Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Улустыҥ су-кадыгын ӧйимнеҥ артык баалайдым»

28.12.2020

Эҥ ле кайкамчылузы качан кижи бойыныҥ салымын, јӱрӱмин кубултканы. Темдектезе, бистиҥ бӱгӱнги солун айылчыбысты алалы: шахтерлордыҥ је ле деген Прокопьевск калазында чыккан-ӧскӧн јаш уул. Ол, айса болзо, горняк-шиҥжӱчи эмезе алтын да табаачы болор эди. Је бойыныҥ чындык јолын табарга оныҥ ӧзӧгинде амыр-токунал јок болгон. Онойып, Максим Жолнеркевич јӱрӱмде бӱдӱретен молјузын билерге ченелтелӱ јаан јолды ӧткӧн. Ол Бурятияда, Индияда, Китайда ӱренген, тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта иштеп јат. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ алдыста тибет медицина, иглорефлексотерапия аайынча специалист, онойдо ок ол ӧлӧҥлӧ эмдеп-томдоп јат. Максим бу јӱрӱмде бойыныҥ јолын, јерин, ижин тапкан. Оныҥ агару молјузы – улуска болужары, олорды оору-јоболынаҥ јазып, ӧзӧгине амыр-токуналын јандырары. Кажы ла кӱн эрте таҥнаҥ ала орой тӱнге јетире болушка иженип келген улусла иштеп јат. Куучын ортозынаҥ башка-башка сурактарга, бойы да керегинде болзо, каруулар берет. Максимниҥ куучыны сӱрекей јилбилӱ болордо, бичимел оныҥ ла адынаҥ јарлалат.

Кайкалга бодолду  алтам

Мен Улуу јылда, 1988 јылда, Кемеровский областьта чыккам. Адам шахтер, энем темир јазаарыныҥ инженер-технологы. Тургуза ӧйдӧ олор амыралтада. Јаан акам бар, ол полицияда иштеп јат.

Баштапкы ӱредӱмле мен электромеханик (подземный), Прокопьевсктиҥ горно-технический колледжин божотком. Сегис ай кирези ӧйдиҥ туркунына практиканы шахтада ӧткӧм. Коштойына тайский боксло тазыктырынгам, областной кӧрӱ-маргаандарда турушкам, спорттыҥ экинчи разрядын бӱдӱрип салдым. Ончо неме качан акам Томск јаар философский факультетке кирерге белетенип турар ӧйдӧ кубула берген. Ол библиотекадаҥ кӱнчыгыш ӱредӱ керегинде: даосизм, конфуцианство ло о. ӧ. јӱзӱн-башка сӱрекей кӧп бичиктер экелген. Эдер неме јок ӧйдӧ мен бир 25 бӱктӱ бичикти кычырып баштагам. Мен бу бичикке кадалып калдым. Айрылар аргам јок болгон. Ӧзӧгимде та не де аҥдана бергендий, токунал јок. Кенетийин сӱрекей јаркынду ла јарт эмес улусту тӱштер тӱженип баштагам.  Керек дезе кыдат пагодаларды да тӱжимде кӧрӱп турдым. Кайдаар да јӱре ле берер кӱӱним келер. Мындый кӱӱн-санаам кӱннеҥ кӱнге тыҥып турды. Кандый да ӧскӧ телекейде јӱрген ошкожым. Саҥ башка сезим болгон. Кӱнчыгыш философия мени јилбиркедип олјолоды. Шак бу ӱредӱ меге керек  деген ачылта кенетийин јалт этти. Интернет ажыра бу ӱредӱге Бурятияда ӱренер арга бар деп таптым. Бойымда бек шӱӱп, ада-энеме  сананганымды айттым. Олор кайкаганына нени де удура айдып болбогон. Олорго мынызы канайтса да јарт ла јуук эмес те. Нениҥ учун дезе бистиҥ биле теп ле тегин, кандый да кудай јаҥын јаҥдабай турган билелердиҥ бирӱзи.  Айылда иконалар бар, је олор байа коручылдар ла кеминде болгон деп айдарга јараар. Мен бойымныҥ сӧзиме, амадума чындык болдым. Онойып, 2006 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 9-чы кӱнинде 18 јажым толордо, кемге де нени де айтпазынаҥ, кийим-тудумымды јууп, поездке отурып, јаан јолго атанып ийдим.

Качып барарга келишпеди

Мен јолымды Бурятия јаар Иволгинский дацандагы университетке туттым. Керектӱ јетирӱни Интернеттеҥ кычыргам. Мынаҥ озо мен мындый ӱредӱлӱ јерди јуугынаҥ, темдектезе, Алтайда болор бо деп бедирегем.  Камуфляж кийимди кийип, рюкзакты јӱктенип, база ла белетенгем. Меге ол тушта 16 јаш болгон. Баштапкы ла таксист мени ајарулу ајыктап: «Сениҥ санааҥ, бажыҥ бойыҥда ба? Сен ары службага барып јадыҥ ба?» деп сураган. Тискинчи меге: «Кажы мен сени санаа-кӱӱниҥ јуунадып алар бир јерге апарып салайын» деп бойыныҥ јӧп-сӱмезин айтты. Онойып ол мени Ая деген јуртка јетирип салган. Мен ондо эки кӱн «сананып, санааларымды јуудым», ончо акчаны ӱреп, ойто кайра јангам. Је эмди мен јолымды чек ӧскӧ ууламјы јаар туттым…

Кӧрӧр болзо, Иволгинский университетке кирерге  ондый ла јеҥил эмес болуптыр.  Ректор мени ајарулу угала, сени ада-энеҥниҥ јӧби јогынаҥ алып болбозым деди. Је мен токтободым, Хамбо-лама Аюшеевтиҥ бойына бардым. Санаама ондо кӧп журналисттер отурганы кирет. Ол меге бурылып, кандый суракту јӱргенимле јилбиркеди. «Церковь чек ӧскӧ јанында» деп меге јартаган айас айтты. Мен бери ӱренерге амадап келгенимди айдып береримде, коркушту кайкады. Хамбо-лама каткырала, «Колыҥла булуттарды таркадып болорыҥ ба? Эмезе база кандый јайалта сенде бар эмеш?» деп сурады.  Кӧрӧр болзо, дацанга кандый ла «јайалталу» улус келип турган болуптыр. Је менле куучындажып, оныҥ алдында бажы-кӧзи тӱс кижи болгонын оҥдоп ийди. Чӱрче ле университеттиҥ ректорын алдыртып, мениҥ ада-энеме телефон согуп, олордыҥ јӧбин суразын деп јакылта берди. Шак ла бу учуралда мениҥ ӱредӱмниҥ башталар аргазы бар…

Энем ый ӧткӱре телефонло адам милиция ажыра мени Улан-Удэде деп уккан ла јолго чыгып ийген деп айтты. Энем мени сектаныҥ колына кирген деп сананып, тӱрген ле кайра јанзын деп сураган. Мени азырап, бир кыпка јаттыргызып, сакызын деп јакардылар: «Тенеербе, ада-энеҥниҥ сӧзин ук, кайра јан». Онойып, ыраак Бурятияда университетке кирерге ченешкеним калас болуп калды.

Философ – бульдозерист

Мен кайра Прокопьевскке  јанып келдим. Нени де иштеер керек, оныҥ учун бульдозеристке ӱрендим. Бир эмеш акча јууп алар деп, ӱч ай кирези иштедим. Ада-энемнеҥ акча сурабаска, база ла такып Бурятия јаар барар деп. Ада-энем мениҥ айалгамды кӧрӱп, учы-учында чӧкӧп, јаан јолго алкадылар. Улан-Удэге экинчи катап једип, философиялык факультетке ӱренерге кирдим.

Менле кожо бир кыпта Украинаныҥ јииди јаткан. Ол медицина факультетте ӱренген. Кезик оору-јоболду улусты кӧргӧн, эмдеген. Ого тайакту да, аксак-бӱксек те улус келип туратан. Иван олорды ачу маргаанаҥ белетеген сигара-таҥкыла јылыдып, эмезе изидип туратан, тибет тилле – моксо терапияны ӧткӱрген. Мениҥ ајарганымла, оору улус ӱч-беш ле сеанстаҥ аксабай, чеп-чек ле јеҥил база беретендер. Ол тужында мени тибет медицина јилбиркедип баштаган.

Иволгинский дацанда тӧрт јыл ӱренеле, 2012 јылда јолымды Индия јаар туттым, ондо бир јыл јӱрдим. Качан кайра келеримде, философия эмеш мениҥ эмес болгонын оҥдоп ийдим. Забайкальеде Агинский академияныҥ медицина факультедине кӧчӱриндим. Ондо ло јуук ӧйдӧ ӱредӱчим, таскадаачым болотон Арам лама Кыпчаковко тушташтым. Ол Алтайдаҥ ине.

Дарима јаанак

Бир катап ӱредӱ ӧйинде ӱредӱчибистиҥ телефоны шыҥкыраган. Ол трубканы алган. Оноҥ бир канча ӧйдӧҥ меге баштанды. Бойымныҥ кыбыма барзын, улус келер деп айтты. Меге таныш эмес эр ле 60 јаш кирезинде эпши улус келди. Олордыҥ энези Даримага тӱш јеринде амырап калган  лама аказы  келип турган деп куучындадылар. Аказы 30-чы јылдарда Красноярск јаар айдуга барган, бодолында ондо оны адып салган. Энезине аказы бу телекейге јанып келген деп ачылта, сезим болгон. Аказы такып ойто шил кӧстӱ (очкилӱ) орус уулдыҥ бӱдӱмин алынып, келген болуптыр. «Слердиҥ Шойсоран таайыгар ойто Агинский дацанда, ол мында» деп, јаан јашту эпши балдарына айдып, олорды ары барып келерге јайнап сураган. Балдары алаҥ кайкаган. Нениҥ учун дезе дацанда кӧп лӧ јаны буряттар ӱренип јат. Славян укту-бӱдӱмдӱ кижи кайдаҥ келет деп алаҥзыш та болгон. Је сӧс блаашпай, јолго чыккан. Дацанныҥ улузына мындый суракла баштанарга эмеш эпјоксынган. Олор дезе онойып мени кычырган болуптыр. Дариманыҥ айтканына јаҥыс ла мен келижип тургам да. Мениҥ кайкаганымныҥ учы-куйузы јок болгон. Таныш эмеш улус мени олордыҥ айлына барып, энезиле танышсын деп сӧскӧ кийдирген.

Сӱрекей јылу, јакшы туштажу болгон. Дарима јаанак орус тилле куучындабай јат, балдары биске тилмеш болгон. Јаанак мениҥ колымды узак сыймап, аказы керегинде куучындаган… Једип келеле, бу туштажу керегинде ӱредӱчим Арам ламага  куучындадым. Ол мениҥ куучынымды чала эмеш серемјилӱ уккан: кандый ла тӱш болор, кем оны билер. Дацанда бу учурал кере-гинде куучын болгон, је удабай, ундылып калган. Је шак ла ол туштажуныҥ кийнинеҥ мен азиат эпшилерлӱ тӱштерди кӧрӱп баштагам ла, та нениҥ де учун олордыҥ бирӱзи Дарима јаанак бойыныҥ јаш, јиит ӧйинде деп сӱрекей јарт оҥдоп баштагам. Ол кандый да меге јуук ла кару сезим болгон.

Кийнинде ӧдӱп турган ончо немениҥ јӱрӱмде болор, бӱдер аргазы бар деп оҥдоп турбай.

Кӧскӧ кӧрӱлбес учук бириктирет

Мен улай ла Новосибирск јаар јол-јорыкла јӱргем. Ондо массаж эдип, тибет медицинаныҥ эп-аргаларыла иштеп, судурлар кычыргам. Бир катап мени Сибирьдиҥ тӧс калазына Чага байрамга кычыргандар. Мен ондо сӱрекей  јараш кийис айылдар кӧрдим. Јилбиркеп-соныр-кап, айылдыҥ бирӱзинде бир-эки конорго сурандым.

Айылдыҥ ичиндеги темир печке јылуны эртен турага јетире тутпай, соой берет, оныҥ учун таҥары јуук чала соок болот. Бу керек  кочкор айда болгон до. Турала, такып одын одырарга, чала кӱчсинип турдым. Мен соокко тоҥуп, бар-јогымла  јабынып, ойто ло уйуктап турдым. Бир катап мени Дарима јаанактыҥ кызыныҥ соккон телефоны ойгоскон. «Энем слерди кийис айылда тоҥуп турган деп угала, слерге јылу кийимдер аткарып ийди. Чындап та, бӱдӱрге кӱч, је дацандарда кийис айылдар  јок ине. Айла ондо јылу. Је энем сӧзимди укпай, тургуза ла телефон сок» деп јакарганын ол эпјоксынган айас айтты. Је бот, мен мында онойып кайкагам ла оноҥ ло бери бу учуралга бӱдӱп баштагам…

Бир катап бойымныҥ анда эјеме барып келер деп шӱӱдим. Балдарыла кожо туштажу керегинде јӧптӧжип алдыс. Энезине сый болзын деп, мениҥ келеримди айтпас деп. Је ол эртен тура ойгоноло, олордоҥ: «Мениҥ акам бӱгӱн кажы киреде келер, нени сыйларар?» деп сурады. Дарима јаанактыҥ менле колбузы меге кӧрӧ, сӱрекей тыҥ болгон.  Јуук улус болгоныска база бирде серемји артпады. Ол бу јуукта амырап калганы карамду. Бис Арам ламала кожо оныҥ ады-јолын адап, токунадып, судур кычырадыс. Јалакай, ару кӱӱндӱ, ачык-јарык эпши ӧскӧ телекейге ӧзӧги токуналу барган деп иженедим. Нениҥ учун дезе ол бойыныҥ аказыла тушташкан да.

Чӧрчӧк ошкош  Алтай

Новосибирскте мен ӱч јыл иштеп, сыгын айда, Сары бӱрде, Горно-Алтайск јаар кӧчтим. Нениҥ учун Алтай?  Шылтактары бир канча. Баштапкызы – тал-табышту јаан калалардаҥ ыраак ла ар-бӱткенге јуук болор кӱӱним бар. Ӱзеери мында јербойыныҥ улузы меге јарап јат.  Узак ӧйгӧ азиат улустыҥ ортозында јӱргенимнеҥ улам санаа-кӱӱним, кӧрӱмим база азиатсу деп айдарга јараар. Алтай тилди јилбиркеп, кӱӱнзеп ӱренедим.  Улус, ар-бӱткен – бир шылтак ол. Экинчизи – мында дацан бар, мен дезе ондо иштеп јадым. Ӱчинчизи – Арам-лама бери јаантайынга јадарга кӧчӧр амадулу. Меге дезе, эҥ ле учурлузы ӱредӱчимниҥ јанында болоры.

Мен Оҥдойдо, Јолодо, Куладыда, Экинурда болдым. Кӧп тоолу улус кӱӱнзеп келет. Эртен тура уйкудаҥ ойгонып, чыгып келзем, эжиктиҥ јанында эки-ӱч кижи табыш јогынаҥ тургулап јат. Бир эмеш тыштанып јатсам, меге 15 кижидеҥ турган тооломды экелип берет. Оныҥ учун кезикте орой тӱнге јетире иштеерге келижет.

Меге кӧп лӧ јаны мени ченемелдӱ сыймучы-массажист деп сарсу-сапту, грыжалу, протрузиялу, сынык-бычыктыҥ кийнинеҥ ӱйе-сӧӧктӧри  кыймыктанбас, база инсульттыҥ кийнинеҥ уллус келет. Эм-том ӧлӧҥ-чӧп аларга келгилеп јат, ич-телекейиниҥ сурактарыныҥ аайы-бажына чыгарга. Ол сурактар дезе јаҥжыкканыла карынныҥ оозыла, буурла ла о. ӧ. кӧнӱ  тудуш.

Менде бойымныҥ аптекам бар. Олордыҥ кандыйын да бойым белетейдим, кезигин дезе Китайдаҥ, Монголиядаҥ, Тибеттеҥ садып аладым. Нениҥ учун дезе тибет фармакопеяда бойыныҥ уур-кӱчтери, јажыды бар. Бир ле эмге канча-канча бӱдӱм неме (60-90 бӱдӱмнеҥ) керек. Темдектезе, кардамонилини алза,  ол ло сандалды мында таппазыҥ  ине. Улуска массаж эдери меге јарап јат. Мындый ишле иштегеним удай берди. Ижимниҥ турултазын ол ло тарыйын кӧрӧдим. Бир айда бир катап Новосибирск јаар барып келедим, ондо база кӱӱнзеген улусла иштейдим. Ондо, Алтайда ла чылап, мениҥ таныштарым. Улустыҥ су-кадыгын бойымныҥ ӧйимнеҥ артык баалайдым. Спортло јилбиркейдим. Боксло тазыктырынадым. Онызы меге сӱреен керектӱ. Кӧп кычырадым, бедиренедим.  Мынаҥ ары тибет медицинага учурлалган лекциялар, туштажулар ӧткӱрер деген санаа бар. Кӧп јаны чын, билгир ажанары, су-кадык јӱрӱмниҥ сурактарыла колбулу болзын. Сананзам, јилбилӱ болор керек. Нениҥ учун дезе бистиҥ ӧзӧгисте амыры јок сурактардыҥ шылтагы јастыра ашкарынышта ла су-кадык јӱрӱмге ајару этпей јатканыста.

Тӧрт айгулдыҥ улузы

Тибет медицина бистиҥ эди-каныстыҥ температуразындый 36-37 градус изӱ сууны ичер керек деген јӧп-сӱме айдат. Аргалу болзо, чайдыҥ ордына. Је бис јаҥжыкканы аайынча соок суузындарды артыксынадыс. Онызы дезе кандый да ӧйдӧ карынныҥ оозын соодып ийет. Мынаҥ улам курсак-тамак карынныҥ оозына улай ла тура берет, тамырлар чучурап јат.  Аайына чыгатан сурактар табылат. Кыдаттар чайды кӧп ичип турган деп айдыжат. Онызы тӧгӱн.  Олордыҥ узак јаш јажап ла су-кадык јӱӱминиҥ јажыды –  изӱ сууда.

Ак-јарыкка келеристе ле бистиҥ  бӱдӱмис, эди-каныс ӱч бӱдӱмниҥ (конституция) бирӱзин алат – Салкынныҥ, Ӧттиҥ ле Ӧҥӧрдиҥ улузы бар. Олор дезе кижиниҥ бӱткен эди-каныла чокумдалат. Је мен дезе канныҥ тебӱзиле айдадым. Темдектезе, Салкынныҥ улузы арык-сырсак, куучынчы, эрчимдӱ, уйкузы коомой болор; Ӧҥӧрдиҥ улузы – уур, араай, токуналу;  Ӧттиҥ  – эди-каны орто кеминде, ачык-јарык улус.

Чын, чике ажанары  – бӱткен  бӱдӱми, эди-каны аайынча ажаныш. Темдектезе, Ӧҥӧрдиҥ улузына изӱ, јеҥил аш-курсакла ажанар керек. Курсагына специйлерди, пряности кӧп кожор керек.

Ӧттиҥ улузыныҥ кардыныҥ оозы јакшы болор. Олордо кӧп јаны гастрит,  кислотнози бийик, онойдо ок канныҥ тебӱзи бийик, бууры, каны изӱ болор.  Мындый улуска курсакты астаҥ јизин деп айдар эдим. Салкынныҥ улузына дезе ӱстӱ-јуулу уур курсакла ажанзын деп кӱӱнзейдим. Олорго, темдектезе, койдыҥ эди јараар.

Мен ајаруны тузалу микроэлементтерге эмес, је курсак-тамактыҥ аҥылузына, чыҥдыйына эдедим. Бисте эҥ ле артык, амтамду этте «отурар аргабыс» бар, је бу ок ӧйдӧ оны ӧскӧ курсакла јастыра келиштиредис.  Чындап, чайдыҥ кандыйы  да бойыныҥ аргаларыла  «соок» суузындарга келижет. Качан бирде ондый «сооктоҥ»   бӧӧрӧктӧ, карынныҥ оозында келишпестер де табылардаҥ айабас.

Јӱрӱмде тегиндӱ неме јок

Кӱнчыгышта кижи кандый бир кӱндӱӱ-кӱреени  экелзе, оны озо баштап тагылга (алтарь)  салып јат. Мен бир катап айылымда мындый чӱм-јаҥды эдеримде, энем сӱреен кайкаган. «Сен оогош болорыҥда мынайда эдип туратаҥ! Мен печенье эмезе конфетти садудаҥ экелзем, сен бир канчазын иконалардыҥ алдына салып  туратаҥ». Бу јӱрӱмде тегиндӱ неме јок. Мениҥ ӱредӱмди ада-энем јӧмӧгӧн. Керек дезе тузазын да сескен.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина