Алтайдын Чолмоны

Кан-Оозы аймак: једимдери кеминде јыл болды

22.12.2020

2020 јылдыҥ калганчы айыныҥ калганчы кӱндери туру. Чычкан јыл тӱгенери јууктап, Уй јыл эжигиске једип келди. Ӧдӱп јаткан јылды тергеебистиҥ Кан-Оозы аймагы кандый једимдерле тӱгезип јатканын ајарып ийектер. Бӱгӱнги кӱнде аймакты аймактыҥ јааныныҥ ижин удурумга бӱдӱрип турган Алексей Чакыров башкарат.

Кан-Оозы аймактыҥ текши јериниҥ кеми – 6244 квадратный километр. Аймакка јирме тӧрт јурт кирет ле эҥ јаан деп, Кан-Оозы, Јабаган, Чаргы-Оозы, Јалаҥай, Моты-Оозы, Коргон, Кайрукун, Кырлык, Экинур деп јурттар чотолот. Кан-Оозы аймакта текши тооло 16,8 муҥ кижи јуртап јат. Оймон-Ичи, Казахстан Республика јаар јол бу аймактыҥ јери ажыра барат. Алтайский крайдыҥ Солонешное районына Чаргы-Оозы јурт ажыра једип барар арга бар. Бу јолдор аймактыҥ экономикалык сурактарын бӱдӱрерине јаан  камаанын јетирет.

Кӱн-айыныҥ, ар-бӱткениниҥ айалгазын ајаруга алза, Кан-Оозын соок аймак деп чотоп, Кош-Агашка чикезинеҥ тӱҥейлейдилер. Ол до учун бир ӧйдӧ «тӱндӱк аймак» деп статус-ат берер сурак та турган. Кышкы айларда соок болуп, кыш салкынду-шуурганду ӧдӱп, јас-јай-кӱс база серӱӱн болуп турганынаҥ улам, байла. Оныҥ да учун тергееде јаан тебӱ алынган туризмниҥ ӧзӱми Кан-Оозы аймакта эмеш араай, токыналу барып јат деп темдектеер керек. Ондый да болзо, аймактыҥ аржан-кутук суулары, байлу туулары, кӧлдӧри, ар-бӱткендик јилбилӱ јерлери сӱреен кӧп. Айылдап келген туристтер јебрентик кебин чеберлеп алган тууларга барбай турганы, карын да, јакшы, ар-бӱткенге коромјы ас деп, јербойыныҥ улузы айдыжат. Онызы, байла, чын.

Аймактыҥ экономиказыныҥ тӧс ууламјызы јурт ээлем болуп јат. Мында јуртаган албаты-јон уй-мал, койлор ло эчкилер, аҥ азырайдылар. Онойдо ок эм ӧлӧҥдӧр јуунадып, адару тудуп јадылар.

АПК-ныҥ кӧргӱзӱлериле 2020 јылда – баштапкы

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы кажы ла јылдыҥ учында бир јыл туркунына эдилген иштиҥ уч-турулталарын кӧрӧт. Мында тергеениҥ аймактарыныҥ ээлемчилериниҥ ижи кӧрӱлип, башка-башка ууламјыларла тӱп-шӱӱлте эдилет. Быјылгы јылдагы уч-турулталарла болзо, Кан-Оозы аймак арткан аймактарды озолоп, текши шӱӱлтеле, кӱндӱлӱ баштапкы јерге чыккан.

2020 јылдыҥ кӧргӱзӱлериле, Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ ишчилериниҥ ӧмӧлиги орто-кырлык зона-јерге кирип турган арткан администрациялардыҥ ортозында баштапкы јер алган. «Меркит» ООО-ныҥ ишмекчи ӧмӧлиги (јааны  А. А. Кулаков) Алтай Республиканыҥ орто-кырлык (средне-горный)  зона-јерлеринде иштеп турган ээлемдердиҥ 100 ишчилӱ ишмекчи ӧмӧликтериниҥ ортозында ӱчинчи јер алган.   Эдуард Николаевич Маташевтиҥ башкарган «Нива» ООО-зы 100 кижидеҥ ас ишчилӱ ээлемдер ортодо ӱчинчи јерде болды. «Меркит» ООО-ныҥ механизаторы Валерий Михайлович Дедин мал-ашка азырал белетеер иште туружып турган ишчилердиҥ ортозында «Азырал белетееринде механизатор» деп номинацияда баштапкы јерге чыккан. Чаргы-Оозындагы јурт јеезе республиканыҥ орто-кырлык зона-јерине кирип турган јурт јеезелердиҥ ортозында јеҥӱлӱ баштапкы јер алган.

Кан-Оозы аймакта текши тооло 16,8 муҥ кижи јуртап јат

Быјылгы јылда Туулу Алтайда јурт ээлемдиктиҥ башкартузыныҥ 100 јылдыгы темдектелгениле колбой,  аймактыҥ јуртээлемдигинде кӧп јылдарга улай ишеген улус Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразыла, Кан-Оозы аймактыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Тергееде фермер-ээлемдик ууламјыны једимдӱ апарып, бу ишке чике бойыныҥ ӱлӱзин кошконы учун КФХ-ныҥ јааны Леонид Танытпасович Иртаев, узак јылдарга јурт ээлемде иштеп, оныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген учун «Талица» деп СПК-ныҥ правлениезиниҥ председатели Василий Иванович Мельничук Государственный Думаныҥ депутады, Госдумада аграрный политика аайынча комитеттиҥ турчызы  Родион Борисович Букачаковтыҥ Быйанду самаразыла кайралдаттылар.

Тогус јуртта нацӱлекерле иш ӧткӧн

Аймактыҥ јурт ээлеминде башка-башка ӧйлӧрдӧ једимдӱ иштеген  улус юбилейлик медальла кайралдаткан. Олор: Альберт Николаевич Маташев («Исток» ООО-ныҥ генеральный директоры), Александр Васильевич Кулаков («Меркит» ООО-ныҥ јааны), Зоя Сучиевна Чарышева (КФХ-ныҥ јааны); Алтай Республиканыҥ АПК-зыныҥ ветерандары: Клара Садаковна Брышкакова, Михаил Иванович Манжин, Александр Петрович Саналов, Танытпас Чакашевич Иртаев, Вера Витальевна Емельянова, Вера Кыпчаковна Енова, Вера Еркеевна Санашкина, Иван Тогунчинович Торушев, Виктор Андреевич Жуков, Тамара Алексеевна Чулунова, Елизавета Захаровна Епишкина, Юрий Евгеньевич Тыдыков, Надежда Александровна Левина, Петр Кыпчинарович Арбаев, Александр Прокопьевич Вязников. Бу улустыҥ ижи-тожыныҥ шылтузында аймактыҥ колхоз-совхозторы јаан кӧргӱзӱлерге јеткен ле бӱгӱнги кӱнге чокум ууламјылар алган. Кайралдаткан кажы ла кижини алза, оныҥ кийнинде аймактыҥ јурт ээлеминиҥ тӱӱкизи деп айдарга јараар.

Јурт ээлемниҥ јеҥил эмес ижине јӱрӱмин ле ижин учурлаган улусты АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев уткуп, кайралдарды табыштырган.

Эл-јонныҥ јӱрӱми јаранзын деп

2020 јыл аймактыҥ јурттарында јонјӱрӱмдик ууламјылу кӧп объекттер тудулып-јазалганыла аҥыланган. 2019 јылдыҥ учында тергеениҥ јурт ээлем  аайынча министерствозыныҥ јарлаган конкурсы аайынча «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп программага Кан-Оозы аймактаҥ тогус проект-ӱлекер кирген болгон. Мында Јабаган јуртта спорттыҥ площадказын, Моты-Оозында, Санаровкада, Кырлыкта, Коргондо, Кара-Сууда, Кӧзӱлде балдардыҥ ойноор площадкаларын, Туратыда Јеҥӱниҥ паркын, Экинурда балдардыҥ ла јаан улустыҥ су-кадык тазыктыратан площадказын тудуп-чыныктаары темдектелген. Бастыра бу ишке 4504764 салковой  чыгарылган. Олордыҥ бюджетте эмес акчазыныҥ кеми – 985 муҥ салковой. 985 муҥ салковойды болужарга кӱӱнзеген улус ла аргачылар кошкон. Онойдо ок кезик улус ижиле болушкан.  Текши алза, иш бастыразы јуугы јурттарда тӱгенип калган. Је јетире эдетени база бар.

Темдектезе, Экинурда спортло тазыктырынатан јердиҥ баштапкы ӱлекер-проекти былтыр бӱткен ле ол тудулып калган болгон. Быјылгы јылда эдилген ишке ӱзеери тренажер-эдимдер тургузылган. Тураты јуртта Јеҥӱниҥ паркын јазап-чыныктаар иш темдектелген. Советский Союзтыҥ ӱч Геройыныҥ тӧрӧли болгон бу јуртта эмди јеҥӱчил-геройлорго учурлалган  парк јазалып-чыныкталган. Јабаганда иш спорт площадканы чыныктаарына ууландырылган. Мында оны айландыра чедендеер, јерин тӱзедер иш ӧткӱрилген. Оборудование эмди тургуза тургузылгалак.  Кырлыкта балдар ойноор качелялар, кумакту песочница-јерлер белетелген. Эмди керектӱ оборудование-јазалдар тургузары артып калды. Мындый ок айалга арткан јурттарда деп темдектеер керек.

Аймактыҥ башкараачылары Чаргы-Оозында јурт јеезениҥ јааны Тамара Александровна Акатьеваныҥ ижин темдектейдилер. Бастыра документтерди ӧйинде белетеп табыштырып, ишти билгир башкарып,  јылдыҥ учына јетире тӱгезип койгоны –  ол јаан једим ле профессионал иш. Мында Чаргы-Оозында јурт јеезеге кирип турган Тураты јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу  јууда Јеҥӱ алган геройлордыҥ кереес-памятнигин тургускан Јеҥӱниҥ паркын јазаары темдектелген болгон. Тураты кичинек јурттардыҥ тоозына кирип турган да болзо, је бу оогош јурт Советский Союзтыҥ ӱч Геройыныҥ тӧрӧли болгонын ундыбас керек. Жанибек Акатович Елеусов, Кыдран Александрович Туганбаев, Илья Захарович Шуклин –  Тураты јурттаҥ барган јуучылдар. Жанибек Елеусовтыҥ ла Кыдран Туганбаевтиҥ кереес-бюсттары турган болгон. Илья Шуклинниҥ ады ундылып калган. Јурт јеезениҥ ишчилери Илья Шуклинге кереес-памятник тургузар, Јеҥӱниҥ паркын јаҥыртар проект-ӱлекерде темдектеп, бӱдӱрип койгон.

Онойдо ок  проект-ӱлекерлердиҥ учуры керегинде база айдып ийер керек. «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп программа аайынча бастыра республиканыҥ кӧп јурттарында сӱреен керектӱ иш ӧткӱрилген. Бу ончозы – јурт улуска, балдарга, јашӧскӱримге керектӱ. Мындый иш ӧткӱрилип јадарда, јербойыныҥ улузы, аргачылар оҥдоп, јӧмӧлтӧзин ле  јаан ӱлӱзин кошконын база айдар керек. Байла, улус бойына керектӱ ууламјыларды баалап, јӧмӧп турганы недеҥ де баалу. Кажы ла јуртты алза, јербойыныҥ улузы да, аргачылар да јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Улус чике бойыныҥ јуртына, албатызына ла бала-барказына эдилип јаткан ишти оҥдоп турганы јакшы.

«Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп государстволык программага келер јылда кандый проект-ӱлекерлер кирери эмди тургуза јарталгалак. Нениҥ учун дезе проекттердиҥ конкурс-кӧрӱзи јылдыҥ учында јарлалган ла эмди јаҥы ӧткӱрилип јат.

Кӱч ӧйдӧ улуска болушканы јаан учурлу

Тергееде ле ороондо тура берген кӱч санитарно-эпидемиялык айалгада јаан јашту ла кенек улуска болуш јетирилип турганы јаан учурлу. Пандемияныҥ ӧйинде Кан-Оозы аймактыҥ јаан јаштулары ајару јок артпады. Јаҥар айдыҥ бажында јыл туркунына волонтер ижин ајарулу бӱдӱрип келген улуска быйан айдылып, медальдар табыштырылды.

Бой-бойына болужар «Бис кожо» деп адалган текшироссиялык акцияныҥ туружаачыларына  быйан айдылып, кӱндӱлӱ айалгада уткуулдар угулды.  Кан-Оозы аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Марина Савинкова волонтерлорды уткуп,  Наталья Алексеевна Кокушевага ла Надежда Анатольевна Ламакинага Кӱндӱлӱ грамоталар ла медальдар сыйлады. «Бис  кожо» деген текшироссиялык акцияда акту кӱӱнинеҥ туружып, јаан јашту ла кенек улуска болуш јетиргени учун јашӧскӱримниҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ Быйанду самаразыла Ольга Айабасовна Саналова, Буланат Михайлович Бакрасов, Олеся Ильинична Такысова кайралдаткандар.

Коронавирус оору тыҥ јайылып, јаан јашту, кенек улус кӱч айалгада артып калгандар. Аймакта кандык айда волонтер отряд тӧзӧлип, бу суракты «колго» алган. Бастырароссиялык акцияга кожулып, аймактыҥ волонтерлоры ижин баштаган. Озо ло баштап олор бойлоры санитарно-эпидемиялык айалгада канайда иштейтенине белетенген. Бир канча неделениҥ туркунына аймактыҥ јаан јашту ла кенек улузына чике болушту иш эдилген. Бастыра јурттардыҥ 65 јаштаҥ јаан улузына аш-курсакла болуш јетирилген. Онойып, 1254 кижи аш-курсак алган.

Советский Союзтыҥ ӱч Геройыныҥ тӧрӧли

Иш бӱгӱнги кӱнге јетире улалып јат. Јылдыҥ калганчы айында волонтерлор јаан јашту, кенек, болуш керексиген бастыра улустаҥ келген угузуларла иштеп јадылар. Олор эм-тус, курсак-тамак, эҥ ле керектӱ не-немени айылдарга јетирер ишти кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱредилер.

Волонтер отрядтыҥ башкараачызы Михаил Петрович Мишкинниҥ јетиргениле болзо, олордыҥ ижи јаҥыс ла аш-курсакты, эм-тусты јетирип береринде эмес, је анайда ок олор онойдо ок јаан јаштуларга айылдарында керектӱ ишти бӱдӱрип, болужадылар. Одын јарып јадылар, айылыныҥ јанын арутайдылар ла о. ӧ.

Пандемияныҥ ӧйинде кажы ла кижи волонтер болуп, бу ишти бӱдӱрерге барбас деп оҥдоп јадыс. Јӱрексиреер, улуска болужар кӱӱндӱ болор керек, байла. Анчада ла јаан јашту јаҥыскан јадып турган улуска, кенек улуска болуш јаантайын керек. Аймактыҥ кезик јурттарында, темдектезе, мындый иш мынаҥ да озо ӧйдӧ ӧткӱрилип турган болгон. Мындый, килемјилик ууламјылу иш Јабаганда алдында јылдарда ӧткӱрилгенин, школдыҥ ӱредӱчизи Ольга Айабасовна Саналова  ӱренчиктериле кожо јурттыҥ болуш керексиген јаан јаштуларына јаантайын болушканын темдектеер керек. Мындый балдар кийнинде ӧйдӧ буурзак, болуш јетирер кӱӱндӱ, улуска ачык санаала баштанар кылык-јаҥду болуп чыдаары алаҥзу јок.

Јаан јашту улуска кыш ӧйинде там ла кӱч боло берген эмей. Оору-јоболго табартпаска, олор айылдарында отурарга чырмайгылап јадылар. Бу ла ӧйдӧ волонтер улус келип, керектӱ не-немени экелип, одын-суула болужып берзе, кандый јакшы. Кӱч ӧйдӧ болужып турган улуска канайда быйан айтпас. Оныҥ да учун Кан-Оозы аймактыҥ јаан јаштулары, кенек улузы јастаҥ бейин олорго болушкан волонтер отрядтыҥ турчыларына алкыжын јетирет.

PS: Адакыда, Кан-Оозы аймактыҥ једимдери арткан да ууламјылар аайынча кӧрӱмјилӱ. Олор келип јаткан 2021 јылда улалар деп иженедис. 

А. МАЙМАНОВА