Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Јурттыҥ јӱрӱмине — некелтелӱ ајару»

28.12.2020

Алтай Республика — јуртээлемдик тергее. Албаты-јоныныҥ 70% јурттарда јадып, мал-аш азырап иштейдилер. 2020 јылда тергеебистиҥ јурт јериндеги јӱрӱминде кандый јаан солунталар, јасак-јаҥ кеминде кандый ичкерлеш болгоны керегинде билерге солун. Јаҥы 2021 јылдыҥ алдында бистиҥ сурактарыска каруу берип, 2020 јыл керегинде тӱп-шӱӱлтелериле Государственный Думада Алтай Республиканыҥ адынаҥ иштеп турган депутат, Госдумада аграрный политика аайынча камыстыҥ турчызы Родион БУКАЧАКОВ ӱлешти.

—Родион Борисович, элдеҥ ле озо Слерди келип јаткан јаҥы 2021 јылла уткуйдыс, эҥ артык кӱӱнземелдеристи јетиредис. Куучынысты баштап тура, озо ло баштап ороондо турган эпидемиялык айалга керегинде сурак берерге келижип јат. Ороон до, республика да коронавирус оорунаҥ эмди тургуза оҥдолголок, бастыра иш, албаты-јонныҥ јӱрӱми пандемиядаҥ камаанду болуп калды… 

—Алкыш-быйан. Эйе. Коронавирус деп оору телекейге де, ороонго до јаан ченелтелер ле коромјы экелди. Ӧдӱп јаткан јыл сӱреен кӱч болгон деп темдектеер эдим. Јаан јашту, тоомјылу, јуук сӱреен кӧп улузысты јылыйттыс. Бистий ас тоолу албатыга — бу јаан коромјы. Оныҥ учун элдеҥ ле озо бой-бойысты чеберлеектер, баалап јӱректер деп айдар кӱӱним бар. Јаҥы јылда бу јаан ооруны бис кыйалтазы јогынаҥ јеҥип аларыс деп бӱдӱп јадым.

Пандемия Госдуманыҥ ижине база солунталар экелген. Депутаттар кӧп јасактарды «удаленка» деп эп-аргала шӱӱшкилеген. Тӧрӧл тергеелерде иш эпидемиялык айалгалардагы бастыра некелтелерди бӱдӱрип ӧткӧн. Кӧп туштажулар, куучын-эрмектер онлайн эп-аргала ӧткӱрилген. Ондый да болзо, депутаттар ӱнбереечилериле колбуны ӱспеген, улустыҥ баштануларыла иш барган. Јаскыда тура берген локдаунла кожо кӧп чочыдулар болгон. Је депутаттар пандемияныҥ учы-куйны экономиканы, бизнести «јыга баспазын» деп, керектӱ алтамдарды эткен ле тергеелердиҥ јаҥдарыла кожо бу кӱч ӧйди канайда ӧдӧрин ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱшкилеген. Арт-учында кезик јасактардыҥ ижи узадылган, акча-манат баратан кезик ӱлекерлер ижин удурумга токтоткон. Мен сананзам, ороонныҥ башкараачылары, депутаттар бар бастыра аргаларды тузаланып, Россияныҥ албаты-јонына,  экономиказына бу кӱч ӧйдӧ керектӱ ле јарамыкту јасактарды јӧптӧгӧн лӧ једимдӱ иштеген.

—Слер Государственный Думаныҥ аграрный сурактар аайынча иштеп турган комитединиҥ турчызы болуп јадыгар. 2020 јылда бу комитеттиҥ ижи кандый кеминде ӧткӧн лӧ кандый јаан учурлу керектериле аҥыланганын  куучындап берзегер?

—Элдеҥ ле озо 2020 јылда иштеп баштаган «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп федеральный программаны темдектеер керек. Тӱгенип јаткан јылда бу программа аайынча бистиҥ республиканыҥ кӧп јурттарында балдардыҥ ойноор площадкалары, спортло тазыктырынатан площадкалар, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥӱ алган геройлордыҥ мемориал-кереестери, культураныҥ ла амыраарыныҥ парктары тудулып-јазалган, чыныкталган. Тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ ӧткӱрген конкурс-талдаштарында 26 ӱлекер јеҥӱ алган ла олор аайынча иш ӧткӱрилген. Кӧп јурттарда темдектелген иш јылдыҥ учына јетире бӱдӱп калган, бир кезигинде учы-куйнына јетирери артып калды деп темдектеер керек. Онызы сӱреен јакшы. Текши тооло бастыра ӱлекерлерге  федерал бюджеттеҥ 18,5 миллион салковой акча чыгарылган. Бу иш — Госдуманыҥ аграрный комитединиҥ, јурт ээлем айынча федерал ла тергеелик министерстволордыҥ, «Единая Россия» партияныҥ  («Россияныҥ јурты» деп программа аайынча) ӧмӧ-јӧмӧ ижи деп айдар керек. 2021 јылга кандый иш ӧткӱрилери, кандый ӱлекерлер талдалары эмди тургуза шӱӱжилип јат.

Онойдо ок депутаттар јурт јердиҥ улузы јарамыкту айалгада јатсын, јурттарда бастыра инфраструктуралар болзын деп амадула башкарынып, ӧскӧ дӧ кӧп программаларды шӱӱшкилеген. Олордыҥ кезигине бистиҥ јурттар келишпей јат. Алтай Республиканыҥ кӧп саба јурт јеезелери кичинек јурттардаҥ туруп јат. Оныҥ учун кӧп программаларда бис туружып болбой јадыс. Ол керегинде ишмекчи камыстардыҥ ижинде мен кӧп катап айткам. Келер јылда программаларды јӧптӧӧр тужында јербойыныҥ аҥылуларына ајару эдилер деп тӱп-шӱӱлтеге келгенис.

—«Земской доктор», «Земской фельдшер» ле ӧскӧ дӧ программалар быјыл база иштеп баштаган ла бу программалар аайынча кӧп јиит эмчилер, ӱредӱчилер јурт јерлердӧӧн иштеп барганын кӧрӱп јадыс…    

—Бӱгӱнги кӱнде «Земской доктор», «Земской фельдшер» деп программалар ойтодоҥ иштеп баштаган. Госдума бу программаларды акча-манатла јеткилдеерин ойто такып кӧрӱп, јербойыныҥ бюджединеҥ кӧп бӧлӱгин «айрып» койоло, федерал тӧс јерге кӧчӱрип саларда, кӧп тергеелер, олордыҥ тоозында Алтай Республика, бу программада туружар аргалу боло берген. Оныҥ учун кӧп эмчилер јурттарда јадып иштеерге кӱӱнзеген ле берилген болушту акча-манатты алганын кӧрӱп јадыс.

Ондый ок айалга «Земской учитель» программа аайынча деп айдарга јараар. Јиит специалисттер тергеениҥ бойыныҥ эмчиликтеринде, школдорында иштеп артып калза, сӱреен јакшы. Калганчы јылдарда бистиҥ специалисттер ӧскӧ тергеелердӧӧн иштеп јӱре берип турганы кӧптӧгӧн болгон. Оныҥ шылтагы —  берилип турган акчада, эдилип турган болушта. Эмди јиит специалисттерге бир миллион салковойдоҥ  болуш-акча берип баштаарда, олор тӧрӧл Алтайында иштеерге кӱӱнзеп баштадылар. Бу программа келер де јылда иштеер.

—Санитарно-эпидемиялык айалгала колбой ӱнбереечилерле ишти канайда бӱдӱрдигер?  Улустыҥ сурактары ајару јок артпаган деп иженедис…

—Ороондо оорула колбой айалга коомой до болгон  болзо, быјылгы јылда Госдуманыҥ депутаттары бойлорыныҥ тӧрӧл округтарында једимдӱ иштеген деп темдектегем. Пандемиядаҥ озо мен республиканыҥ аймактарыла јорыктап, улусла тушташкан болгом. Бу туштажуларда кӧдӱрилген сурактарга тайанып, иштейтен ууламјыларды чокымдагам. Федерал јасактарды шӱӱжер тушта кӧп сурактар аайынча тӱзедӱлер де эдилген. Оноҥ тӱп-шӱӱлтелерлӱ јетирӱлер јурт јеезелерге аткарылган. Пандемия башталарда, улусла туштажулар ӧткӱрери кӱчке келишкен. Оныҥ учун бастыра туштажулар онлайн ээжиле ӧткӱрилген.  Эмди де бис баштануларды электрон почта ажыра алып, сурактарды телефон ажыр угуп иштейдис. Бир де сурак ајару јок артпас деп бӱдӱмјилейдим.

—Быјылгы јылда тергеениҥ јуртээлемчилери мал-ажын ла эттеҥ эдилген продукциязын ӧскӧ тергеелерге садары јанынаҥ уур-кӱчтерге табарттылар. Ороондо эпизоотический стандарттарга кӧчӧр иш ӧдӱп јат…

—Мен  сананзам, јаан ајаруны мал-ашты садарына эмес, эттиҥ бойынаҥ јӱзӱн-башка курсак белетеерине, эттиҥ переработказын тереҥжидерине ле белетелип турган продукцияны кӧптӧдӧрине эдер керек. Бу ишти ӧткӱрерге керектӱ арга-кӱчтер бисте бар. Онойдо ок 2018 јылда Госдума ороонныҥ ару, экологиялык продукциязын, аш-курсагын белетеерин эрчимделтерине ууландырылган јасакты јӧптӧп койгон болгон. 2020 јылда бу јасак иштеп баштаган. Алтай Республиканыҥ экология јанынаҥ ару аш-курсагы —  эттеҥ де белетелгендери, мӧт тӧ, чайлар да, оноҥ до ӧскӧзи — јаан калаларда, ӧскӧ тергеелерде алдынаҥ бейин јарлу, эмди там ла јарлу болуп бараады. Оныҥ учун «Туулу Алтай» деп брендти тузаланып, оноҥ јарлу эдип, бистиҥ бойыстыҥ продукциябысты рынокко чыгарары учурлу деп бодоп јадым. Бу ишти ороон кемине јетирип, элбедип алзас, ээлемчилерге, јурт  улуска иш, кирелте болор.

—Кӱчӱрген айдыҥ учында Россияныҥ 2021-2023 јылдарга бюджеди јӧптӧлгӧн…

—Телекейди табарган пандемияла кожо ороонныҥ бюджеди бир кичинек дефициттӱ    јӧптӧлди.    Россияныҥ башкарузы дотациязыныҥ кеми бийик тергеелердиҥ бастыра госпрограммаларын акча-манатла јекилдееринде јербойыныҥ бюджединиҥ ӱлӱӱзин бир процентке астадып койгон. Онойдо ок соҥдоп турган тергеелерди арга-чыдалы тыҥ донор-тергеелердиҥ болужыла јӧмӧӧри аайынча база јӧп чыгарылган. Бу айдылганы бистий — дотацияларга јадып турган —  тергеелерде социально-экономикалык айалганы оҥдолторына ууландырылган јӧмӧлтӧ деп темдектейли.  База бир темдектейтени — субсидияларга ла дотацияларга ӱзеери бир миллиард салковой акча берилип јатканы. 2020 јылдыҥ бюджедине бу акча база салынган болгон. 2021 јылдыҥ бюджединде бу акча артып јат ла јылдыҥ бажында республикага једип келер. 2023 јылга јетире мындый болушты аргазы уйан бастыра тергеелер, олордыҥ тоозында бистиҥ республика алгылаар. Кандый ууламјыларга бу акча барарын, канайда тузаланарын јербойыныҥ јаҥдары башкарар.

База айткадый јаан иш нефтепродукттардаҥ келген кирелтелерди тергеелерге берерин эрчимделтери јанынаҥ ӧткӱрилген. Госдуманыҥ јӧптӧгӧниле, нефтьтиҥ ле оноҥ эдилип турган продукттардыҥ акцизтериниҥ акча-манады тергеелерге, тергеелердиҥ јолдорло иштеер бӧлӱктерине кӧчӱрилип башталар. 2020 јылда мында айалганы процент ажыра кӧрзӧ, ончозы јуугы акча-манат федерал бюджетке барып турган болзо, 2024 јылда бу тоолор јербойыныҥ бюджединде артыктаар учурлу.

—Јаҥы 2021 јылга кӱӱнземелдерер, белге-кӧрӱмер кандый?         

—Эҥ ле јаан амаду ла ижемји — коронавирус деп  ооруны јеҥип алары. Јаҥы јылда айалга оҥдолор, вакциналарды тургузары текши башталза, ооруныҥ тебӱзи јабызаар деп иженип јадым. 2020 јылдыҥ туркунына эмеш «кунурап» калган экономиканы орныктырар иш башталар. Акча-манатла јеткилдеш јанынаҥ кезик статьялар аайынча јабызаш, астадылыш дегени кӧрӱнип јат. Је экономика ойто бойыныҥ мынаҥ озо болгон кемине једип, кӧндӱре иштеп баштаза, кирелте болор, орныктыру башталар деп ижемји бар.

Россияныҥ парламенти ле башкарузы ороонныҥ албатызын корып аларга, бӱткӱл система-јӱрӱмди орныктырарга бастыра кӱчин салып иштенип јат.

Бистиҥ республиканыҥ башкараачы-ларына федерал программаларда туружарын улалтсын, јаҥныҥ башка-башка бӧлӱктериниҥ ишчилерине бирлик болзын деп кӱӱнзейдим. Тергеениҥ албатызы алдында олор чикезинче каруулу болгонын ундыбазын. Тӧрӧл тергеебистиҥ бастыра улузына бек су-кадык, бийик кӱӱн-тап ла ырыс кӱӱнзейдим!

 

А. МАЙМАНОВА куучындашкан

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина