Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Экологияны ла экономиканы бир јолло апарза…

11.01.2021

Калганчы ӧйдӧ кӧп тоолу јерлештерис јӱзӱн-башка ууламјыларла коммерциялык эмес биригӱлер ачып, бойыныҥ јӱрӱмдик кӧрӱми, амадаган амадузы, ӧзӧгин ӧйкӧгӧн сурактары аайынча эрчимдӱ иштегилеп јат. Ол тоодо албатыныҥ культуразына, кӱч айалгага киргендерге болужарына, ар-бӱткенди корыырына учурлалган НКО-лор кӧп. Онойдо ок эл-јон ортодо, анчада ла јииттердиҥ тоозында эрчимдӱ, ичкери кӧрӱмдӱ, тӧрӧлчи ӧзӧк-буурлу улус кӧптӧп турганы јарамыкту ла јозокту. Бӱгӱн бис кычыраачыларысты андый јииттердиҥ бирӱзи тӧӧлӧс сӧӧктӱ Артем ПИЯНТИНОВЛО таныштырадыс.

Артем эл-јонныҥ јӱрӱмдик сурактарыла, ар-бӱткенди корулаар ууламјыла база иштейт. Айла, 33 јашту јииттиҥ ӱредӱзи де ар-бӱткенле, аҥ-кушла колбулу. Ол бойы ла апарып јаткан ижи керегинде мынайда куучындады:

—Чыккан-ӧскӧн јерим Оҥдой аймактыҥ Алтыгы-Талду јурты, ол эмезе оны Ленинјол деп адайдылар. Баштамы класстарды ондо, 5-7 класстарды Караколдыҥ школында ӱренеле, 8-чи класстаҥ ала республикан классический лицейде ӱренгем. Оноҥ арыгы јолымды экологиялык сурактарга учурлаар деген санаала Томсктыҥ государстволык университединде экологтыҥ ӱредӱзине киргем.

НКО кеминде баштапкы ла эткен ижисти алар болзо, ол алтай аш-курсакка учурлалган

Бийик ӱредӱни 2010 јылда тӱгезип, Алтайыма келип, Маймада «Алтай-Гео» деген учреждениеге ишке киргем. Ол алдында ӧйдӧ бӱткӱл  Сибирьдиҥ,  СССР-дыҥ  телкемдеринде иштеп турган «Алтайские геофизические экспедиции» деген сӱреен јаан учреждение болгон. Оноҥ кӧп тоолу билимчилер, геологтор, геофизиктер, топографтар иштеп чыккан. Шак бу тоомјылу учреждениениҥ эмдиги бӧлӱгинде эки јыл лаборант болуп иштегем. Оноҥ тергеебистиҥ ар-бӱткендик байлыктар аайынча министерствозына кӧчӱп, тӧрт јылдыҥ туркунына ар-бӱткендик парктардыҥ, заказниктердиҥ ижин башкаргам ла бир јыл сууларла колбулу иштерде турушкам. Бу иш меге сӱрекей јилбилӱ болгон. Ол ӧйлӧрдӧ мен тергеебистиҥ ле орооныстыҥ башка-башка јерлериле таныжып, кӧп јорыктагам.

Бастыра ишмекчи јол-јорыктарымнаҥ  Красноярский крайдагы «Ергаки» деген ар-бӱткендик паркка барып јӱргенимди аҥылайдым. Бӱгӱнги кӱнде айалгазыла, ӧзӱмиле ол эҥ артык андый парктардыҥ бирӱзи болуп јат. Ондо бис кӧп тоолу коллегаларысла туштажып, таныжып, кийнинде де јарамыкту јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧткӱрип, ченемел алганыс. Онызы мениҥ ле бир канча нӧкӧрлӧримниҥ эмдиги ижиске ончозы керектӱ ле тузалу деп айдарга јараар.

Республикабыста ар-бӱткенниҥ аҥылу коруулду баштапкы јери 1995 јылда тӧзӧлгӧн. Ол текши Россия ичинде андый государстволык каруулу баштапкы јер болгон. 1995 јылда бистиҥ бу јерге окылу кере бичик берилип каларда, андый јерлер керегинде федерал јасак дезе 1996 јылда чыккан. Кийнинде ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ јерлери тӧзӧлгӧн. Министерстводо ижим ончо бу јерлерге учурлалган эди.

Сууларла иштеп баштайла, кажы ла кӱн окылу чаазындарла, аренда аайынча јӧптӧжӱлерле уружар керек болгон.  Бир сӧслӧ айтса, бир кыпта отурар иш. Ол ичиме кирбей турарда, 2017 јылда министерстводо ижимнеҥ чыккам.

Таҥынаҥ бойым иштеер деп, туризм бӧлӱкке ууландым. Нениҥ учун дезе, менде байагы ишле колбой ончо республиканы эбирип, кӧп јерлерди јакшы билип, улусла таныжып алган јакшынак арга-ченемел болгон. Онойып, таҥынаҥ аргачы болуп, бир кезек ӧйгӧ туристтерле иштегем.

Кийнинде ӧйдӧ бир канча шылтактардаҥ улам таҥынаҥ аргачыныҥ ижин токтодып, коммерциялык эмес биригӱ ачкам. 2019 јылда тӧзӧлгӧн биригӱниҥ ады — «Каракол ӧзӧктиҥ соведи» («Совет Каракольской долины»). Ого ӱзеери 2020 јылда нӧкӧрим Айабас Метреевле кожо эл культураны корыыры аайынча «Алтайдыҥ энчизи» деген фонд ачып алганыс. Оныҥ ачылтазы быјыл Шашыкманнаҥ башталган ӧртлӧ колбулу деп айдарга јараар. Ӧртти ӧчӱреринде Оҥдой аймактыҥ кӧп улузы турушкан. Ол тоодо Каракол ӧзӧктиҥ Бичиктӱ-Боом, Боочы, Кулады, бис јаар Ленинјол, Туйакту јурттардыҥ уулдары јуулыжала, ӧртти ӧчӱрерге болушканыс. Ол ло тушта кӧрӧр болзо, улуста ӧрт ӧчӱрер не де јок, јаҥыс ла кӱректер, агаш аразын корыырыныҥ ишчилеринде — ондый ок айалга. Бийик тайгага дезе ӧрт ӧчӱреечи кӧлӱктер једип албас. Ол тушта јӱк «Ӱч-Эҥмек» ар-бӱткендик парк (Д. Мамыев) биске ӧртти белине суулу капты јӱктенип алып ӧчӱрер таҥынаҥ јазал берген болгон. Оныҥ болужыла канча агашты оттоҥ аргадап алганыс. Ол јазал оогош то болзо, сӱрекей тузалу ла керектӱ болгонын билдис…

Тургуза ӧйдӧ садуга чыгарылып турган кереес эдимдер телекейлик ээжи-стандартка келишпейт

Онойып, Алтайыстыҥ байлык ар-бӱткенин, аҥ-кужын, культуразын корулап, чеберлеп алар деген санаала мындый кӧмзӧ тӧзӧдис. Ого ончо кӱӱнзеген улус јӧмӧжип, келер ӧйдӧ бу кӧмзӧ тӧрӧл јеристиҥ курч сурактарын аайлаштырарга, чечерге  јаан арга болор деп кычырула, ээжи-некелтеле иштейдис.

«Каракол ӧзӧктиҥ соведи» ажыра бис грант ойноп алып, оныҥ болужыла Оҥдой аймактыҥ эмчилик учреждениелерине, коронавирус оорула тартыжып турган эмчилериске таҥынаҥ чеберленер кеп-кийим ле башка да эдимдер алдыбыс. Бу ууламјыда ишти оноҥ ары улалтадыс.

НКО кеминде баштапкы ла эткен ижисти алар болзо, ол алтай аш-курсакка учурлалган эди. Чокумдап айтса, бис албатыныҥ сӱттеҥ эткен аш-курсагы керегинде јетирӱлер јууп чыгарганыс, мастер-класстар ла башка-башка туштажулар ӧткӱргенис ле оны ончозын јондык сетьтерде бӱктериске кӧмзӧлӧп, эмди де араайынаҥ апарып јадыбыс.

Артем ло ол бойы ошкош эрчимдӱ кӧрӱмдӱ јииттер окылу тӧзӧп алган организациялары кеминде кӧп бӱдӱм ишти бӱдӱрерин темдектеп алган. Ол тоодо, темдектезе, јаан јаштулардаҥ, билер улустаҥ јерлердиҥ алтай аттарын, олор керегинде куучындарды, соојыҥдарды бичип, бичиктер чыгарары. Эрчимдӱ ижинде јииттер «Ару Алтай» деген кыймыгула, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыла куучын ӧткӱрген, ӧмӧ-јӧмӧ иштеген.

А. Пиянтиновтыҥ бу јолында база бир солун керек-јарак ол «Евразия јер-телкеминде культура: јаҥжыгулар ла јаҥыртулар» деген јаан билим-практикалык конференция болды. Оны Барнаулда культураныҥ Алтайдагы государстволык институды быјыл алтынчы катап ӧткӱрген. Бу конференцияда культурологияныҥ эрчимдӱ јиит докторы, культураныҥ Санкт-Петербургтагы государстволык институдыныҥ доценти Иван Леоновло, ондо ок телекейлик культураныҥ факультединиҥ студенти Игорь Кирилловло ӧмӧ-јӧмӧ «Культураныҥ байлу эдимдери ле олорды сувенир эдип таркадарыныҥ курч сурагы» деп докладыла туружаачыларды таныштырган. Бичимел-статья сувенир эдимдерге учурлалган.

Оныҥ темдектеп, јӱрӱмде иштедерге сананганыла, амадузыла Иван Леонов бир јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына таныжып кӧргӧн. Бу билимчи јаҥыс та Туулу Алтайла јорыктаган эмес, је онойдо ок ӧскӧ дӧ тергеелерле јорыктап, кӧп тоолу јӱрӱмдик учурлу шӱӱлтелер эткен болуптыр. Кереес эдимдерди эмезе сувенирлерди јаҥыс ла ойынчык деп айдарга јарабас. Оныҥ бойыныҥ аҥылу учуры бар. Кандый материалдаҥ белетеери, оныҥ чыҥдыйы, бӱдӱми бир тӧзӧгӧлӱ, бир ууламјылу болор керек. Тургуза ӧйдӧ садуга чыгарылып турган кереес эдимдер телекейлик ээжи-стандартка келишпей, јетпей јатканын ајаруга алгадый. Туулу Алтайдыҥ танылу бренд-темдеги болотон кереес эдимдер-сувенирлер сурууда, јилбӱде болоры јанынаҥ кӧп-кӧп иштеер керек. Темдектезе, бистиҥ су-алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыныҥ эдимдери (тӱҥӱр, тажуур ла о. ӧ.) саду јерлерде садылат…

Артемныҥ ла оныла ӧмӧ-јӧмӧ кожо иштеп тургандарыныҥ шӱӱлтезиле болзо, сувенирлер канча ла кирези чыҥдый болзо, ого јилбӱӱ, суруу болор. Бу ууламјыда ишти ченемелдӱ, јаҥы кӧрӱмдӱ албаты устары јаҥжыккан јаҥжыгуларга тӧзӧлгӧлӧнип, тайанып, бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтезине келиштире бӱдӱрген болзо, олорго баа да, јилбӱӱ де бийик болор эди.

Алтайга туризм келгени јербойыныҥ эл-јонына јаан арга, је оны эмди тургуза кӧп улус оҥдобойт

Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультеди бу јанынаҥ ишти кӧнӱ апарат. Мында тергеебистиҥ устары кӱӱнзеген, јилбиркеген улуска узанып иштеери аайынча ӱредӱ ӧткӱрет. Олор эл-јонысты, темдектезе, тереле, темирле, кийисле, той балкашла иштеерге ӱредет. Олор улусты узанарына, кӧктӧнӧрине, кийис базарына ла о. ӧ. ӱредип турган болзо, бис ол эдимдердиҥ јолду учурын, баазын кӧдӱредис деп айдарга јараар деп, Артем айдат: «Алтайга туризмниҥ келгени јербойыныҥ эл-јонына јаан арга, је оны эмди тургуза кӧп улус оҥдобой турган деп айдар керек. Бу бӧлӱкте иштейтен ууламјылар бисте артыгынча, темдектезе, јажыл, аграрный деп айдатан туризм. Шак бу суракта экологияга ла экономикага экијандай јарамыкту, тузалу, алтын деп айткадый ортозын табала, иштеерге чырмайар керек.

Чындап, бис туризмле, туристтердиҥ келижиле колбой сӱрее-чӧп кӧптӧп, јерлерис артап, ӱрелип јатканыла, онойдо ок археологиялык кереестерди «кара казаачылар» тоноп, ӱреп турганыла колбулу сурактарга база ајару эдедис. Бу сурактарды аайлу-башту чечеринде база туружып баштадыс».

Куучынныҥ учында эрчимдӱ јиит бир кижидий туруп, Алтайысты коруп, чеберлеп, ӧзӱмдӱ јолы элбезин деп, јерлештерин ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге кычырды.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина