кӧптӧӧр лӧ ооруныҥ кеми бийиктеер деп, эмчи-эпидемиологтор белге-прогноз эткилеген.

Јаҥыјылдык байрамныҥ тӧс ајарузы јаҥыјылдык столго эдилип турганы јаан јаҥжыгу. Улус јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде байрамдык столдо кандый курсак болорына сӱреен јаан учур берип турганы озодоҥ бейин улалып келген. Јӱзӱн-јӱӱр курсакла кожо ичилип турган аракыга база јаан учур эдилет. Оныҥ да учун јылдыҥ ичинде эҥ ле узак деп чотолгон бу байрамдар ӧйинде «ажынган» курсактаҥ ла аракыдаҥ болуп турган каршулу ла карыкчалду керектер сӱреен кӧп болот. Мында корондолыштарды, јӱректиҥ ле карынныҥ оозыныҥ ооруларын темдектеер  керек.  Јаҥыс  ла  јылдыҥ калганчы кӱнинде эмес, је оныҥ да кийнинде эки-ӱч кӱнге «ичкен-јиген» кижиниҥ су-кадыгы мындый «јӱкти» апарарга кӱчи јетпей барат. Текши тоолорло, бу ӱч кӱнниҥ туркунына орто статистикалык биле курсак-тамак, аракы аайынча бир айдыҥ бюджедин јоголто «јип-ичип» койот.

Канча кӱнге амырабаган, аракыла корондолып калган  эт-канды ойто су-кадык кемине  экелерге, кижиниҥ бастыра органдары – јӱреги, бууры, бӧӧрӧктӧри, карынныҥ оозы, о. ӧ. – эҥ ле тыҥ режим-кемиле иштеп јат. Шак ла  бу мындый – эт-кан, иммунитет уйадап калган ӧйдӧ  ковид оору тыҥ табарар аргалу! Оныҥ учун эпидемиологтор, эмчилер слерди ончогорды, анчада ла байрам кӱндерде, сӱреен ајарыҥкай болзын деп сурап јат! Аш-курсакты кеминде јиирге, анчада ла ачу ашты кеминде ичерге чырмайыгар. Бу айалгадаҥ слердиҥ су-кадыгар, јӱрӱмигер камаанду болгонын ундыбагар!

Коронавирус оору јаҥы ла башталып турарда, эпидемиологтор, эмчилер улусты эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзин деп кажы ла кӱн сураган. Кӧп улус јуулган јерлердӧӧн барбаска албаданыгар, масканы кийигер, кӧп улусту јерде улустыҥ бой-бойы ортодо јер-дистанция 1-1,5 метр болор учурлузын, кажы ла катап колдороорды самынду суула јуныгар, дезинфикаттарла тузаланыгар деп… Је кӧп кычырулар темей болгон, кӧп улус ковид ооруны керекке тыҥ албаган. Качан ӱлӱрген, кӱчӱрген айларда ооруныҥ кеми тергееде сӱреен бийиктеп, кӱнине тӧрт-беш кижидеҥ божоп баштаарда ла улус чочып, коркып баштаган. Је текши айалга коомойтып  ла орой болуп калганы јарт кӧрӱнген. Ондый да болзо, эмчилер ле эпидемиологтор эрчимдӱ иштеп, бу айалганы токтодорго кӧпти эткен. Бӱгӱнги кӱнде оору улустыҥ тоозы эмеш астап, ковидтиҥ јайрадылган кеми эмеш те болзо токтодылган да болзо, је бу айалга канча кире мындый болор дегени база јарты јок. Нениҥ учун дезе кӧп улус эмдиге ле јетире ооруныҥ каршузын ла карамы јок болгонын оҥдобой јат, эпидемиялык некелтелерди бӱдӱрбейт.  Соцсетьтерде оорула колбой кокыр-каткылу јетирӱлер бар болгоны сӱреен кайкадат! Улус чучурап, оорып, божоп јат, кезик улуста  дезе – кокыр… Анчада ла 30-50 јашту улус ортодо мындый, ал-сагышка кирбес керектер кӧрӱнип турганы ачындырат!

Тергеениҥ эл-јоны ортодо коронавирус ооруныҥ јайылбазы, кӧптӧбӧзи деген уч-турултага бис ончобыс бастыра некелтелерди ак-чек бӱдӱрген кийнинде келерис. Јааны-јажы ооруныҥ каршузын оҥдоп, бой-бойыстыҥ су-кадыгыс керегинде санааркап, чебер болгоныстыҥ кийнинде, ооруны јеҥип баштаарыс. Анчада ла байрам кӱндерде некелтелерди бӱдӱрерге кӱч болор.  Байрамдык кӱӱн-санаа, текшилей байрамдаган улус олорды бӱдӱрерге тутагын јетирер. Ондый да болзо, бек сананганы, су-кадык учун санааркаганы јакшы кӧргӱзӱлерге экелер аргалу. Ковид деген јаан оору јӱрӱмиске сӱреен карыкчалду учуралдарды экелди, су-кадыкка тыҥ табару эдип јат. Је оны јеҥип алар аргабыс бар. Кажы ла кижи чеберленип, эпидемиялык айалгаларга удура некелтелерди бӱдӱрзе – јаан алтамдар эдилер!

Алтай Республиканыҥ эл-јоны ла айылчылары! Тергеениҥ санитарный службазыныҥ ишчилери слерди јаҥыјылдык байрамдык кӱндерде эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзин деп сурап јат!

–Коронавирус оорула оорыбаска кӧп улус јӱрер јерлерде, садулу јерлерде бойы бойыгардаҥ 1-1,5 метр ыраагында јӱрӱгер, маскаларды уштыбагар, дезинфикаттарла тузаланыгар, кажы ла катап колдорыгарды самынду суула јунугар, айыл-јуртыгарды арутап, дезинфекция эдигер, кӧп улус јуулган байрамдарга, туштажуларга барбаска чырмайыгар!

–Кӧп улусту јерлерде ӧдӱп турган туштажулар, корпоративтер оору јайылатан эҥ ле јарамыкту јерлер болгонын ундыбагар!

–Байрам кӱндерде улусла јолугып-куучындажатан туштажуларды кезем астадып ийер керек!

–Байрам кӱндерде тӧрӧӧн-туугандарла, јуук улусла туштажатанын кезем астадып ийер керек. Анчада ла јаан јашту таада-јааналарды байрамла уткыырында ас  улус турушсын деп чырмайыгар. Јаан јашту улуска ковид оору сӱреен каршулу болгонын ундыбагар! Јаандарардыҥ јӱрӱмин чеберлеп аларга амадагар!

–Божогон улустыҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрер тушта ӧскӧ аймактарда, јурттарда јадып турган тӧрӧӧн-туугандарды кычырбагар! Бу карыкчалду керекте канча ла кире ас улус турушсын деп амадагар.

–Ыраак ла јуук гран ары јаны јаар јорыктаарын токтодып ийер керек. Ыраак јол-јорыктарды пландап турала, текши эпидемиялык айалга кандый болгонын јаан ајаруга алыгар!

Оору улустыҥ 30 проценти иштеп турган јерлеринде југушкан

Ковид ооруныҥ симптомдорын бойоордо ол эмезе айылдыҥ улузында сезип ийзегер, врач-эмчини айылдӧӧн кычырар керек. Айландыра улуска оору јайылбазын деп, поликлиника-эмчилик барбаска албаданыгар. Эт-канныҥ температура-изӱзи канча кӱнге тӱшпей турза, тыныш јетпей барза, тӧжӧӧрдӧ кадалгак оору там ла тыҥып турза, тӱрген болуштыҥ эмчилерин тургуза ла кычырыгар!

Эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзес, су-кадыгысты чеберлеп, каршулу ооруны јеҥип аларыс! Оны кажы ла кижи оҥдоор учурлу! Бу айдылганы – бӱгӱнги кӱнниҥ эҥ ле баштапкы ла јаан некелтези!

Гигиенаныҥ ла эпидемиологияныҥ ФБГУЗ-ныҥ Алтай Республика аайынча тӧс јери