Алтайдын Чолмоны

2020 јылдыҥ тӧс јасактары: Конституция

11.01.2021

Россияныҥ Конституциязына тӱзедӱлер текшироссийский ӱнбериште јарадылган ла јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде чыду алынган. Је олор толо ийдезиле иштезин деп, јӱс кирези конституционный ла федеральный јасактар јарадар ла кӧп тоолу јасактарла акттарга кубулталар кийдирер керек. Российский парламенттиҥ эки палатазыныҥ спикерлери Вячеслав Володинниҥ ле Валентина Матвиенконыҥ јетирӱзиле, Госдума да, Федерация Соведи де бу јасактарла эҥ озо иштеер. Документтердиҥ кезиги керектӱ иш-процедураларды ӧткӧн лӧ государствоныҥ башчызы колын салган. «Парламентская газета» 2020 јылда бистиҥ јӱрӱмисти кубулткан эҥ учурлу јасактарды јарлаган.

Башкаруга – јаҥы ээжилерле

Госдума башкаруныҥ председателиниҥ, вице-премьерлердиҥ ле министрлердиҥ, силовой блоктыйынаҥ башказыныҥ, кандидатураларын јарадар.  Министрлердиҥ кабинединиҥ председателиниҥ кандидатуразын государствоныҥ башчызы кӧстӧйт,  вице-премьерлердиҥ ле  министрлердиҥ —  премьер бойы. Госдума јараткан кийнинде, президент олорды јамыга тудуп јат,  је соҥында олордыҥ кажызын да јайымдаар тап-эриктӱ.  Онойдо ок ол  башкаруны јайлатпазынаҥ  премьерди јайладар аргалу.

Силовой блоктыҥ — МВД-ныҥ, МЧС-тыҥ, Минкорулаштыҥ, МИД-тиҥ ле Минюсттыҥ јаандарын – государствоныҥ башчызы Федерация Соведиле јӧптӧшкӧн кийнинде тудуп јат.

«Бу јасакты јаратканда, бистиҥ эл-јондо  министрлерди, вице-премьерлерди тударында бойлорыныҥ депутаттары ажыра  туружар арга болор  — ол президенттиҥ чыдуларын эл-јонго бергени – деп, Госдуманыҥ председатели  Вячеслав Володин јартаган. —Онызы јаан учурлу, ол, бир јанынаҥ, башкаруныҥ ороонныҥ эл-јоны алдына каруузын бийиктедет, экинчи јанынаҥ, РФ-тыҥ башкарузында јарадылган јӧптӧр учун бистиҥ каруубысты тыҥыдат».

Президент, документ аайынча  болзо,  башкаруны текшилей башкарат, онойдо ок кабминниҥ  ле публичный јаҥныҥ бирлик системага кирип турган ӧскӧ дӧ органдардыҥ колбуларын ла  ӧмӧ-јӧмӧ иштеерин јеткилдейт.    Премьер-министр кабминди башкарат, оныҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларын чокымдайт ла башкаруныҥ ижин тӧзӧйт.  Ол президенттиҥ алдына кабминге берилген чыдуларды бӱдӱргени учун чике каруулу болуп јат.

Госсоветке јаҥы конституционный статус берилген

Јасактардыҥ ӱлекерлериниҥ экспертизазын ӧткӱрери, олорды тӱзедери керектӱзин чокымдаары ла јаҥныҥ федерал ла тергеелик органдарыныҥ колбуларын јеткилдеери – бу Госсоветтиҥ чыдулары. Парламентке јаҥы јасактар јанынаҥ баштаҥкайлар эдер тап-эрик алдында чылап ондо јок, је  ол кандый бир суракты кӧрӧрин тӱргендедерге чикезинче Госдумага  баштанар  аргалу.

Президент Владимир Путин Госсоветти тӧзӧӧр јарлыкка колын 2000 јылдыҥ сыгын айында салган, је калганчы јылдарда Госсоветтиҥ јуундарыныҥ формады тыҥ кубулган деп, Федерация Совединиҥ спикери Валентина Матвиенко айткан. «Кӧп куучындар, тегерик столдор чын айалгаларда,  јерде деген чилеп, ӧдӧт. Онызы, мен сананзам, јакшы. Ол сӱреен керектӱ ле тузалу керек» — деп, ол бӱдет.

Президенттиҥ белетеген ле Госсоветтиҥ чыдуларын элбедип турган  јасак јаҥыртылган Конституцияныҥ федерал јасакберимде эҥ ле сакылталу болгондордыҥ бирӱзи.  Алдындагы ок чылап, Госсоветти президент башкарар, оныла коштой ого  премьер-министр,  Госдуманыҥ ла   Федерация Совединиҥ спикерлери,   Президенттиҥ администрациязыныҥ башкараачызы ла тергеелердиҥ башчылары кирет.  Парламенттердеги фракциялардыҥ ла политический партиялардыҥ башкараачылары,  јаҥжыккан конфессиялардыҥ башчылары, јербойында башкарынарыныҥ јаандары, онойдо ок ӧскӧ дӧ улус Госсоветке государствоныҥ башчызыныҥ јӧбиле  кийдирилер.  Госсоветтиҥ турчызыныҥ чыдуларын делегировать эдери јарадылбайт.  Онойдо ок ого ӧскӧ ороондордо гражданстволу ла Россияныҥ тыштында чотторлу улус кийдирерге јарабас.

Экс-президенттерге тийерге јарабас гарантия берилет.

РФ-тыҥ президенти,  чыдулары токтогон болзо, Федерация Советке кӱӱниле угузу бергенде, сенатор болор аргалу.  Онойдо ок государствоныҥ алдындагы башчыларыныҥ тийерге јарабас гарантиялары тыҥыдылган.

Чыдулары токтогон президент  уголовный эмезе административный каруузына тургузылар, туттыртар, арестовать эдилер,  тинтидер, шыладар эмезе таҥынаҥ бойын тинтидер учуры јок.   Оныҥ  неприкосновеннозы оныҥ јаткан ла иштеген тураларына, тузаланган автомобильдерине, колбу туткан эп-аргаларына, оныҥ документтерине ле багажына, онойдо ок оныҥ переписка-бичишкенине база таркап јат.

Экс-президенттеҥ неприкосновенностьты айрыырыныҥ ээжизи кубулган. Оны Федерация Соведи,  јӱк Госдуманыҥ госизменада бурулаганына тайанып, эдер аргалу. Госдуманыҥ бурулаганын  јарлаары ла Федерация Совединиҥ неприкосновенностьты айрыыры керегинде јӧби депутаттардыҥ ла сенаторлордыҥ текши тоозыныҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ экӱзиле јарадылар учурлу. Процедураныҥ баштаҥкайын Госдуманыҥ депутаттарыныҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ бир ӱлӱзинеҥ ас эмес депутаттары эдер аргалу, палатада тӧзӧлгӧн аҥылу комиссияныҥ учкаары шӱӱлте-заключениезиле.

 Сенаторлорго ло  депутаттарга јаҥы некелтелер

Федерация Совединиҥ сенаторыныҥ ла Госдуманыҥ депутадыныҥ чыдуларын, олор ӧскӧ ороонныҥ гражданствозын алынган учуралда, ӧйинеҥ озо токтодорын јараткан јасакка кол салылган. База бир тӧзӧгӧ – ол сенатор чокым тергееде јуртаган ӧйинде некелтени бӱдӱрбей турган болзо.

Сенаторлордыҥ јаҥы категориязы табылган. Баштапкызында,  ол бойыныҥ чыдуларын токтоткон президент. Экинчизинде, государствоныҥ башчызыныҥ туткан 30-таҥ кӧп чыгартулу улузы, олордыҥ јетидеҥ кӧби, бастыра јӱрӱмине сенатор болуп тудулар аргалу.

Јаргычылардаҥ каруу кату болор

Конституционный јаргыныҥ јаргычыларын Федерация Соведи Россияныҥ Президентиниҥ кӧстӧгӧниле јарадат.   Јаргычылардыҥ кандидатуралары керегинде шӱӱлтелерди государствоныҥ башчызына Федерация Совединиҥ ле Госдуманыҥ комитеттери, РФ-тыҥ Ӱстиги јаргызы база эдер аргалу.

Президенттиҥ представлениези аайынча јаргычыныҥ ак-чегин ле тоомјызын каралаган керек эткен јаргычылардыҥ чыдуларын Федерация Соведи токтодот.  Онойдо ок јасак Конституционный јаргыныҥ јаргычыларына  публично, ол тоодо  СМИ-де ле Интернетте јаргыныҥ кӧрӱп турган эмезе кӧргӧдий сурактарыла куучындаар, онойдо ок  оныҥ јӧптӧрин критиковать эдер учуры јок.

Россияныҥ КС-на баштанатан улустыҥ тооломы элбедилет – конституционный тап-эриктери ле јайымы бузулганы керегинде таҥынаҥ да, ӧмӧлик те комудалдарла.  Ондый тап-эрик эл-јондо, организацияларда ла јербойында башкарынарыныҥ органдарында, онойдо ок РФ-та кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижиде, тергеелердиҥ ле «отрасльдардыҥ» омбудсмендеринде.  Конституционный јаргы Россияныҥ президентиниҥ угузузыла РФ-тыҥ јасактарыныҥ ӱлекерлериниҥ  Конституцияга келижип турганын шиҥжӱлейт. КС-тыҥ јаргычызыныҥ кандидадына ӱзеери некелтелер кийдирилет.   Ол тоодо јаргычы Россияныҥ гражданини болор учурлу, бистиҥ ороондо улайынга јаткан ла ӧскӧ ороондордыҥ гражданствозы  эмезе ӧскӧ государстводо вид на жительство јок болор керек.  Онойдо ок јаргычылар ӧскӧ ороондордыҥ гран ары јанында банктарында чотторлу болбос ло чоттор ачпас, баалу не-немелер кичеебес учурлу.

Генпрокурорды Федерация Соведиле шӱӱжип тудар

Президент Генпрокурордыҥ ижине кандидатураны Федерация Соведиле шӱӱшкен кийнинде јарадат.  Онойдо ок государствоныҥ башчызы РФ-тыҥ Јеткери јок болорыныҥ федерал службазыныҥ ла   Тыш кайузыныҥ службазыныҥ (СВР) башкараачыларыныҥ кандидатуралары аайынча Федерация Соведине представление эдет.  Оныла коштой ФСБ-ныҥ ла СВР-дыҥ ишчилеринде ӧскӧ государствоныҥ јеринде јаантайынга јӱрер тап-эригин керелеген документ эмезе вид на жительство болбос учурлу.  Ондый документ  оперативно-служебный ла кайучыл ижине керектӱ тушта јӱк керектӱ болор.  Кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи мынаҥ ары Россияда јаантайын јуртаар  учурлу.  Ого ӧскӧ ороондордыҥ гран ары јанында банктарында чоттор ачарга, акча-манат ла байлыктар кичеерге јарабас.    Ондый ок јарабастар Јеткери јок болорыныҥ совединиҥ турчыларына, председательдиҥ ордынчызына ла качызына   база таркап јат.

Конституцияныҥ ээжи-нормаларыныҥ калыктар ортодогы јӧптӧжӱлердиҥ ӱстинде турганын јараткан јасактардыҥ бӱткӱл блогы быжулайт.  Куучын  калыктар ортодогы јӧптӧжӱлер Россияда текши јарадылган тап-эриктерге ле Тӧс јасактыҥ ээжилерине удурлажып турган учуралдар керегинде ӧдӧт.  Ондый учуралда калыктар ортодогы јӧптӧжӱлер Россияда тузаланылбай јат.  РФ-тыҥ јериниҥ бӱткӱлин бусканы учун уголовный каруузына тургузылат.  Ол учун јайымынаҥ 6-даҥ ала 10 јылга јетире айрыдар кезедӱ эдилет.