Алтайдын Чолмоны

Салымдардыҥ керечилери…

22.12.2020

Јаҥар айдыҥ 18-чи кӱнинде ЗАГС-тыҥ ишчилериниҥ профессионал байрамы. Баланыҥ ады-јолы адалып, кере бичикти ада-энези колына алган кӱннеҥ ала ол орооныныҥ гражданини деп чотолот. Айдарда, кажы ла кижини јӱрӱмниҥ јолы ЗАГС-ка экелет. База кандый учуралдарда бис бери келип турганы-сты ыраак Улаган аймактыҥ ЗАГС-ыныҥ башкараачызы Людмила ГЕРАСИМОВАЛА ӧткӧн эрмек-куучыннаҥ билереер.

Озодо Россияда туулган баланы ла јаҥы  тӧзӧлгӧн билени церкпелер керелеп туратан. 20-чи чакта совет јаҥ келерде,  церкпелерди јоголтып, јурт Советтер кере бичиктер берип баштаган. Россия Федерацияныҥ ЗАГС  органыныҥ тӱӱкизи 1917 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинеҥ башталган. Ол кӱн декретке кол салынып, «Бичиктерге улустыҥ статузын керелеер акттар бичилип башталган». Бу декрет баштапкы ӧйдӧ јиит Совет республикада билениҥ тап-эригин корулап, бойыныҥ кӱӱниле айыл-јуртту болорын ла эр ле ӱй улустыҥ тап-эригин тӱҥейлеген.  Оноҥ биледе ле биледе эмес  туулган балдардыҥ тап-эригин теҥ-тай кӧрӧри јӧптӧлгӧн. Ол узак ӧйлӧрдӧҥ бери кажы ла ЗАГС-тыҥ ишчизи тап-эриктӱ государство тӧзӧӧрине  ле  улустыҥ јасакла берилген јилбӱлерин корыырына јаан камаанын јетирген. Канча јылдардыҥ туркунына ЗАГС-ла  јуук  колбуны   јурт Советтер туткан. Ол тушта јурт Советтер биле тӧзӧгӧндӧргӧ лӧ јаш балалу болгондорго кере бичиктерди кӧдӱриҥилӱ айалгада јербойында бойлоры табыштыратан. Јурт Советтиҥ качылары ай сайын ЗАГС-ка келип, отчёттор табыштырар болгон. Бистиҥ автономный областьтыҥ ончо  актовый документтери Барнаулда краевой архивке аткарылар болгон.

2020 јылда Улаган аймактыҥ улузы 185 кижиге кӧптӧгӧн

1991 јылда Алтай Республика тӧзӧлӧрдӧ,  баштапкы башкараачызы  В. И. Чаптынов бистиҥ тергееде ЗАГС-тыҥ службазын баштап ла тӧзӧгӧн. Оны башкарган кижи К. Д. Сакитова болгон.  1995 јылда јаҥар айдыҥ 8-чи кӱнинде калганчы Билелик кодекс кепке базылып чыккан. 1997 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде 143-ФЗ номерлӱ «Гражданский акттардыҥ аайы керегинде» јасак чыккан. Эмди бу кодекске ле јасакка тайанып, кажы ла тергееде, кажы ла аймакта ЗАГС-тар иштейт.

–Людмила Владимировна, ЗАГС  деп аббревиатура туку качан албаты ортодо эки јииттиҥ алышканыныҥ темдегиниҥ керези  болуп калган.  Кӧдӱриҥилӱ айал-гада кере бичикти јииттерге табыштырары слердиҥ иштиҥ ууламјыларыныҥ бирӱзи,  оноҥ ӧскӧ каруулу кандый иш слердиҥ алдыгарда турат?

—ЗАГС-тыҥ ижиниҥ јаан ууламјызы — ол государствоныҥ федерал тап-эригин бӱдӱрип, граждандардыҥ чыкканынаҥ ала божогонына јетире јети башка учуралга акттар керелеп бичиири. Ол тоодо: туулганы, божогоны, айылду болгоны, айрылышканы, адын солыганы,   ӧскӱс баланы бойыныҥ адына ла оноҥ  адазы јок балдар адазын бичиткени. Бис бу учу-ралдарды граждандардыҥ бойлорыныҥ кӱӱниле, кӱнин, айын справкаларла чокумдап, документке бир јастыра јогынаҥ кийдиредис. Бистиҥ алдыбыстагы јаан иш-амаду — ол  граждандардыҥ тап-эригин ле  јасакта салынган јилбӱлерин корыыры. Јӱрӱм јаҥыс јерде турбай јат, оныҥ учун  кандый ла учуралдар болуп, доку-менттерге улус солунталар эдип эмезе јылыйган-ӱрелген документин ойтодоҥ алып  јат. Кезик улус бойыныҥ ӧбӧкӧзи јаман угулат деп оны солып јат, ӧзӱп келген балдар адын солыйт, кезик улус азырап алган балазын бойына чийдирет. Оноҥ бу јурт Советтерде улустыҥ ады-јолын, ӧбӧкӧлӧрин јастыра чийилгенин кезик улус база солыдат. Кере бичиктерин јылыйтып салган улуска јаҥыдаҥ бередис. Мындый айалгаларда ЗАГС ол солунталарды документтерге кийдирет. Онойдо ок јаргы ажыра акт-документтерде бичиктер  база солынат. Оныҥ учун ЗАГС-тыҥ ижи ол јаҥыс ла тойлор ӧткӱрери эмес, је онойдо ок улустыҥ документтеринде солунталарды бичип, колго берери. Кӧп тоолу  баштануларга  каруу аткарары, электронный архив тӧзӧӧри ле о. ӧ…

–Тӧзӧлмӧлӧр, фондтор  кандый сурактарла слерге баштанат ?

–ЗАГС-та ончо улустыҥ сурузы, чыккан  айы, јылы, ӧбӧкӧзи, ады-јолы чокум, чын бичилген.  Оныҥ учун кажы ла јыл ЗАГС-тыҥ берип турган документтерине суруу тыҥып турганын темдектеер керек. Бир кижиде кезикте эки ат адалып калган болот.  Бир документинде бир ат, экинчизинде ӧскӧ ат. Эмезе ол кижиниҥ адында, ӧбӧкӧзинде бир ле танык јастыра бичилзе, оны тӱзедери улустыҥ канча кире ӧйин алат. Бу учуралдар анчада ла пенсияга чыгар тушта јарталат. Мындый улус јаргылажып, бичиктерин бир аай эдип јазадат. Јаргыныҥ органдарынаҥ, прокуратурадаҥ башка, ӧскӱс балдардыҥ тап-эригин корыыр организацияларла ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис.

Талдаштар ӧткӱрер камыстар бистиҥ болужыс јоктоҥ улустыҥ чике тоозын ла чын ады-јолын база тургузып, бичип болбойт. Пенсионный фонд ло калан јуур орган, соцзащита, соцстрах ла оноҥ до ӧскӧ фондтор ло тӧзӧлмӧлӧр база биске баштанат. Божогон улустыҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрер туштагы чыгымдарын јабар акча-пособиени бистиҥ берген справкаларла аладылар. Оноҥ божогон кижиниҥ јажы јетпеген балдары пенсия јазадарга керектӱ бичиктер аларга, база биске баштанат.

—Бирлик государстволык реестр керегинде айдып ийзегер?

—2018 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала Россияда  Бирлик государстволык реестр ЗАГС электрон бӱдӱмле иштеп баштаган. Эл ӱлекер ажыра мындый программаны федерал калан служба (ФНС) белетеп чыгарган. Бис 1926 јылдаҥ бери чаазында бичилген ле архивте јаткан документтерди электрон бӱдӱмге кӧчӱрдис. Бистиҥ аймактыҥ улузыныҥ 43 муҥ документин Бирлик государстволык реестрге (ЕГР ЗАГС-ка) кийдиргенис. Бу кеми јаан иш бӱткен. Кӱч немези ол чаазыннаҥ электрон бӱдӱмге кӧчӱрилген документтердиҥ ончозыныҥ чынын чокумдап кӧрӱп, электрон кол салып чыҥдыйлаары болгон. Эмди улуска документтер јазадары јеҥил ле капшай болор: кажы ла кижи ЕГР ЗАГС-ка киреле, ороон ичиндеги кандый ла ЗАГС-таҥ документин чыгарып алар аргалу болуп калды.

43 муҥ документти Бирлик государстволык реестрге кийдиргенис

–Людмила  Владимировна, Слер бу ишке канайда келгенигерди айдып берзегер?

–Саратанныҥ орто ӱредӱлӱ школын божодоло, Горно-Алтайсктагы педагогический институттыҥ филологи-ческий бӧлӱгинде ӱредӱ алып, школдо ӱредӱчи болуп иштегем. Оноҥ 2006 јылда, байла, салым оной келишкен: мен тӧрӧл аймагымныҥ ЗАГС-ыныҥ каруулу ижине келгем. 2009 јылдаҥ бери ЗАГС-тыҥ јааны болодым.  Улаган аймактыҥ ЗАГС-ын башка-башка јылдарда мындый улус башкарган: Анна Филипповна Суразакова, Тамара Кирилловна Качакова, Надежда Исаковна Адыкаева. Бу эпшилер ончозы тоомјылу ла билгири бийик улус. Бу улустаҥ мен тем алып, иштеп баштадым. Тургуза ӧйдӧ мениле кожо Валентина Валерьевна Адагызова эрчимдӱ иштейт.

–2020 јыл Слерди неле сӱӱндирди?

–Быјыл бистиҥ аймакта ак-јарыкка чыккан 185 балага кере бичик табыштырдыс; 23 кижи адын, ӧбӧкӧзин солыган; 78 кижи адазыныҥ адын чокумдап чийдирген; 40 биле тӧзӧлгӧн. 2019 јылда Улаганныҥ улузы  170 кижиге кӧптӧгӧн, јаҥы 62 биле тӧзӧлгӧн лӧ 21 кижи адын солыган. Угын алтайдаҥ телеҥитке солып турган улустыҥ тоозы база кӧп. Бу учуралда бис олорго јаргыга баштанар бичик бередис. Јаргылажып, угы телеҥит деп јарталза, јаҥы кере бичикте адазы эмезе энези телеҥит деп бичилет.

–Карыкчалду статистиканы база айдып ийели…

–Ӧдӱп јаткан 2020 јылда 115 кижи божогон, 2019 јылда — 114, анайда ок 47 биле айрылышкан.  Былтырга кӧрӧ,  10 билеге кӧп јурттар чачылган.

—Орто кеминде алза, канча јашту улус биле тӧзӧйт?

–Је бисте јажы јетпеген јииттерди  бичидер аргабыс јок. Айыл-јуртты улус 18 јаштаҥ ала тӧзӧйт.  Калганчы јылдарда  60 јашты ажа берген улус айрылыжып эмезе биле тӧзӧӧри кӧптӧй берген. Оныҥ  шылтактары база бар, бис олорды оҥдойдыс, ол акча-јӧӧжӧлӧ колбулу.

– Эмдиги ӧйдӧ билениҥ  учуры «тайызап» калган деп, кӧп улус айдат. Оныҥ учун кӧп сабазы ЗАГС-ка барарына меҥдебейт. Слер бу керегинде нени сананып туругар?

–Мен сананзам, билениҥ учуры јаан. Биле — ол ороонныҥ тӧзӧлгӧзи. Је ондый да болзо, калганчы ӧйдӧ ЗАГС-ка бичитпей, кожо јуртагылап турган улус бар. Ол учуралдар сӱӱндирбейт. Ӧй солынып, кӧп улуска ол јаҥжыгу болуп калган. Кезик эр улус  балдар учун каруулу болорын тыҥ ла кӱӱнзебейт. Биле дегени — ол ада-энелер, балдар, олордыҥ балдары, кижиниҥ угы-тукумы, ӧбӧкӧзи… Кажы ла кижи бойыныҥ билезинде, айлында ырысту, јакшы болзо, ижи-тожында, јӱрген јӱрӱминде кӱӱн-санаазы бийик болот. Айдарда, мынайда айдар кӱӱним бар — билениҥ учуры  качан да тайызабас, кунурабас. Государство јӱк ле ЗАГС-та бичиткен билелердиҥ тап-эригин корыыр аргалу. Биле озо ло баштап балдардыҥ тап-эригин корыырына јаан камаанын јетирет.

–Улаганныҥ улузы балдарын кандый солун аттарла адайт?

–Бистиҥ аймактыҥ улузы бу суракка јаан ајару салып, каруулу баштанып јат. Кандый бир саҥ башка аттарла адабай јат деп айдарга јараар. Је кызычактарына улус мындый кайкамчык аттар база берген: Вивиана, Адия, Дарилия, Аймен, Евсевия, Алисинья. Уулчактарын улус кӧп сабазы Артём, Кирилл, Арутай деп адагылады. Оноҥ калганчы ӧйдӧ Степан, Павел, Георгий, Семён, Тихон деп ундылган аттар ойто орныгат.  Улаганныҥ кӧп саба  јиит билелери балдарын алтайлап адабай турганы база кунукчылду.

–ЗАГС-тыҥ ишчизи кандый кылык-јаҥду болор керек?

–Бис улусла,  документтерле иштейдис. Айдарда, билгири бийик, иште табылу, ару-чек, кӱӱнзек ле јаҥыс јерде узак отурып иштеер кылык-јаҥду, компьютерге темиккен, јасактарды билер болор керек. Оныла коштой, эл-јонныҥ јаманын-јакшызын база оҥдоор учурлу. Нениҥ учун дезе биске улус карыкчылду айалгаларда база келгилейт: ачыныжып тургандар айрылыжарга эмезе јуук тӧрӧӧни божогон улус.

2019 јылда јаҥы 62 биле тӧзӧлгӧн болзо, 2020 јылда јӱк ле — 40

Бис бойыстыҥ ижисте админис-тративный регламентти чике бӱдӱрерге чырмайадыс. Ончо документтерди лаптап кӧрӧдис, ондо бир де јастыралар болбос учурлу, юриспруденцияныҥ ончо некелтелерин бӱдӱредис. Бис кажы ла келген кижиле аҥылу куучындажып, олорды тооп, олордыҥ алдында турган ончо сурактарын чечерге болужадыс.

–Людмила  Владимировна, Слер ижигерди нениҥ учун сӱӱйдигер?

–Мениҥ ижим каруулу, бир де јайым отурар бош јок то болзо, је ижимди чын ла  сӱӱйдим.  Јииттер јаан алтам эдип, биле тӧзӧгӧнин бис оморкоп кӧрӧдис. Акту кӱӱнимнеҥ кажы ла билениҥ јолы ырысту ла узун болзын деп кӱӱнзейдим!  Мен чын ла сӱӱнип ле оморкоп  јадым — качан биле бала-баркалу, јакшы јатса. Мен бойымды олордыҥ ырысту билезин тӧзӧӧрине камаанду болгом деп бодойдым. Улус айрылыжып јатса, бойым бурулу немедий, акыр, олор нениҥ учун јадып болбоды  деп санааркайдым.  Бистиҥ иште кажы ла кижиниҥ сӱӱнчизин ӱлежип, ачу-коронын кожо кӧдӱрижерге келижет. Ончо улустыҥ јӱрӱм-салымы мениҥ јӱрегим ажыра ӧдӧт.

–Слер бу кирип јаткан јаҥы јылдыҥ алдында бистиҥ тергеениҥ улузына нени кӱӱнзеерер?

–Јаҥы  јылдыҥ сакылталу, эҥ ле сӱӱнчилӱ билелик байрамы јууктап келди. Бистиҥ тергеениҥ ончо улузына озо ло баштап су-кадык кӱӱнзеер кӱӱним бар. Оноҥ сӱӱш, ырыс, бой-бойлорын оҥдожып, тооп, килежип, нак јӱрзин деп база айдарым. Амыр-энчӱ, кӧк теҥери турзын!  Биледе кажы ла бала  ырысту ӧссин!

– Людмила  Владимировна, эрмек-куучыныгар учун јаан быйан. Бис Слерди Чычкан јылда толгон толо јажыгарла уткуп, бек су-кадык, ижигерде једимдер, айыл-јуртыгарда ырыс, сӱӱнчи, байлык болзын деп кӱӱнзейдис.  

Эмилчи САНИНА куучындашкан