Алтайдын Чолмоны

Јон-политикалык јӱрӱм

30.12.2020

2020 јыл, коронавирусту јаҥы југуш оору јайылып, албаты-јонныҥ јӱрген ле иштеген ээжилери кубулган јыл болуп тӱӱкиге кирер.

2020 јылдыҥ тулаан айыныҥ 11-чи кӱнинде Су-кадыкты корыырыныҥ телекейлик организациязы (ВОЗ) ковид-19  југуш оору телекейде таркаганын јарлаган. Тулаан айдыҥ 23-чи кӱниниҥ јетирӱлериле 168 ороондо бу оору таркаган, оорыган улустыҥ тоозы 294 муҥнаҥ ашкан, 12 муҥ кире кижи корогон. Россияда бу ӧйдӧ         оорыган улустыҥ тоозы 438 кижи болгон.

Россия Федерацияныҥ президенти тулаан айдыҥ 25-чи кӱнинде эткен Баштанузында садуныҥ ла сооттыҥ јерлерин удурумга јабар, студенттерди амыралтага аткарар, гран ары јаны јаар авиаучуштарды токтодор, кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнине јетире ороондо ковидту улусты эмдеер 16 эмчиликтер тудар ла оору јайыларын токтодор ӧскӧ дӧ иштерди јарлаган.

Алтай Республикада ковид-19 југуш оорула оорыган баштапкы учурал кандык айдыҥ 17-чи кӱнинде Оҥдой аймакта темдектелген.

Быјылгы јылдыҥ учында телекейде коронавирусту југуш оорула оорыган улустыҥ тоозы 80 миллионноҥ ашкан. Бу оорудаҥ божогон улустыҥ тоозы  1,7 миллионноҥ ажыра. 45 миллионноҥ ажыра улус јазылган. Ковид-19-ла эҥ кӧп улус оорыган ороондор –  США (18,7 млн), Индия (10,1 млн), Бразилия (7,4 млн).

Россия Федерациязында јаҥар айдыҥ 27-чи кӱниниҥ јетирӱлериле јыл башталарынаҥ ала 3 млн 078 муҥ кижи коронавирусла оорыган, божогон улустыҥ тоозы 54 266 кижи.

Алтай Республикада јыл башталарынаҥ ала коронавирусту југуш оорула оорыгандардыҥ тоозы, јаҥар айдыҥ 27-чи кӱниниҥ јетирӱлериле, 13 719 кижи, 12 920 кижи јазылган, бу оорудаҥ корогон улустыҥ тоозы 150-ге јеткен. Аймактар сайын алза, ковидле оорыган эҥ кӧп улус Горно-Алтайск калада (4 568 кижи), Кош-Агаш (2 312) ла Майма аймактарда (1 929) темдектелген. Оны ээчий Оҥдой (885), Кӧксуу-Оозы (783), Шабалин (737), Кан-Оозы (689), Улаган (617), Турачак (528), Чамал (384) ла Чой (287) аймактар турат.

Ковид-19 оору јайылып таркаганыла ороондо ло тергееде ӧдӧтӧн јаан учурлу бир канча керектер келер јылга кӧчӱрилген. Олордыҥ тоозында Эл-јонныҥ тешироссиялык тооалыжы, ол быјыл ӱлӱрген айда ӧдӧр учурлу болгон. Алтай калыктыҥ ээчий ӧдӧтӧн Эл-Ойын байрамы ла эл тергеелер ортодогы «Текши айыл-јуртыбыс – Алтай» деген  кӱреениҥ јууны база 2021 јылга кӧчӱрилген.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ тергееде јаҥыјылдык байрамдарды  иштеер ӧмӧликтерде, ашкана-сооттыҥ ла кӧп улус јуулар ӧскӧ дӧ јерлерде ӧткӱрерге јарабазы керегинде видеоконференция ӧйинде айткан.

Быјылгы Јаҥы јыл айыл-јуртында  билезиле темдектеер байрам болор.

Је тергееде јон-политикалык јӱрӱмниҥ эрчими јабызабаган, темдектелген кӧп иштер јаҥы, ол тоодо онлайн бӱдӱмле ӧткӧн.

***

Јаҥар ай атту-чуулу алтай јурукчы ла јондык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын темдектеген кӧдӱриҥилерле башталган.  Јурукчыныҥ юбилейине учурлалган керектердеҥ Алтай Республиканыҥ Эл музейи белетеген кӧрӱлерди, «Алтын-Туу» бичик чыгартуныҥ кепке баскан «Г. И. Гуркин – гений и место», «Чорос-Гуркин и мы…» (тургузаачызы Расул Укачин) деген бичиктерди адагадый.

Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ јеҥӱчилдери болуп јурукчы Аржан Ютеев ле кӱӱчи, актер Шоҥкор Модоров чыккандар, бу учуралда лауреаттар экӱлези Кан-Оозы аймактыҥ Кӧзӱл јуртында чыккан-ӧскӧн улус болгоны солун. Алтай Республиканыҥ Гуркинниҥ адыла адалган Государстволык сыйыныҥ лауреаттары болуп Россияныҥ нерелӱ артизи Анна Балина ла Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музей адалган.

***

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда совет албаты Јеҥӱ алганыныҥ 75 јылдыгына учурлалган керек-јарактар тергееде јыл туркунына ӧткӧн.

Онойдо, Алтай Республика Јеҥӱниҥ эстафетазында турушкан. 2020 јылдыҥ кочкор айыныҥ 2-чи кӱнинде Мурманск калада башталган бу эстафета-јорык СНГ-ныҥ туружаачылары болгон ороондордыҥ тыш гран-кыйулары јакалай јерлерле ӧткӧн. Кандык айдыҥ 17-19 кӱндеринде Јеҥӱниҥ јорыгы Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактарла ӧдӱп, республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайсктаҥ Алтайский крайдыҥ јерине ууланган.

Јеҥӱниҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ керектер, ол тоодо «Георгиевская ленточка» деген јондык кыймыгу онлайн бӱдӱмле ӧткӧн.

Республиканыҥ тӧс калазында ла сегис аймакта адында «Јеҥӱ» деген сӧс бар оромдор јаҥырта јазалган, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган кӧп кереестер ремонттолгон ло јаҥыртылган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Тӧрӧлин корыырга Туулу Алтайдаҥ 42 муҥнаҥ ажыра кижи атанган, јууда корогон јерлештеристиҥ тоозы 21 муҥнаҥ ажыра. Јууда корогондорды эзедип, республиканыҥ јеринде муҥдар тоолу чаал агаштар отургузылган.

***

Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар эдер ӱнбериш республикада кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи – јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱндеринде ӧткӧн.

Ороонныҥ Тӧс јасагына эдилип јаткан кубулталарды ӱнбериште турушкан улустыҥ 66, 16% јараткан (55 291 кижи), 27 433 кижи  (32, 83%) јартпазы учун болгон.

***

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин ле Татарстан Республиканыҥ президенти Рустам Минниханов  башкарган тергеелери ӧмӧ-јӧмӧ колбуларлу иштеер јӧптӧжӱге кичӱ изӱ айда кол салгандар.

***

Сыгын айдыҥ 4-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ парламентинде ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча АР-дагы национальный комитеттиҥ јууны ла «18-чи чактыҥ ортозында Арасей тергеезиниҥ азиат келтегейиниҥ тӧс јерлеринде ле Сибирьдиҥ телкемдеринде тура берген политико-административный айалгаларда Амыр-Санааныҥ учуры» деген форум ӧткӧн. Јуунды Государстволык Думаныҥ депутады, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Россиядагы камыстыҥ турчызы Иван Белеков башкарып ӧткӱрген.

***

Сыгын айда јербойында бойы башкарынып јадар јаҥдардыҥ депутаттарын тудар талдаштар ӧткӧн. Олордо 8 877 ӱнбереечи турушкан (ӱнбереечилердиҥ текши тоозынаҥ 23,8%).

Талдаштардыҥ турулталарыла, 109 мандаттыҥ 68-зи «Единая Россия» партияга келишкен, 3 мандат – КПРФ-ка (Тондошкадагы, Турачактагы ла Кырлыктагы јурт јеезелер), 2 мандат – ЛДПР-га (Чибиттеги ле Талицадагы јурт јеезелер), 1 мандат «Партия дела» деген партияга (Майма аймактыҥ депутаттар Соведи). 35 мандат – талдаштарга бойыныҥ адынаҥ чыккан улуска.

***

Сыгын айдыҥ 18-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ паркында амыр-энчӱ ӧйдӧ СССР-дыҥ ла Россия Федерацияныҥ башка-башка јерлеринде ле ӧскӧ дӧ јерлерде (Афганистанда, Таджикистанда, Дагестанда, Чечен Республикада ла о. ӧ.) болгон јуу-согуштарда туружып, јеҥ јастанып јыгылган черӱчилдерге учурлалган кереес тургузылган.

***

Быјыл Сахалинде «Туулу Алтайдыҥ Сахалинде јерлежӱзи» деген јондык биригӱ окылу тӧзӧлгӧниниҥ беш јылдыгын темдектеген. Кӧдӱриҥиде республиканыҥ јарлу артисттери турушкан.

***

Алтайский крайдыҥ спорт аайынча министерствозыныҥ Кош-Агаш аймакта тӧрт кырга альпинисттердиҥ ады-јолын адаар шӱӱлтени АР-дыҥ парламентиниҥ јаҥар айдыҥ 1-кы кӱнинде ӧткӧн сессиязы јаратпаган.

Јаҥда  улус

Россия Федерацияныҥ президентиниҥ  кичӱ изӱ айда чыккан јарлыгыла Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председателине  алты јылга иштеерге Алексей Кокорин тудулган. 2018 јылдаҥ ала бу јамыда Марина Алексина иштеген болгон.

***

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы болгон Алексей Тюхтенев куран айда ижинеҥ бойыныҥ кӱӱниле чыккан. Бу јамыга Кан-Оозы аймактыҥ јааны болгон Эжер Ялбаков тудулган, оныҥ кандидатуразын АР-дыҥ парламенти кӧп саба депутаттардыҥ јӧмӧгӧниле јӧптӧгӧн.

***

Кан-Оозы аймактыҥ јаанына јаҥар айда депутат Рустам Кокушев тудулган, ол учун аймактыҥ депутаттар Совединиҥ 11 депутады ӱнин берген.  Аймактыҥ јааныныҥ молјуларын бӱдӱрген Алексей Чакыровтыҥ кандидатуразын 7 депутат јӧмӧгӧн лӧ ол ӧтпӧгӧн.

***

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ јааны болгон Анатолий Донской база бойыныҥ кӱӱниле  отставкага чыккан.

***

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ ла АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ башкараачызыныҥ  молјуларын бӱдӱрерге Чой аймактыҥ јааны болгон Михаил Маргачев тургузылган. Оныҥ кандидатуразы Эл Курултайда јӧптӧлӧр учурлу.

Мынайда,  республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин алты ордынчылу болуп јат, олор – баштапкы ордынчылары Виталий Махалов ло Эжер Ялбаков, Динара Култуева (јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчыныҥ молјуларын бӱдӱрет), Ольга Завьялова (акча-манаттыҥ министри), Ирина Лозовая (Алтай Республиканыҥ Москвада чыдулалган чыгартулу кижизи) ле Михаил Маргачев.

***

Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јериниҥ башкараачызына Михаил Грудинин тудулган.

***

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ председатели Владимир Тюлентин бу јаҥар айда оорудаҥ кенейте јада калганыла колбой оныҥ молјуларын ордынчызы Герман Чепкин бӱдӱрет.

Эл Курултайдыҥ башкараачызын парламенттиҥ депутаттары келер јылдыҥ башталарында тудары темдектелген.

***

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ јаҥы алтынчы тудуузыныҥ турчылары тудулган. АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ јаҥы башкараачызы – Денис Власенко.

***

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайында Јашӧскӱримниҥ палатазыныҥ јаанына Алена Кудачинова тудулган.

Ачу јылыйтуларлу јыл

2020 јыл тергеебиске ады јарлу кӧп улус корогон јылыйтуларлу јыл болды.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызы Владимир Тюлентин, јон-политикалык ишчилерис Владимир Сабин, Иван Унуков, Виктор Трутнев, Виктор Безрученков, Кош-Агаш аймакты кӧп јылдарга башкарган Ауельхан Джаткамбаев;

атту-чуулу билимчилерис, филология билимдердиҥ докторлоры  Зоя Казагачева ла Александра  Тыбыкова;

нерелӱ ӱредӱчилерис Юлия Сакашева ла Людмила Штанакова;

поэттер, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчылары Паслей Самык, Валерий Куницын, Августа Кокышева;

РФ-тыҥ нерелӱ эмчизи Николай Туденев;

культураныҥ нерелӱ ишчилери Константин Малчиев ле Алена Челтуева;

фотојурукчы Анатолий Шодоев ле  ӧскӧ дӧ улус быјыл ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ кӧрӱнбес алтайына атана бердилер.