Алтайдын Чолмоны

Болоттый бек талдама эрлердиҥ јолы

28.12.2020

2020 јылда МЧС тӧзӧлгӧнинеҥ бери туй ла 30 јыл ӧткӧн. Бу ӧйдиҥ туркунына МЧС-тыҥ «јуучылдары» бойыныҥ эрчимдӱ ижин ороон кеминде ле јер-телекейге кӧргӱзип койгон. Муҥдар тоолу улустыҥ јӱрӱмин ӧрттӧрдӧҥ, суунаҥ, јеткерлердеҥ аргадагандар. Аргадаачылар јылдыҥ сайын јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде бойыныҥ профессионал байрамын темдектейт. Бӱгӱн бис слерди Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республикада баш башкартузыныҥ ижиле таныштырадыс.

Алтай Республикада кандый да јеткер-неме болгодый кӧп айалгалар бар. Мында агаштарлу јерлер кӧп, оныҥ да учун агаш-таш ортозында ӧрт болгодый чочыду бар болгонын темдектеер керек. Сейсмический айалга да уур-кӱч, кырлардагы суулар кӧпчип, јараттарынаҥ да ажат. Бийик тууларда јастырыш эдерге јарабас. Айыл-јурттарда ӧрт-тӱбек ле ӧскӧ дӧ јеткер-неме болот. Андый учуралдарда албаты-јонго ӧрт ӧчӱреечилердиҥ ле аргадаачылардыҥ јанынаҥ болуш керек болуп јат.

«Россияныҥ МЧС-ыныҥ 30 јылдыгына учурлай бистиҥ тергееге эмдиги ӧйдиҥ аргалары јаан техниказы экелилген — деп, Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республикада баш башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков айткан. —Бу техниканы  јаҥыс ла ӧрттӧрди ӧчӱреринде  эмес, је анайда ок улусты сууларда, тайга-ташта аргадаарында база тузаланар. Бу амадула ПСЧ-ларды эмдиги ӧйдиҥ техниказыла јепсегендер. Алтай Республиканыҥ ӧрт ӧчӱреечилерине ле аргадаачыларына аткарылган кӧлӱктер ар-бӱткени кату јерлерде бойыныҥ чыҥдыйын, иште ле јӱрӱмге тузалузын кӧргӱзип салган. Бу јаҥы кӧлӱктерди тузаланганыныҥ шылтузында  ӧрт ӧчӱреечилердиҥ јуучыл белетенижиниҥ кеми оноҥ ары бийиктеер. Албатыныҥ кызалаҥду ӧйлӧринде олордыҥ тынын оттоҥ, суудаҥ ла оноҥ до ӧскӧ јеткерлердеҥ аргадаар аргаларысты там ла тыҥыткан деп айтсам, бир де јастыра болбос».

Јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде республиканыҥ МЧС-ыныҥ озочыл иштӱ ишчилерин Горно-Алтайск каланыҥ тӧс тепсеҥинде кӧдӱриҥилӱ айалгада кайралдагандар. Бу байрамда аргадаачыларды уткыырында  Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱрип турган Герман Чепкин, Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча баш башкартузыныҥ јааны полковник   Андрей Бурлаков турушкандар.

«Јеҥил эмес 2020  јылда эрчимдӱ иш бӱдӱргенигер учун јаан быйанымды айдадым — деп, Виталий Махалов айткан. —Аргадаачыныҥ ижин бӱдӱрип турган јалтанбас, јана баспас улусты бис бийик тоомјыда тудадыс. Бу улус бойыныҥ ак-чек ижиле биске ижемји ле амыр санаа бередилер». Бистиҥ тергеениҥ улузын ӧрттӧҥ, суунаҥ корулап, јеткерге јетирбегени учун Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ  Кӱндӱлӱ грамоталарыла 5-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ бӧлӱгиниҥ командири Алексей Кавязин ле 3-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ тискинчизи Анатолий Казанин кайралдаткан. Быйанду самаралар 5-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ ӧрт ӧчӱреечизи Павел Аникинге, 2-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ бӧлӱгиниҥ командири Роман Егарминге, 3-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ командири Роман Зелепугага, ӧрт ӧчӱреечи-аргадаачы иш ӧткӱрер бӧлӱктиҥ баш инженери Эркемен Муйтуевке ле Маймадагы инспекторский участоктыҥ оогош кемелердиҥ  государственный инспекторы Анастасия Чуркинага табыштырылган.

Учурлу сӧстӧрин ӧрт ӧчӱреечилерге ле аргадаачыларга айдып, Эл Курултайдыҥ Быйанду самараларын спикердиҥ ижин удурумга бӱдӱрип турган Герман Чепкин табыштырды: 3-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ ӧрт ӧчӱреечизи Герман Ивановко, Майма ла Чамал аймактарда ӧрт болдыртпаска озолодоҥ иштер ӧткӱрип турган инспекторы Асем Калиевага, 5-чи таҥмалу ПСЧ-ныҥ командири Николай Медведевке, 1-кы таҥмалу ПСЧ-ныҥ ӧрт ӧчӱреечизи Иван Усольцевке, 2-чи ПСЧ-ныҥ командири Григорий Шестаковко.

«Улус качар — бис киредис»

Кӧдӱриҥилӱ байрамныҥ кийнинде Чамал јуртта ӧрт ӧчӱреечи аргадаачы болуп 10 јылдаҥ ажыра иштеген Алексей Кавязинле туштажып куучындаштыс. Бу јиит эрге 32 јаш. Алексейдиҥ чыккан-ӧскӧн јери Чамал јурт. Ол бойыныҥ черӱчил молјузын бӱдӱреле, тӧрӧл јуртына келип, 5-чи таҥмалу ПСЧ-да ӧрт ӧчӱреечи болуп иштеп баштаган. Он јылдыҥ туркунына ол кандый ла учуралдарга барып, кӧп улустыҥ тынын аргадаган. Оноҥ орого тӱшкен уй-малды, бийик агашка чыккан кискелерди, сууга, тошко тӱшкен кандый бир тындуларды аргадаарга келишкен. Чамал аймакта туристтер кӧп болуп турган учун, калганчы јылдарда бийик кайалардаҥ туристтерди јерге тӱжӱрген учуралдар база болгон.

«Бийик кырда, аралда азып-тоскон улусты  бедиреп экелген ӧйлӧр база болгон — деп, Алексей куучындады. —Кезик улус сананат: бис ӧрткӧ келзебис, ижис јаҥыс ла кӱйӱп јаткан тураныҥ ончо јанын суула  аттырары деп. Је чынын алза, ол чокумдалган јаан иш. Бойыма јаан молју алып, бу ишти башкарадым. Бис озо ло баштап электроотты айрып јадыс. Суула эмезе кӧбӱкле, эмезе порошокло ӧртти ӧчӱрери не кӱйӱп турганынаҥ камаанду. Кӧп саба ӧрттӧр тураларда электроэмиктер эски болгонынаҥ улам башталат. Онойдо ок улус тӧжӧктӧ таҥкылаганынаҥ, электројазалдарды токтоҥ кодорбогонынаҥ база болот. Оноҥ ӧрттӧ эҥ ле каршулу неме — ол ыш.

Бистиҥ иште кажы ла секунд, минут тоолу-чотту. Ончо неме бистиҥ тӱрген ле ӧйинде келгенистеҥ камаанду. Оноҥ улус сананып јат — ӧрт ӧчӱреечилер ӧрттӧҥ коркыбайт деп. Је бистиҥ иште кызалаҥду ӧйдӧ чочыбай, ончо тыҥ сананып ийер керек. Ижимди чын этсем, мениҥ керегимнеҥ улустыҥ ла мениҥ бойымныҥ јӱрӱмим камаанду.  Јердиҥ ӱстинде кӱйбес неме јок, ол тоодо ӧрт ӧчӱреечиниҥ кийими. Ол куулгазынду бӧс эмес, ол кижини јаҥыс ла бийик температурадаҥ корыйт. Је ӧрт ӧчӱреечиниҥ кийимин кийген кижиге коркышту изӱ болот. Ӧрт ӧчӱреечи кижиге чыдамкай болор керек, бистиҥ јепселис 30 килограмм бескелӱ. Оныла коштой бойысла кожо лом, бензиндӱ кирее, баллонду кислород аладыс.Онойдо ок бис байланып јӱредис. Бой-бойыска «кургак јеҥдер» кӱӱнзейдис. «Јеҥдер» деп бисте суу берер шлангтарды айдып јат.

Аргадаачы болорына мен јаантайын ӱренедим, кажы ла кӱн бисте ченемел, кажы ла учурал ол јаҥы ӱредӱ.

Ӧрт ӧчӱреечилер Кудай эмес. Кезикте јетирӱ чын ла орой  келип јат. Је ондый да болзо, бистеҥ камаанду ончо немени эдедис, улустыҥ јӱрӱмин аргадайдыс. Кезикте бойыстыҥ јӱрӱмисти де кысканбай. Ол јараш сӧстӧр эмес. Ол јӱрӱм».

2020 јылдыҥ уч-турлталары

Ӧткӧн јылдыҥ уч-турулталарын чыгарып тура, Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча баш башкартузыныҥ јааны полковник Андрей Бурлаков мынайда айткан: «Россияныҥ президенти Владимир Путин граждандарла јеткер-тӱбек болбозын јеткилдеери тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи деп айдып, бу ишти бӱдӱреринде  МЧС-тыҥ  учуры јаан деп айткан.

Ӧрт болдыртпазы јанынаҥ озолондыра иштерди тыҥыдарына, бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧр кандый бир кызалаҥ айалгаларга белен болорын шиҥжӱде тударына, РСЧС-тыҥ системазыныҥ ӧзӱмине камаанду ууламјыларды Россия Федерацияныҥ президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыгартулу кижизи Сергей Меняйло аҥылу ајаруда тудат ла јӧмӧлтӧзин јетирет.

2021 јылдыҥ чаган айыныҥ  1-кы кӱнинеҥ ары граждандарды корулаарга, Алтай Республиканыҥ ончо муниципалитеттериниҥ белен болорыныҥ пландары ӧйинде тургузылып јӧптӧлгӧн.  Быјыл бу јеҥил эмес санитарно-эмидемиялык  айалгаларда бистиҥ алдыбыста турган јаан молјуларды ончозын бӱдӱргенис. 386 оперативный белетенишле иш ӧткӱрилген: Россияныҥ МЧС-ыныҥ баштаҥкайыла бастрароссиялык  2 учениеде турушканыс. Баштапкызында — нефть тӧгӱлген учуралла тартыжар ӱредӱ болгон. Мында онойдо ок  ЖКХ-ныҥ авариялары база кӧрӱлген, газла јеткилдеп турган тӧзӧлмӧлӧрлӧ кожо иштер ӧткӧн.  Гражданский корулашта штабной тазыктырулар тушта јеткерлӱ учуралдарга ла эл-јонды јеткердеҥ корулап аларына белен болорына таскагандар. Турачак ла Чой аймактарда 2 командно-штабной ӱредӱ ӧткӧн. Аргадаачылардыҥ иштеген ижин кеминде ӧдӱп турган деп темдектегендер. Социальный объекттерде 342 таскамал иштер ӧткӱрилген. Тургузылган ууламјыла иштер ончозы бӱткен. Каруулу улус ӧмӧ-јӧмӧ ченемел иштеҥ бойлорына јаан таскамалдар алгандар.

«Кризиске удурум башкарту» деп ууламјыда јаан камаанын муниципальный тӧзӧмӧлдӧрдиҥ ЕДДС-тары јетирет. Озо ло баштап ончо чочыдулу керектер кере-гинде јетирӱлер ЕДДС-ка келет, оноҥ ары тӱбекке тӱшкен улусты аргадаар ла јаан јеткерге јетирбес иштер башталат. Аймактардыҥ ЕДДС службаларыныҥ ижин баалаарга кӧрӱ-маргаан ӧткӱрерде, 1-кы јерде Оҥдой, 2-чи јерде — Майма, 3-чи јерде Кӧксуу-Оозы болгон. Бирлик диспетчерский службалардыҥ ишчилери бойыныҥ текши бийик билгирин ле јетирӱ эдер системаларды билерин кӧргӱскендер. Бу ӧрӧ айдылган ӱч аймакта  технический бийик ӱредӱлу 90% улус иштеп турганы база јарамыкту болгон. Нениҥ учун дезе, бӱгӱнги кӱнде ЕДДС-та эмдиги ӧйдиҥ јетирӱлер берер јаҥы системалары турат. Ол ажыра  диспетчерлер ајаруда тудуп турган объекттеринде  тургуза ӧйдӧ не болуп турганын кӧрӱп турар аргаларлу. Айалганы кӧрӱп, тӱбек башталза,  нени эдерин таап, кыймыгу баштаары ол дежурно-диспетчерский ишчилердиҥ молјузы.

Роcсияныҥ МЧС-ыныҥ баштаҥкайыла быјыл кӱӱк айдыҥ 5-чи кӱнинде албатылар ортодо аргадаачылардыҥ конгрези ӧткӧн. Кӱчӱрген айдыҥ 12-чи кӱнинде — тегерик стол. Бу јаан јуундарда курч сурактар кӧрӱлип, ЕДДС-тыҥ ижи канайып орныктырылып турганын база шӱӱшкендер. «Јеткер јок кала» деп федерал ӱлекерле јӱрӱмге кийдирилип турган аппаратно-программный комплекс Горно-Алтайск калада тӧзӧлип, эрчимдӱ иштеп турган учун, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ижин ороон ичинде јакшы деп темдектегендер. 2020 јылда 112-системала 126,1 муҥ кычыртуларла иштегендер. Эмди белетениш иштер тӱгенип, 2021 јылда 112-система текши иштеп баштаар. Бистиҥ тергееде бу системага 48 объект кирет. Алдыртулардыҥ обработказы аайынча тӧс јер системаныҥ колбоочы бӧлӱги болуп јат. Кажы ла ай сайын бирлик дежурный диспетчерский службага 12000 звонок болот.

Онойдо ок јеткердеҥ аргадаачылардыҥ ижине јаан камаанын јурттыҥ старосталары јетирет. Кажы ла аймакта олордыҥ ижин эмди де кӧндӱктирер керек. Олордыҥ јал-акчазы јербойыныҥ бюджединеҥ тӧлӧлип јат. Чой амакта 6 старостага 48 муҥ салковой чыгымдаган, Турачак аймак — 18 старостага 126 муҥ, Шабалин аймак 11 старостага 105 муҥ салковой. Арткан аймактарда оноҥ ас. Онойдо ок бу тӱгенип јаткан јылда јеткер болдыртпазын корулаарында бойыныҥ кӱӱниле туружып турган јонјӱрӱмдик тӧзӧлмӧлӧрлӧ јаан иш база ӧткӧн. Ол тоодо Бастырароссиялык албатылык фронт, Бастырароссиялык ӧрт-аргадаачы волонтерлер, казактар ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Тергее ичинде јиит ӧрт ӧчӱреечилердиҥ 42 дружиназы тӧзӧлгӧн. Олор јаан камаанын ӧзӱп јаткан балдар ортодо ӧрт болдыртпас иштерге јетирет.

Горно-Алтайск каланыҥ  8 таҥмалу лицейи «Россияныҥ эҥ артык ӧрт ӧчӱреечи дружиназы» деп бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанда тергеелер ортодо ӧткӧн этапта 1-кы јер алган. Баазы 3,2 млн салковойго турар 42 комплект оборудование школдорго јетирилген. «Кижини аргадаарына ӱрен!» деп бастырароссиялык ӱлекер ажыра 5689 бала баштапкы болуш јетирерине ӱренген. Эмди тергее ичинде 72 класс бар.

Тергеениҥ эл-јонына јетирӱ эдериниҥ 1053 системазы тургузылган, ол јӱк ле 21 процент болуп јат. Тергеениҥ эл-јонына кандый бир јеткер-тӱбек керегинде јетирӱ эдер система автоматический режимле иштейт. Сирена табыштанат, јетирӱ-сигналды МВД-ныҥ аймактардагы бӧлӱктери ажыра аткарат. Республиканыҥ 26 јуртында тыҥ табыштанып куучындаар автономный комплекстер тургузылган. Кызалаҥ айалга боло берзе, анайда ок јурттарда јеезелердиҥ јаандары ла старосталар турушканыла, улустыҥ айылдарын керий базып, јетирӱ эдилет. Социально-неадаптированный деген улус јадып турган тураларда ыштыҥ јыдын тӱрген сезер GSM-модульду 823 авто-номный јазал тургузылган, ол тоодо кӧп балдарлу билелерде — 519. Кӧп балдарлу билелерге, јадын-јӱрӱминиҥ айалгазы кирелӱ улуска тураларыныҥ печкелерин јазаарына болужары, ӱрелип калган электро-эмиктерди солыыры, ӧрт болуп јатканын сезер автономный јазалдар тургузары јанынаҥ иштерди оноҥ ары улалтары керектӱзине ајару эдилген.

Онойдо ок бистиҥ тергееде «Школа безопасности» деп маргаандар ӧдӧт. 2021 јылдыҥ јаан изӱ айында Аскат јурттагы «Азимут» деп ӱредӱ-таскамалду базада тергеелер ортодо маргаан ӧдӧри темдектелет.

Тургуза ӧйдӧ бистиҥ тергееде ӧрт ӧчӱреечилердиҥ бойыныҥ кӱӱниле тӧзӧгӧн 122 бӧлӱги бар: текши тоозы 743 кижи ле 114 техника. Олор ыраак 107 јурттыҥ 46% ӧрткӧ удурлажарына белен болорын јеткилдеер аргалу. Ол јурттарда бистиҥ тергеениҥ эл-јоныныҥ 17%  јуртайт (37 743 кижи). Ӧрт ӧчӱреечилер ӧткӧн јылда ӧрт-тӱбекке 124 катап барып јӱргендер. Тӱгенип јаткан јылда бойыныҥ кӱӱниле ӧрткӧ чыгып турган 743 кижиниҥ јӱрӱми тергеелик бюджеттеҥ 220 муҥ салковой акчага страховать эдилген. Майма, Шабалин, Чой, Чамал аймактарда ӧрт ӧчӱреринде туружып турган улус јердиҥ каланынаҥ база јайымдалган. Оҥдой аймактыҥ (Оҥдой, Каракол, Кеҥи, Ийин, Шашыкман јурттар) бойыныҥ кӱӱниле ӧрт-коруулга чыгып турган беш кижизине тура тудар јерлер бергендер. Турачак аймакта бойыныҥ кӱӱниле ӧрт ӧчӱреечилерге кажы ла ӧрткӧ барганы учун 500 салковой јал-акчаны администрация тӧлӧйт.

Тергеениҥ башкартузы аҥылу ајаруны ӧрт-тӱбек болзо, балдарла јеткер-неме болбозын јеткилдеерине эткен. «Таҥынаҥ тураларда ӧрт ӧйинде балдар божоп турган јеткерлӱ учуралдар болуп турганын бастыра улус билер.  Ӧрт электроэмиктер, печкелер, электроприборлор ӱрелип калганынаҥ улам болордоҥ айабас. Бистиҥ балдарла јеткер-тӱбек болбозын јеткилдеерге, бастыра арга-кӱчтерди тузаланып иштейдилер. Ӧткӧн јылда балдарла јеткер болбогонын база темдектеер керек.

2020 јылда 2 млн салковойго јуук акча бу дружиналардыҥ аргаларын бийиктедерине муниципалитеттердиҥ ле тергеелик бюджеттердеҥ чыгымдалган. 1179 јеткерге болуш иш ӧткӱрилген, 200 кижиниҥ тыны аргадалган».

Адакыда  Андрей Бурлаков јаан быйанын ӧмӧ-јӧмӧ иш ӧткӱргени учун тергеениҥ кызалаҥду айалгалар  аайынча камызыныҥ турчыларына, муниципал КЧС-тардыҥ башкараачыларына айдып, тургузылган иш-амадуларды бӱдӱрерине арга-кӱчтерди ууландырзын деп баштанган.

Адакы сӧс

Россияныҥ МЧС-ында техногенный ла ар-бӱткенле тудуш јеткерлер болгон ӧйдӧ улустыҥ јӱрӱминиҥ кӱч ле чочыдулу айалгаларында бойыныҥ ижин бийик кеминде билер профессионалдар болушка келедилер. Ӧрт-аргадаачылар, водолазтар,  кинологтор, лётчиктер ле оноҥ до ӧскӧ специалисттер Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧткӧн ӧйлӧрдӧҥ бери арткан ок-таары јепселдерди таап, олорды јеткер јогынаҥ јоголторы, јолдордо јеткерленгендерди, сууга чӧҥгӧндӧрди ле ӧскӧ дӧ тӱбекке тӱшкендерди аргадаары јанынаҥ иштейт.

Аргадаачылар бойыныҥ профессионал байрамын јаҥжыкканы аайынча каруулду постторында ӧткӱрет. Теши Росиия ичинде бир кӱнде  50 муҥнаҥ кӧп кижи коруулга чыгат.

Бу мындый иш бӱдӱрип турган улустыҥ билгириниҥ, бӧкӧ-јалтанбас болгоныныҥ шылтузында улустыҥ тыны аргадалат, је аргадаачылардыҥ бойлорыныҥ јӱрӱми бычактыҥ миизинде јӱрет, андый да болзо, олор ӧрткӧ, сууга јалтанбай алтайт….

Эмилчи САНИНА