Алтайдын Чолмоны

Јакшыга, Јарашка бӱдӱп јӱрели

14.01.2021

Ӧдӧ берген јылда журналист, јаан аймактыҥ (бойыныҥ ӧйинде «АЧ-ныҥ» каруулу качызы болгон М. К. Качкышев Кан-Оозы аймакты «јаан аймак» деп кокырлайтан) эри Т. У. Тохнинниҥ «Јакшыга, Јарашка бӱдӱп јӱрейин» деп бажалыкту бичиги кепке базылган. Совет ӧйинде Туулу Алтайдыҥ бичиичилериниҥ кӧбизи журналистиканыҥ текпижине туруп, соҥында бичиичилердиҥ отогына кожулып туратан. Бӱгӱнги журналисттердеҥ аксагалдарыстыҥ јолдоп койгон јолыла барып тургандары сӱреен ас. Оныҥ учун Т. У. Тохнин журналисттердиҥ арткандарына јакшынак јозок кӧргӱсти деп айдар керек.

Јаҥы бичикти колына баштап ла алгандарды авторло кыскарта таныштырып ийейин. Тениш Урматович иштеги јолын Кырлыктагы совхозтоҥ баштаган. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте 1973 јылда јаан изӱ айда иштеп баштаган, редакцияда эмдиге јетире иштегенче.

Ол ӱч редактордыҥ баштапкы ордынчызы болгон. Анайдарда, газетте 50 јылга јуук иштеп келген автор алтай тилди, журналистиканыҥ жанрларын  јакшы билер. Јарт, ол кӧп јорыктап, газеттиҥ кычыраачыларыла кӱӱнзеп туштажатан.

Јакшыга, јарашка бӱдӱп јӱргени јӱрӱмдеги де, иш-тоштогы да уур-кӱчтерди ле буудактарды ӧдӱп чыгарына болужатан  јаан арга  – бичиктеги кажы ла бичимелдиҥ тӧс темазы, амадузы шак ондый.

Автор бичигин оору-јобол ак-јарыктаҥ эрте айрыган кызыныҥ эземине учурлаганы база тегин эмес. Балазы бу Алтайда јок то болзо, је ол керегинде ару, агару эзем албаты-јон ортодо артып калзын деп, кажы ла ада-эне сананар эмей. Автор бойыныҥ бичинетен ижиле, байла,  јӱрегиниҥ сызын токунадып јӱрет…

«Тӱӱкей, Тӱӱкей – Алтайдыҥ быйанду толыгы» деп бажалыкту бичимелин кызы Эркелей орус тилге кӧчӱрген болуптыр. Мынаҥ оныҥ орус ла алтай тилдерди јакшы билери кӧрӱнет. Анайдарда, оныҥ билим иштерге, литературага ла журналистикага јолы ачык болгонын кӧрӧдим.

Слерге бичиктиҥ тӧртинчи бӱгинде  «Алтай журналисттерди кийдиретен кызыл бичик белетеп јадыс» деген  бажалыкту кокыр кептӱ бичимел туштаар. Ол «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јӱс јылдыгына канайда белетенери керегинде. Кокыр бичимел бисти тереҥ уйкудаҥ тӱрген ойгонорына кычырат.  Кӱндӱлӱ кычыраачылар, солун-собыр шӱӱлтелер слерде бары јарт неме ине. Журналисттерле бир биледий биригип, тӧрӧл газедистиҥ юбилейин бийик кеминде ӧткӱрери керегинде сананактар.

Тениш Урматовичти бу ла кӧрзӧҥ, амыраар кӱндерде јурт јерлер јаар барып јадар. Байла, ол редакцияныҥ кӧлӱгиле чик јок ас јорыктаган болор. Мындый јорыкташтардыҥ шылтузында журналист улусла токыналу куучындажып, кычыраачыларга јилбилӱ бичимелдер бичийт. Темдектезе, бичиктиҥ 5-чи бӱгинеҥ «Айдышканныҥ сӧзи алтын, кӧрӱшкенниҥ кӧзи алтын» деген бичимели башталат. Бу учуралда ол бӧлӧзи Бӧдӱр Михайлович Яграшевле кожо таай эјези Торко Мекешевна Чакырованыҥ айылына барып јӱргилептир. Бу бичимелди кычырган кижи Кӧзӱл ле Кайсын јурттардыҥ эл-јоныныҥ тал-ортозына јуугы тӧрӧӧндӧр деп билип алар.

Автор пединститутта, Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партийный школдо кожо ӱренген нӧкӧри  Таукен Тазымаевич Яйтынов керегинде бичиири јолду. Бичимелде бу школдыҥ туразы («Свечка»  — ол каланыҥ эҥ бийик туразы болгон учун  анай адалган)  ла НВПШ керегинде бичилген.

НВПШ-да журналистиканыҥ факультеди 1976 јылда, мен анда ӱренер тужымда, ачылган. Оныҥ учун Тениш Урматович мени «ойгозып», јиит тужымды эске алындырды. Анчада ла јерлежӱлердиҥ ле факультеттердиҥ концерттерин тургузары јилбилӱ болотон. Бистиҥ јерлежис М. П. Белеков ондо ӱренер тужында, Туулу Алтайдыҥ јерлежӱзи «Койонокты» революционный кожоҥ деп кожоҥдойло, баштапкы јер алган эди.

База бир учурал. Журналистиканыҥ бӧлӱгиниҥ адынаҥ бис бир номер кӧргӱскенис.  Мен кинобуткадаҥ киноныҥ    ӱзӱгин бир ле минутка кӧргӱзер учурлу болгом. Сценада дезе Ю. Кухтик деп угаачы, черӱде талайчы болгон кӱлӱк  бијелеген.  Кожоҥды бир минутка эмес, а учына јетире ойноттым. Нӧкӧрим бијелеп турала арыйла, арай ла јыгыла бербеген эди.

Јаҥы бичикте  автордыҥ малчы јерлежи М. И. Манжин, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы М.  Т. Яграшевтиҥ билези, ады-чуузы текши јарлу аргачы А. В. Кулаков, авторло пединститутта кожо ӱренген Т. И. Санданова, ӧскӧ дӧ улус керегинде  јилбилӱ бичимелдер бар.

Бичикте бир канча фотојуруктар кепке базылган.  Эмди мен олордыҥ бир тоолузына ајару эдип ийейин. Темдектезе, ады-јолу текши республикага јарлу јерлежис Јымжай Арбакович Лыков керегинде бичигенин мен  кычырбай ла оныҥ фотојуругын кӧрӱп,  куучындап берер эдим: фотојуруктаҥ кӧргӧндӧ, бу партийный ишчи болор, кабинедине кирип келген кижини јылу уткуп, оныла куучындажарга белен, каткызынаҥ кӧрзӧҥ, ол јамызыла сенеҥ бир де бийик эмес деп бодоорыҥ. Јартап айтса, фотојурук бийик профессионал кеминде согулган.

36-чы бӱктеги бичимел С. С. Тюхтеневтиҥ ле Т. У. Тохнинниҥ, баш редактордыҥ ла оныҥ баштапкы ордынчызыныҥ,  кожо соктырган фотојуруктаҥ башталат. Бу экӱ ондор јыл кожо иштеген: сындары да, костюмдары да тӱҥей,  кӱӱн-санаалары  бир аай болгон деп билдирет.

Газеттиҥ 100 јылдыгы јууктап клеедерде, Танытпас Акулованыҥ «Бастырабыс «Чолмонноҥ» туулганыс» деген бажалыкту бичимелин кычырарга јилбилӱ. Бичиктиҥ авторы бу теманы оноҥ ары улалтат.   Ол собкорлор Василий Андреевич Ядагаевти, Виктор Кертикович Майхиевти, Петр Сергеевич Топчинди, Василий Сануевич Манышевти, Михаил Ширакович Мамадаковты, Иван Михайлович Ченчаевти, Владимир Васильевич Чекушевти эске алынат.

Мен редакцияда иштеер тужымда Иван Михайлович Ченчаевле, Владимир Васильевич Чекушевле, Михаил Ширакович Мамадаковло олордыҥ аймактарыла јорыктаган эдим. Командировкада болзоҥ, кайда конор, ашкана кайда, аймакта кандый курч сурактар бар ла ӧскӧзи де керегинде  сананарга келижет. Ӧрӧги собкорлор бастыра јанынаҥ болужып, мени «алаканында» алып јӱргилейтен.

Јурткоррлордоҥ Роберт Сергеевич Бекеневтиҥ, Алексей Николаевич Качаковтыҥ, Семен Данилович Куюковтыҥ, Николай Иванович Мекинниҥ, Дмитрий (Акча) Иванович Кудирмековтыҥ ла газетке улай бичийтен оноҥ до ӧскӧ нӧкӧрлӧрдиҥ ады-јолдорын эске алынган.

81-чи бӱк «Јыбаш Каинчин айткан эди» деп бажалыкту бичимелдеҥ башталат. Ол алтай тилдиҥ ӧҥзӱре сурактарына учурлалган. Мыны уйкузырап  кычырып отурган кижи ойгоно чарчаар. Јыбаш Бӧрӱкович мынайда айткан болуптыр: «Бичигеним эмди де бар, је алтай бичиктерди кычыратан улус мынаҥ ары болгой не… Оныҥ учун оны кепке базып чыгарар ба, јок по деп алаҥзып јӱредим». Бичимелди учына јетире кычырган кижи тилис, алтай албаты болуп јӱрерис чочыдулу айалгадазын оҥдоор. Кара бажыс јымырап, болчок јӱрегис борт эдер.

Бичикти учына јетире кычырган болзогор, эмди оны кӧҥкӧрӧ салып ийигер. Алдыста Алтайыстыҥ кары кайылбас улу-кеен  таскылдарын, чоокырайган бийик кырлардыҥ чечектеген јажыл эдегинде  чоокыр эрјинелер отоп јӱргенин, кӧк-чаҥкыр кӧлди кӧрӧргӧ кандый јараш! Фотојуруктардыҥ авторы — газеттиҥ фотокорреспонденти Евгений Бутушев.

Турналар тӱштӱк јаар барардаҥ озо, Алтайысты база катап кӧрӱп аларга тургандый. Олордыҥ ӱндери кӱс ӧйинде карыкчалду угулар. Оныҥ учун бичимелиме «Турналар ӱнинде карыкчал» деген бажалык берерге санангам. Је куучынымды карыкчалду сӧстӧрлӧ эмес, автордыҥ «Слер, кычыраачылар, качан да болзо, Јакшыга, Јарашка бӱдӱп јӱригер» деген сӧстӧриле тӱгезейин.

Михаил ТАРПАКОВ