Алтайдын Чолмоны

Јуруктарында калыгыныҥ чӱм-јаҥы, Алтайыныҥ јажыды…

11.01.2021

Тӱӱки билимдердиҥ кандидады Наталья ТАДЫШЕВА «Јурукчыныҥ јайаандыгы: јаҥжыккан чӱм-јаҥ, байы-јажыды, энчи-байлыгы» деген бичимелинде јурукчыныҥ иштеринде алтай албатыныҥ телекейге јаҥжыккан кӧрӱмине, ӱредӱзине јартамал берет.

Атту-чуулу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин улустыҥ тыш бӱдӱмин, ич-телекейин ле олордыҥ эдинген-тудунган эдимдерин ак чаазынга чокым ла јарт, бӱдӱмјилӱ чийӱлердиҥ болужыла салган. Ол бойыныҥ јайаандыгы ажыра албатызыныҥ, онойдо ок олордыҥ кийген кеп-кийиминиҥ аҥылузын, башказын ла байлыгын чындык ла толо кӧргӱзет. Албаты устарыныҥ кӧктӧгӧн-эткен эдимдериниҥ кажы ла јолын, јигин, кӧгин чебер ле каруулу, чындык кӧгӱс кӧрӱмиле баалап кӧргӱзет. Таҥынаҥ бойыныҥ иштеер мары, байлык ченемели, сезими, кӧрӱми, онойдо ок калыктыҥ сӱр-кеберлерин, сюжеттерин сӱрекей чокым, толо, элбеде, тереҥжиде кӧргӱскени Г. И. Чорос-Гуркинниҥ иштериниҥ чӱмдемел де, билим де, шиҥжӱлӱ де јанынаҥ сӱрекей баалу, јилбилӱ болгонын лапту кӧргӱзет.

Јурукчыныҥ иштериниҥ аҥылузы оныҥ темдектериниҥ, сӱр-кеберлериниҥ ле сӱр-темдектериниҥ тилинде деп айдарга јараар. Шак ондый темдектер ажыра ол кӧрӧӧчиге јурап јаткан ижиниҥ, јуругыныҥ амадузын јартап айдып јат. Оныҥ јайаан иштериниҥ кажызында ла кезикте јарт эмес те болзо, је бойыныҥ тереҥ учуры. Јарт эмес дегенинде база бойыныҥ учуры бар эмей. Нениҥ учун дезе јурук бойыныҥ учурыла јебрен-кумран ӧйлӧрлӧ, ада-ӧбӧкӧлӧрлӧ тудуш болор аргазы бар. Бис онызын база кӧрӧдис. Темдектезе, «Алтай. Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ сӧӧктӧри» деген ижинде јурукчы алтай улуска ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ ээлерин байлаар, баалаар чӱм-јаҥды кӧргӱзет. Јурукта кезер таштар, тыт агашта камныҥ тӱҥӱри, эр кижи чала ыраакта, је олордыҥ чике алдында отурат.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јебрен таш кезерлерди, кам кижиниҥ «кам-тыдын» бир аай эдип бириктиргенинде аҥылу, тереҥ учур бар

Туулу Алтайдыҥ кезер таштары, археологияныҥ бергениле болзо, јебренде кудай јаҥыныҥ чӱм-јаҥын ӧткӱретен тудумдардаҥ (построение) табылган, чыккан. Ондый кезер таштар ӧткӧн јуу-чактарда корогон јуучылдардыҥ эземине учурлалып тургузылатан. Кезер таштардыҥ јанында сыгытту чӱм-јаҥ ӧткӱрилетен. Айса болзо, кам ондый чӱм-јаҥ ӧйинде божогон јуучылдыҥ сӱнезин кезер ташка кийдирген.

Информанттардыҥ куучындарыла, онойдо ок шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, алтайлардыҥ кӧрӱмиле, кӱӱн-санаазыла тыт агаштыҥ ортозында «кам-тыт» деген аҥылу агаш бар. Олорды бойыныҥ аҥылу, танылу бӱдӱмиле, темдегиле таныырга, кӧрӧргӧ јараар. Шак мындый тыт толголгон-каталган будактарлу, койу бӱрлӱ болор. Оныҥ чике бажында эмезе ортозы кирезинде болчок ур (нарост) болор. Мындый ур кандый да ээлӱ, ийделӱ деп чотолот. Информанттардыҥ айтканыла, ондый тыттыҥ ээзи кандый бир адылу камга болужып јат, оныҥ учун тегин кижиге каршузын да јетирип айабас. Бу мындый агашка, јаан улустыҥ айтканыла, јууктаарга јарабас. Јаҥжыкканы аайынча мындый тытка камныҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрип, оныҥ тӱҥӱрин илип салатан.

Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јебрен таш кезерлерди, кам кижиниҥ «кам-тыдын» бир аай эдип бириктиргенинде аҥылу, тереҥ учур бар. Јурукта отурган эр кижиниҥ бӱдӱминеҥ, отурган олудынаҥ ол ӧткӧн улуркак ӧй лӧ эмдигизи бек колбуда болгонын кӧрӧдис. Алтай эрдиҥ бажында бӧрӱги јок, бажы ачык, ӧзӧги дезе бекем. Айдарда, бу јерди  эземниҥ, кереестиҥ јери деп айдарга јараар. Мында башка-башка ӱйелердиҥ, јӱрӱмниҥ ле ӧлӱмниҥ колбузы кӧргӱзилген, анчада ла бу јердиҥ байлу, тудулу болгоны иле сезилет.

Јурукчыныҥ кӧп тоолу јуруктарында байлу, агару кайыҥ учурап јат. Кӧп тоолу калыкта кайыҥды Кӧк айастыҥ эмезе камныҥ агажы деген кӧрӱм, кӧгӱс санаа бар. Кайыҥды байлу агаш деп, кам улустыҥ тӱҥӱринде јураган, онойдо ок кайыҥды кам бойыныҥ алкыштарында база адап јат. Кам (кезикте јажы јаан улус) кайыҥныҥ айрызын колына алып, тайылга эдер тужында кудайларга ла ээлерге баштанатандар. Алтай улустыҥ јаҥдаган, тудунган јаҥыла, Кӧк Айаста байлу ла агару кайыҥ бар. Кам улустыҥ кӧрӱмиле, ӱредӱзиле болзо, улус ол байлу кайыҥнаҥ баланыҥ, мал-аштыҥ, аҥ-куштыҥ сузын сурап јат. Баланыҥ сузын сурап алар амадула кам аҥылу чӱм-јаҥ ӧткӱрет. Улус баланыҥ сузын сурап јаткан чӱм-јаҥ ӧйинде кайыҥаштарга оогош тос кабай илип јат.

Кам јаҥында тайылгага белетеген малдыҥ тынын кайыҥныҥ тӧзинде кыйып јат. Бу учуралда кайыҥ «чаал кайыҥ» деп адалат. Чаал кайыҥда кыйык-бычык јок ло саптары, бӱри бӱдӱн-бӱткӱл болор учурлу. Онойдо ок кайыҥнаҥ јӱзӱн-башка тагылдар белетелген, камныҥ тӱҥӱриниҥ туткалары кезилген, кӱрмежектерди ле о. ӧ. белетеген. Быркан јаҥда јаҥы табылган кудай јаҥыныҥ сӱр-темдеги болуп, кайыҥныҥ учуры тыҥыган. Кайыҥныҥ јаҥы ӱскен сап-бӱрлери бырканчылардыҥ јайыгына кожулган, той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥыла арутап-арчыыр, куйактап курчулаар деген учурла база кыйалтазы јогынаҥ кийдирилген.

Бисти эбире курчаган јер-энени, ар-бӱткенди кӧрӧргӧ, аайлаарга јӱзӱн-башка ӧҥдӧр болужат. Ӧҥдӧрди онойдо ок чактаҥ чакка улалып барган культуралык билгир деп айдарга јараар. Шак ондый билгир биске јаҥжыккан культураныҥ, јаҥжыгулардыҥ тилин, ӧзӧгин, учурын билип аларга болужат. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Оп, курый, оп курый» ла «Калју-казыр Эрлик» деп иштериниҥ учурына јурукчыныҥ бичигени ӱзеери јартамал берет. Темдектезе, «кырларда јаҥы чыккан кӱнниҥ јаркыны ла туман» эмезе «оныҥ караҥуй кӧксимек-кызыл ӧҥи карлу кышкы кырларда кӱн ажар алдындагы ӧрт јалбыш кызыл ӧҥлӧ јарыдылган — кызыл эҥирдиҥ соок-чаҥкыр јарыгыла. Карлу кышкы кырлардыҥ сомында. Кызыл јик». Мында сӱр-темдектер, ӧҥдӧрдиҥ семантиказы ажыра ада-ӧбӧкӧлӧрлӧ, алтыгы ороонныҥ ээзиле, байлу ӧйлӧ — кызыл эҥирле колбузы јарт кӧрӱнет, чӱм-јаҥды эртен тура кӱнниҥ чарчап чыкканыла ӧткӱргени Ӱстиги ороонныҥ кудайларына бажырганы керегинде.

Он тогузынчы чактыҥ учкары ла јирмезинчи чактыҥ бажында алтайлардыҥ кӧрӱми, ӱредӱзи «азыйгы ээлерге бажырып-мӱргӱп јӱрген јаҥныҥ арткан-калганы јуукта табылган христиан јаҥныҥ оҥдомолдорыла алыш-колыш боло берген». «Миссионерлердиҥ бичигениле, олор кемге бажырып-јалбарып туругар деп суракка, бир-эки катап эмес, олор кӧп тоолу кудайларга бажырадыс деп биске каруузын јандыратан. Кудай — бирӱзи, Иисус — ӧскӧзи, Никола — ӱчинчизи, Христос — тӧртинчизи». Алтайлардыҥ кудай јаҥында синкретизм кӧрӱлет, айла, бир ле тепкишке бойыныҥ кудайларын ла христиан јаҥныҥ аҥылуларын тургузат. Нениҥ учун дезе крестке тӱшкен кӧп тоолу алтайлар ортодо бир ле Кудайга бӱдетени элбеде јарлалган болор. Шак мындый шӱӱлте, айса болзо, бир јанынаҥ олордыҥ бойыныҥ јаҥын солыганын актаганы, је база бир јанынаҥ — бир ле ӧйдӧ бойлорыныҥ ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ ээлерине баштанатан арга берген. Крестӱлердиҥ сӧзиле, шӱӱлтезиле болзо, «ада-кудай — ол бистиҥ Ӱч-Курбустан дегенис» эмезе «ончо улуста јаҥыс Кудай, је јӱк ле јаҥдаган јаҥы башка» деген шӱӱлте литературада улай ла туштап јат.

Јурукчыныҥ иштериниҥ аҥылузы оныҥ темдектериниҥ, сӱр-кеберлериниҥ, сӱр-темдектериниҥ тилинде

Ады јарлу јурукчыныҥ иштеринде кӧп јандай ол керектер кӧргӱзилген. Ол бойы да ол ӧйдӧ јӱрген, иштеген ине. Темдектезе, ол бойыныҥ иштериниҥ бирӱзинде Тынју деп эпши камныҥ айлыныҥ ичин кӧргӱзет. Айылда, тӧс јерде, чӱм-јаҥын туткан, јаҥдаган Тынју кам ла оныҥ учурлап тудунган тӱҥӱри. Айылдыҥ оҥ јанында толугында, бийикте, лаптап ајарып, кудайдыҥ сӱрин (икона), сол јанында бийиктей толукта чалуны кӧрӧдис. База бир «Проповедь миссионера» деп јурукка баштанып кӧрӧли: јуруктыҥ сол јанында — куучын-эрмекти миссионер ӧткӱрет, оҥ јанында — колында тӱҥӱрин тудунган кам, чала эмеш ыраакта оҥ јаныныҥ бийиктей толугында тайылганы кӧрӧдис. Јуруктыҥ ортозында јурукчы угаачы алтай улусты јурап јат, је ондый да болзо, олордыҥ ла миссионерлердиҥ документтерин кычырган, оныла таныш болгон деген санаа кенетийин сеге табарат. Миссионерлер алтайлардыҥ кудай јаҥыныҥ сурактарында эмеш эрчими јабыс, јаан јилбӱӱ јогын темдектегендер. «Кезик аразында оттыҥ јанында кыймыгы јогынаҥ отурган алтайларды кӧрӱп, проповедниктиҥ айткан сӧстӧри олорго јеткенин чырайларынаҥ билерге чырмайарыҥ, олордыҥ кӱлер чырай-јӱстеринде јилбӱ јок, шык, туйук, ӧскӧ нени де кычырып болбозыҥ. Качан куучын-эрмектиҥ учкары олордыҥ каруузын угарга чырмайзаҥ, «Бу ончозы чын ба, јок по?» деп сурагыҥа «Је, је, чын, чын» деп каруу угулар. Је ол «чын» дегени јаҥду ла кӱӱн-кӱч јогынаҥ угулар. Онызы проповедникти ле ачындырбаска, кӱӱнин ле јандырбаска айдылган болор… байагы айткан эрмекке-сӧскӧ бӱткени билдирбес…» эмезе «…Слердиҥ јарадып јӱргенер јаантайын чын ба?» деген суракка јӧпсинген каруузын угадыҥ. Олордыҥ берген бу каруузы олорды кемзинчек ээлеринеҥ камаанду ба айса олор айылчы кижиниҥ айтканына бӱтпей де турза, је кӱӱнин кӧрӱп, ачындырбаска турган болор бо?

Јурукчы Г. Чорос-Гуркинниҥ иштери оныҥ бойыныҥ кӧрӱмине, эбире телекейди оҥдогонына-кӧргӧнине тайанганы бойыныҥ калыгыныҥ культуразыныҥ, кӧгӱс байлыгыныҥ камааныла јӱрӱмдик учурлу, ийделӱ. Јурукчыныҥ живопись, графика ууламјыларында албатыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥжыккан чӱм-јаҥын тереҥжиде, бастыра јанынаҥ билери сӱрекей јарт кӧрӱлет. Онойдо ок Алтайдыҥ байлу, агару јерлериниҥ сӱр-темдектери чокым, чындык ла толо кӧргӱзилген, јӱрӱмдик учурлу.