Алтайдын Чолмоны

Ороон кеминде јарлу компания

22.12.2020

Јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде Энергетиктиҥ кӱни — профессионал байрам темдектелет. Бистиҥ айылдарыста электроот ло јылу шак ла бу улустыҥ ижиниҥ шылтузында болуп јат.
Тергеебисте тӧзӧлгӧн «Солнечная энергия+» ООО јаҥыс ла республика ичинде эмес, је анайда ок текши ороон кеминде јарлу компания. Оныҥ јӱрӱмде бӱдӱрген ӱлекерлери улустыҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтерине јаан камаанын јетирет. Бӱгӱнги бистиҥ эрмек-куучын бу компанияныҥ генеральный директоры Андрей ЯЛБАКОВЛО ӧдӧт.

–Андрей Николаевич, 2020 јыл «Солнечная энергия+» ООО-го кандый јыл болды деп айдарга јараар?

–Быјылгы пандемияла кожо аргачылардыҥ айалгазы бастыра јанынаҥ кӱч болды. Биске база једишкен ле. Компаниябыс кӧп сабада автономный станциялар аайынча иштеген. Ол ло фермерлердиҥ, адаручылардыҥ, кичинек турбазалардыҥ ижи турбаган ла ол ло кеминде артып калган. Быјыл алтан ӱч оогош станция тургусканыс. Ол 300, 400, 500 Вт-ныҥ станциялары. Јӱк ле  светке, телевизор кӧрӧргӧ эттире. 5 кВт-ныҥ тогус станциязын тургусканыс. Андый кичӱ станциялар тургузар иш быјыл улалган. Нениҥ учун дезе, бистиҥ јурт ээлем аайынча министерство јанынаҥ фермерлерге ајару эдилет. Андый станцияларга керектӱ јазалдар алганы учун министерство фермерлерге субсидия-акча берет. Андый государственный болуш учун бу ууламјыда улустыҥ садып алар аргалары ол ло кеминде артып калган деп айдарга јараар.

Компаниябыстыҥ ижиниҥ кеми јабыстап  тӱшпеген, иштеп турган улузыныҥ тоозы ол ло бойы арткан, ӱзеери бир кижи де кожулган. Автономный ӱлекерлердеҥ база айдатан неме – кӱӱк айдыҥ бажында гидроэлектростанция тутканыс. Ол баштапкы андый ӱлекер болгон. Јакыткан кижи Виктор Леонидович Яныканов. Ол кижиниҥ ээлеминде трансформатор туруп јат. Виктор Леонидович бисле кожо чоттомолдор ӧткӱрген. Чоттоп ийеристе, андый кичӱ гидроэлектростанцияны туткан кийнинде, јайгыда турбазага амырап келген улусты электричестволо јеткилдеерге јараар ла тӧрт-беш јылдыҥ бажында ого салынган акчаны јандырып алар деген шӱӱлтеге келгенис. Виктор Леонидовичтиҥ ээлеминде свет бар да болзо, андый кичӱ электростанция тургусканыс.

–Оныҥ ийдези канча?

–10 кВт. Кӧп саба ишти, ол тоодо трубопроводты, бетонный иштерди Виктор Леонидович бойы эткен. Бис дезе јӱк ле турбинаны, машинный залды экелеле, тургузып ийгенис. Оноҥ озо андый турбинаны бис Алтын-Кӧлдӧ «Истюба» базада тургускан болгоныс. Је ол автономный станция болгон. Мынызы база автономный, је кышкыда суу тартылып калза, олор оны ӧчӱреле, јазалдарды јуунадып алат. Тегин сетьтеҥ база электричество алат. Анда болгон трансформаторды буспагандар, анайып тузаланар деген чындык шӱӱлте эткендер. Ол андый солун ӱлекер болгон деп айдар керек.

Оноҥ ӧскӧ «Алтайэнергосбыттыҥ» Новосибирсктеги филиалы конкурс јарлаган болгон, олордыҥ иштеп турган тураныҥ ӱстине кӱнниҥ ийдезиле иштеер станция тургузары аайынча. Бис ол конкурсты ойноп алганыс ла 35 кВт ийделӱ станцияны тургусканыс. Новосибирск тыҥ ла кӱндеп турган кала эмес эди. Је андый да болзо, јакыдып турган кижиниҥ кӱӱни биске јаан учурлу. Оныҥ да учун бу ишти бӱдӱргенис. Эмди окупаемость дегени канча кире болоры бир јылдаҥ кӧрӱне берер. Темдектезе, ГЭС-ке чыгымдалган акчаныҥ кайра јандырузыныҥ ӧйи тӧрт-беш јыл болзо, кӱнниҥ ийдезиле иштеер станциялардыйы эмеш узак болуп јат.

База бир объект — Турачак аймактыҥ Чуйка јуртында кӱнниҥ чогыла, анайда ок дизельный одырула иштеер станция тутканыс. Бу аймакта Чуйка јурттаҥ башка база да тӧрт деремнеде тургускан автономный станциялардыҥ ижин јеткилдеп јадыс. Чуйкада станцияны тударына керектӱ акча бюджеттеҥ чыгарылган, оныҥ ийдези 30 кВт.

Бистиҥ уулдар Киргизиядӧӧн белен кичӱ ГЭС-тер аткарып ийет. Андагы партнерлорыс телефон согуп ийзе, бис олорго керектӱ кичӱ ГЭС-терди јуунадып аткарадыс. Андый кичӱ ГЭС-тер јуур завод тударга сананганыс, је ого арбынду акча керек. Оныҥ учун ол шӱӱлтедеҥ мойноп ийгенис. Кичӱ ГЭС-терге јакылтаны алала, автоматиказын бастыра бойыс белетейдис. Керектӱ подшипниктерди, валды Бийсктиҥ заводторында јазададыс. Оноҥ бастыра колбоп јуунадала, јакылта берген кижиге аткарадыс. Эмди бу ла тоолу кӱн кайра Узбекистаннаҥ 40 кичӱ ГЭС-ке баштану-заявка келген. Олордо электричествого јаан суру бар. Суулары дезе кышкыда тоҥбой турган учун, ол станциялар јайы-кыжы иштеер аргалу. Эмди бу ууламјыда олорло куучын-эрмек ӧткӱредис. Технический привязканы, байа бир бетонный иштерди олор бойлоры эдер. Бис јӱк ле кичӱ ГЭС-терди јуунадып, олорго аткарарыс.

Ӧдӱп јаткан јыл туркунына мындый иштер эдилген. Оныҥ учун комудаар арга јок. Иш араайынаҥ барып јат. Бу тоологон иштер автономный станцияларла колбулу. Компаниябыска эҥ јаан кирелте экелип турган ӱлекерлер – ол кӱнниҥ ийдезиле иштеер јаан станциялар тудары болуп јат. Былтыр республиканыҥ ичинде 120 МВт ийделӱ станциялар тудуп салганысты билеригер. Мында база андый станциялар тударында учур јок. Бӱгӱнги бастыра пиковый тӱштеги энергия-ийдени республика бу станциялардаҥ алат. Айас, јакшы кӱндерде ол ийде крайдӧӧн дӧ барат. Андый кӱндерде бис электрический ийдениҥ доноры боло бередис. Эҥирде, тӱнде ол электроийде сетьтердеҥ келет.

Оныҥ да учун бис андый станцияларды ӧскӧ тергеелерде тудар иштерди ӧткӱргенис. Оренбургта, Самарада, Ставропольдо. 2020 јылда бис јӱк ле Калмыкияда андый станция тутканыс. Оныҥ ийдези 25 МВт. Ӧскӧ конкурстарда ойнодып ийгенис. Пандемияла кожо ӧскӧ компаниялар андый станцияларды тударына јарлалган конкурстарда бааларды тыҥ тӱжӱрип, ойноп алган. Је адакыда бирӱзи де объекттерди ӧйинде табыштырып болбогон.

—Андый конкуренттер кӧп пӧ?

–Олор јок ло јанынаҥ чыгып келген фирмалар. Оноҥ бойлорыныҥ аргаларын јазап билбей тура, бу иштерди эдерге алтам эткен. Је учы-учында андый турултага келгендер.

Бис дезе, бир ле јаан станция тутканыс. Оныҥ учун иш тӱгенерде, ол ло монтажник, электрик болуп иштеген кӧп саба улусты иштеҥ божодып ийерге келишкен. Кем де Тӱндӱк јаар, кем де ӧскӧ ишке барган. Бистиҥ вахтала кожо, ас ла болзо, 30-40 кижи барып, јайы-кыжы иштеп турган болгон. Быјыл ол улус Калмыкияда объекттиҥ кийнинеҥ иш јок артып калган. Бу биске јаман темдек, је андый да болзо, јаан станциялар тударына керектӱ бир де техниканы сатпаганыс. Эзенде јылда Алтайский крайда, ол ло Калмыкияда станциялар тудулар. Хакасияда кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер станция тудары темдектелет. Бис ол конкурстарда туружарыс, ойноп алзаас, бистиҥ улус ол объекттерди тударга барар.

– Слердиҥ башкарган компаниягар кандый бир ӱлекер-проекттерде инвестор база болуп јат…

–Эйе, бис акча иштейле, бойыс кандый бир ӱлекер-проекттерге акча чыгарадыс. Былтыр 50 миллион салковойго јуук акча иштеп алала, агропарк тудар иштерди баштаганыс. Тергеебисте АПК тӧзӧлгӧн лӧ ого кӧп заготовительдер кирип турганын билер болбойор. Бис бастырабыс биригеле, «Амза» деп агрокомплекс тӧзӧгӧнис. Оныҥ адын узак ӧйгӧ адап болбой, учы-учында «Амза» деп адайтан шӱӱлтеге келгенис. Айдып та ийерге јеҥил, лейблын чыгарып салганыс. Оны тудар иштер кочкор-тулаан айларда башталган. Объекттиҥ экинчи бӧлӱгин јылдыҥ учына јетире тудуп салар керек болгон, је келишпей калды. Бу ла пандемияла кожо керектӱ јазалдар оройтып келген. Улус та ас, ол ло ташла иштеп турган узбектер, кыргызтар, таджиктер Россияга келбеген. Оныҥ учун иштеер улус јокко јуук болгон. Эмди агропарктыҥ ачылтазын 2021 јылдыҥ кӱӱк айына кӧчӱрип салдыс.

Бистиҥ бастыра аҥылу техника садылбаган, олорло иштеп турган улус, ПТО-ныҥ бӧлӱгиниҥ, юридический бӧлӱктиҥ, офистиҥ ишчилериниҥ тоозы астадылбаган, бастыразы иштеп јат. Чындап, былтыр бисте бойыстыҥ электротехнический лабораториябыс ачылган. Анда база улус иштейт. Бу улусты агропарктыҥ ижине кӧчӱреле, иштеҥ чыгарбай, кичееп алганыс.

–Штатта канча кижи иштейт?

–Јӱк ле офисте 37 кижи иштейт. «Солнечный энергия+» ООО-ныҥ текши ишчилериниҥ тоозы 178 кижи. Олордоҥ 94 кижи бу ла станциялардыҥ ижин јеткилдейт. Инвесторлор ол станцияларды тудала,  јӱре берген. Улус иштеер 94 јер тӧзӧлгӧн. Анайда ок ол станцияларды каруулдап турган улустыҥ тоозы јӱс кижинеҥ кӧп. Бойоор до кӧрӧр, 200 кире кижиге иштеер јерлер тӧзӧлгӧн.

Ол ло кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер станциялар айландыра чеденделген. Ол чеденниҥ ичине койлор божодып баштаганысты уккан болбойор. Баштап андый јараду бергилебей турган болгон. Не дезе, койлор байагы паннельдердиҥ ӱстине чыгар, кабельдерди чайнаар деген јастыра шӱӱлте эткендер. Койдыҥ ла эчкиниҥ башказын оҥдогылабай турган ине. Кӧксуу-Оозы, Оҥдой, Кош-Агаш аймактарда станцияларга койлорды божотконыс. Олор андагы ӧлӧҥди јип салат, койлорды сугаратан скважиналар да анда бар. Анайып, бис чеденниҥ ичинде ӧлӧҥди чаппай јадыс. Улустыҥ койын да ийттер, бӧрӱлер тутпайт, кой кабыраачы да керек јок. Андый ченелте ӧткӱргенис ле ол јарамыкту болгонын кӧргӱскен.

Келер јылда иш болор деп иженип јадыс. Агропарк тудулган кийнинде, анда иштейтен 47 јер тӧзӧлӧр. Технологтор, операторлор, каруулчыктар ла оноҥ до ӧскӧзи.

Быјылгы пандемияла кожо кыйналып туруп иштедис. Бир бӧлӱкте улус оорып калар, оноҥ ойто бирӱзинде… Андый да болзо, иш улалып барган.

Эзенде Јазулуда, Кӧӧдӧ кичӱ ГЭС-тер тударын темдектейдис. Мынаҥ озо бис јӱк ле Турачак аймакта кичӱ станциялардыҥ ижин јеткилдеп турган болгон болзобыс, быјыл биске Улаган аймактыҥ Јазулу јурты кожулган. Анда «Чолушман энерго» ООО тӧзӧп салганыс ла эмди јербойыныҥ эки кижизи иштейт. Электроот чаган айдаҥ ала тӱни-тӱжи берилет. Чоттомолдор ӧткӱреристе, электроийдениҥ 80 процентин кичӱ ГЭС-теҥ алар арга болор. Оныҥ учун бу ӱлекерди бӱдӱрер деп амадайдыс. Быјыл Јазулуга кабельный интернет ӧткӱрилген. Анда јӱрӱм јаранган деп айдарга јараар.

Бис автономный станция тургускан клиенттеристи бир де таштабай, јаҥы технологиялар чыкканда, андыйларыла јеткилдеерге кичеенедис. Бисте 400-ке јуук андый улус бар. Јылдыҥ сайын биске кайда да 50 андый станциядаҥ кожулып јат. Кӧп саба улус ол станцияларын јаҥыртадат.

–Турлуда андый автономный станция тургустырарга канча кире акча керек?

–20 Вт-ныҥ станциязыныҥ баазы 27 муҥ салковой. 45, 600 Вт сурап турган улус бар. 5 кВт-ныйы 400 муҥ салковойго једет. Јурт ээлем аайынча министерство бу ууламјыга субсидия-акча берет. Таҥынаҥ фермер турлузында андый модульдарды тургустырган болзо, чыгымдалган акчаныҥ 90 процентин министерство јандырып берет. Андый субсидия-акча јок болзо, јылында автономный 15-20 станция тургузадыс. Болуш башталза ла улустыҥ тоозы кӧптӧй берет. Бу ууламјы аайынча јурт ээлемниҥ республикан министерствозыла јуук колбуда иштейдис.

Эдилип турган иштер керегинде айдар болзо, агропарктыҥ јеринде электрозаправка тудадыс. Бу ла јуук кӱндерде оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧдӧр. Ол электромобильдердиҥ заправказы болор.

–Бисте андый кӧлӱктер бар ба?

–Эки-ӱч андый кӧлӱк бар деп билерим. Бу баштапкы мындый электрозаправка болор. Олорды мынаҥ ары Чой, Турачак аймактарда тудары темдектелет. Мындый объект тудар деген шӱӱлтени МРСК Сибири эткен. Олор биске андый баштаҥкайла баштанарда, бис олорды јӧмӧшкӧнис. Удабастаҥ электротакси тӧзӧӧрис, ол ло аэропорттыҥ пассажирлерин тартарга керектӱ болор. Автодомдорго токтойтон јарамыкту јерлер тӧзӧӧрис.

–Спонсорлык болуш јетирип турганарды база билерис.

–Эйе, андый болуш база јетиредис. Удабастаҥ ла Јаҥы јыл болор. Мыныла колбой Соок Таадактыҥ сыйларын аларга болужадыс. Кажы ла јылдыҥ учында, ол јыл кандый да кӱч ӧткӧн болзо, ада-энезиниҥ ајарузы јок, ӧскӱс арткан балдарга бис компанияныҥ адынаҥ, мениҥ адымнаҥ эттире тату сыйлар табыштырадыс. Быјыл андый 140 сый алынган. Олорды јондык организацияларга табыштырарыс, олор оноҥ ары балдарга јетирер. Биске андый болуш јетирер деген баштанулар болот. Быјыл Чой аймактаҥ андый баштану болгон.

Чындап, бу ла бир канча кӱннеҥ, бодоштыра јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде, Туу-Кайада «Лыжи мечты» деп адалган кӧдӱриҥилӱ керек-јарак ӧдӧр. Анда туучананыҥ комплекси ачылар. Ого былтыр бистеҥ 10 миллион салковой инвестиция-акча чыгарылган. Анда бэби-лифт деген јазал тутканыс. Эмди балдар узуны 140 метр тросло кырды ӧрӧ чыгып, тӧмӧн јыҥылаар аргалу болор. «Лыжи мечты» – ол кенек балдарга эттире белетелген  јонјӱрӱмдик ӱлекер болуп јат. Болчомдор анда чанала јыҥылап ӱренип алза, оноҥ Комсомолкада јыҥылаар аргалу болор.

База айдарга турган неме – ол бисте Адылбек Канитович Балабаев деген кижи бар. Ол бастыра јӱрӱмине Кош-Агаш аймакта энергетик болуп иштеген. 2014 јылдаҥ ала бисле кожо иштеп баштаган. Кош-Агаш аймакта кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер станцияны тузаланары аайынча бӧлӱктиҥ јааны болгон. Кийнинеҥ бери кӧчӱп келеле, республика ичинде кӱнниҥ ийдезиле иштеер станцияларды тузаланары аайынча службаныҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеген. Эмди ол амыралтада. Бис бойыстыҥ адыстаҥ  Адылбек Канитовичке «РФ-тыҥ нерелӱ энергетиги» деп ат-нере берзин деген ходатайство бичигенис. Андый јӧп берилген ле база ла тоолу кӱндердеҥ Адылбек Канитовичке бу јаан кайралды табыштырарыс.

–Энергетиктиҥ кӱнине учурлай јакшынак кайрал эмтир.

–Онызы чын.

–Андрей Николаевич, башкарып турган компаниягардыҥ эдип турган ижи кӧп лӧ јарамыкту эмтир. Мынаҥ да ары кӧп тоолу ӱлекер-проекттерди једимдӱ бӱдӱрерге јолыгар ачык болзын деп кӱӱнзейдим.

–Алкыш-быйан, айтканар келзин.

К. ЯШЕВ куучындашкан