Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

95 јаш —база бир ат-нере!

18.01.2021

Чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында јадып турган кӧбӧк сӧӧктӱ јаан јашту ӧрӧкӧн Тордомой СУРАЗОВ учурлу јажын темдектеди.

Јӱрӱмде јозок алгадый улус кӧп. Олор тӱӱкиде јаан ис артырган улу јурукчылар, кайчылар, билимчилер ле бичиичилер эмезе эмдиги ӧйдиҥ јарлу кожоҥчылары, аргачылары, политиктери. Олордыҥ јӱрген јӱрӱмиле бис оморкойдыс, та кем де олорго тӱҥей болорго чырмайат.  Онойдо ок бистиҥ тергееде тыны бек, то-омјылу, учурлу ла кӧрӱмјилӱ јӱрӱмдӱ улус база бар. Ол улустыҥ тоозында — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде тылда мергендӱ иштеген, јууныҥ кийнинде колхозтыҥ малын ӧскӱрген иштиҥ ветераны, 12 баланыҥ адазы, 32 барканыҥ улдазы ла тайдазы  Тордомой Самарканович Суразов.

Эне-Белтир ле Кош-Агаш јурттардыҥ ортозы 35 беристе. Кырларга курчаткан агын Ак сууны јараттай чӧйилген амыр, эптӱ Белтир јурт эмди де ол ло јеринде турат. Совет ӧйинде мында «Кызыл Мааны» колхоз болуп, тайга-ташта, ыраак турлуларда эчки-кой, сарлык, јылкы ӧскӱрип, канча ӱйе ӱйеленип, билелер ӧзӱп, албаты ӧзӧгине јайылган.

2003 јылда јерсилкиништеҥ улам албаты јажына јӱрген-ӧскӧн јеринеҥ кыймыктанып, јурт ээнзиреп-ээлиркеп, јаҥыс ла јаан јашту улус арткан ӧй болгон. Јаҥы Белтирдӧӧн кӧчӧ берген јиит улус тӧрӧл јуртын байлап,  Эне-Белтир деп адаган эди. Оноҥ бери 17 јыл ӧдӱп калды.  Ол ӧйдиҥ туркунына јуртка ойто јииттер келип, база бир аҥылу јӱрӱм улалган. Чынын айтса, колхоз ӧйинде койчы, малчы улус деремнеде јатпаган, кӧп сабазы  Белтирдиҥ ыраагында тайга-ташта јадып, малдыҥ одорын сӱрӱжип, бийик каскак кайа-кырларда јӱрӱп, канчын јиит тужын, ончо јӱрӱмин ишке берип салгандар.

Јууныҥ ӧйинде, 16 јашту уулдар Уралдагы заводтыҥ кара темир кайылтар изӱ цехинде 3 јыл кирези иштеген

Тал-Тура деп адалган, јайы-кыжы аҥыланбас бийик, јараш турлу јер Эне-Белтир јурттаҥ 50 беристе кирелӱ ыраагында јайылган јадат. Шак ла бу Тал-Тура деп ӧзӧктӧ кышты бийлеген чаган айдыҥ корон соок кӱнинде Суразовтордыҥ билезинде уул бала туулган. Оныҥ адазы Самаркан 1902 јылдыҥ кижизи, энези Быјыр ого ло кураа кижи болгон.  Јаҥы чыккан балага Тордомой деп ат адагандар. Тордомой —  Суразовтор-дыҥ экинчи балазы. Јаан эјезиниҥ ады Бирдана (эш-нӧкӧри Манјы Тадыров деп кижи болгон). Кожо чыккан сыйындары Тодыл, Лана, карындажыныҥ ады Василий. Лана деп сыйны эмди де эзен-амыр.

1930 јылда ыраак турлуларда јаткан, бичик-билик билбес јокту-јойу улуска Сталинниҥ репрессиязыныҥ толкулары табарган. Ый-сыгыт, коромјы кӧп билелерге салтарын јетирген. Бойыныҥ малын малдап јаткан улусты бай-кулак деп эмезе Јопонныҥ тилмешчизи деп, Казахстанныҥ чӧлдӧрине айдап апарган. Бу ӧйдӧ болгон керектерди Тордомой чокум јартын билбей де, оҥдобой до туратан. Ол тужында ого јӱк ле 3 јаш болгон. Адазы Самарканга база једишкен ле, је ол керегинде улус куучындашпас болгон. Кӧп улустыҥ тӧрӧӧн-туугандары албатыныҥ ӧштӱзи болуп калган.

Адазы Суразов Самаркан 39 јашту тужында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанып, ады-суруузы јок јылыйган. Ол ӧйдӧ Тордомой Самарканович 14 јашту болгон. Ол тушта, байла, кем де билбеген: кемди кандый салым, кемди кандый тӱбек сакып турганын? Јӱрӱмниҥ јолына кожо алтаган нӧкӧрлӧринеҥ кем де  канчын јиит тужында божогон, кем де бала-барка азырап, ады јарлу улус болуп, колхозтыҥ ижин кожо бӱдӱрген. Тордомой ӧрӧкӧн дезе 95 јаш јажаар деп олор билген бе? Тордомой Самаркановичтиҥ јӱрӱми Чуйда, Белтирде, Тал-Турада јаткан, ӧскӧн улустыҥ салымынаҥ бир де аҥыланбаган. Адазы јууга барарда, энезиле кожо 5 јаштаҥ ала кой кабырып, колхозтыҥ кара-боро ижин иштеп баштаган. Ол ӧйдӧҥ бери кӧп ӧйлӧр ӧткӧн. Кезик болгон учуралдарды балдарга куучындаза, бӱткилебес те болбой. Кожо эткен керектерди, кожо ӧткӧн шыраны да, ырыс-сӱӱнчини де кӧргӧн улустаҥ  ак-јарыкта кем де артпаган.

Јаан јашту  Тордомой ӧрӧкӧнниҥ айтканыла болзо,  1943 јылда 16 јашту ончо уулдарды военкомат алдырткан. «Бис энемле экӱ эки атты ээртеп, Таркаты јуртка јетире јортып келгенис. Энемди ол тужында калганчы катап кӧрӱп турганымды кайдаҥ билейин. Энем мени ыйлап туруп ӱйдешкен эди. Мени кош тартар кӧлӱктиҥ ӱстине отургызып, ӱйдежип ийеле, бир атты јединип алган барып јатканы эмдиге ле јетире кӧзимниҥ алдында турат. Оноҥ бисти Кош-Агашка экелип, эртенгизинде оноҥ ары аткарган» — деп, ӧрӧкӧн эске алынып куучындады. Балтырлары јаҥы  тыҥып келген јиит уулдарды ыраак јол-јорык сакыган. Олор Алтайдыҥ бийик кырында Чуй чӧлинеҥ Уралдыҥ кырларына атангандар.

Тордомой Самарканович ӱй кижизиле кожо 12 бала чыдаткан

«Бис Свердловский областьтыҥ Серов деп калазына келгенис. Бир баракта тӧрт кижинеҥ јатканыс. Заводко бисти пропускла кийдирер болгон. Биске јуу-согуштыҥ јалаҥынаҥ тартып экелген темир-терсти тажыдып, јуунаттыртар  болгон. Уур темирлерди изӱ цехте кайылтып, јалбак тӧртолыктар эдип, ӧскӧ заводко аткарар болгоныс. Иш коркышту кӱч болгон. Јаан мартеновский печкелерде бийик температура, изӱ. Темирди кислородло кайылтар, арга јокто ол изӱге чыдажарга келишкен. Бис јети кӱн тӱниле, оноҥ јети кӱн тӱжиле иштейтенис. Биске иштеген учун талон берер, ол талонло эртен тура ла эҥирде 300 грамм калаш алып јиир болгоныс. Ол тушта аарып-чылаганын да билбес, аштап-суузаганын да сеспес, оҥду уйуктабай да, тӱни-тӱжи кара цехте карган ла ӱй улусла кожо иштегенис. Мениҥ нӧкӧрим, јерлежим Мантлай Маскановло бу Уралдагы заводтыҥ кара темир кайылтар изӱ цехинде 3 јыл кирези иштегенис. Энем мени сакып болбой, ол ло 40-чи јылдарда божоп калган. Мен кайра бежен јылда келгем. Ол ӧйдӧ мен Москвага барып, Кремльди кӧргӧм – деп, кӧзин арчып, Тордомой ӧрӧкӧн куучындады. —Бистиҥ колыска Уралдыҥ заводында јуу ӧйинде јаан иш бӱдӱрген деп бир де документ, керелейтен бичик бербеген». Оныҥ кереези болуп јаҥыс ла фотојурук арткан. Ол фотосӱрдиҥ кийнинде 15 јашту балдар Уралга иш-ке аткарылган деп бичилген.

Јуу божоордо, эки нӧкӧр, Мантлай ла Тордомой, ойто Алтайына эзен-амыр јанып келген. Тӧрӧл кырларын кӧргӧни уулдарга јаан сӱӱнчи болгон. Јылдар ӧдӱп,  олор айыл-јурт тӧзӧп, бала-барка азырагандар. Антыгарлу нӧкӧри Мантлай Амырович узак ӧйлӧрго «Кызыл Мааны» колхозты эрчимдӱ башкарган. Беш бала чыдаткан.

Тордомой Самарканович баштап кладовщик болуп тӧрӧл колхозында иштеген. 1953 јылда 24 јашту јараш кыс Мырый Тонжановала (1931 јылдыҥ кижизи) биригип, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Эш-барааныла кожо экӱ ойто Тал-Тура ӧзӧккӧ барып, колхозтыҥ малын кабыргандар. Иштиҥ озочылдары болгон. Канча катап бешјылдыктыҥ мӧрӧйиниҥ јеҥӱчилдери деп ададып, «Кызыл Мааны»  колхозтоҥ, Кош-Агаш аймактыҥ ла Горно-Алтайск областьтыҥ јаандарынаҥ сыйларла, Кӱндӱлӱ грамоталарла, медаль-ордендерле кайралдаткан.

Тордомой Самарканович ӱй кижизиле кожо 12 бала чыдаткан: јетӱзи уул — Борис, Петр, Дмитрий, Валера, Константин, Сергей, Мирослав, бежӱзи кыс — Светлана, Татьяна, Зинаида, Галина, Марина. Балдары бойыныҥ ла тӧрӧл колхозында иштеп, Белтир јуртында ла мал-ашта иштегилеген. Алтай улустыҥ эҥ јаан байлыгы —  балдар. Балдарыныҥ балдары эмди врач-эмчилер, ӱредӱчилер, аргачылар ла оноҥ ӧскӧ иште иштегилейт. Эмди Суразовтордыҥ куда-тӧрӧӧндӧри Туулу Алтайда сӱреен кӧп.

Јӱрӱм турналардыҥ ӱӱрине тӱҥей, чӧйилип-чӧйилип,  уча берген. Је узак јӱрӱмде короштор јогынаҥ болбос. Эш-барааны Мырый Чойгоковна оору-јоболдоҥ божогонынаҥ бери туй ла 25 јыл ӧдӱп калды. Карганак бойыныҥ ӱч уулын — Петр, Дмитрий, Валера —  јылыйткан.

Тордомой ӧрӧкӧн Тал-Тура ӧзӧгинде јадып, 90 јажына јетире кӧс-баш болуп отурган. Турлуда Валера, Дмитрий уулдарыла, оноҥ олордыҥ уулдарыныҥ билелериле кожо јадып, олорго болушкан. Озо улус айдатан: «Јоонду мал ӱркӱбес, јаанду јурт чачылбас» деп. Онызы чын. Јаан кижи отурарда, бала-барказына болушту, јозокту ла болгон. Ол Тал-Тура ӧзӧкти алаканда немедий кӧрӱп, кайда не барын кӧрбӧзӧ дӧ, билип отурар болгон. Оноҥ ӧрӧкӧнниҥ арга-чыдалы эмеш чыга берерде, јаан уулы Бористиҥ биле-јуртына келген. Је јаан кижини кӧрӱп кичеер ле керек. Ондый да болзо, Тордомой Самарканович эмди де сагыжы ордында, чыдалы бек. Јаан уулы Борис адазыла теҥ-тай јажы јаанай берген. Оныҥ бала-барказы ада-энезиниҥ уйазынаҥ туку качан уча бергендер. Борис Тордомоевич эш-барааны Т. З. Тысовала беш бала азыраган. Тамара Захаровна —  јаан келди — ӱредӱчиниҥ ижиниҥ ветераны. Јобош кылык-јаҥду, тӧп санаалу кижи. Уулы Борис ончо јӱрӱминде  колхозтыҥ сарлыгын кабырган, јурт ээлемниҥ ижиниҥ ветераны.

Бу улустыҥ ӱйези качаннаҥ качанга иштеҥкейлердиҥ кӧрӱмјизи, магы болуп артар

Тордомой Самаркановичтий улус бойыныҥ јерине ӧлӧрдиҥ ӧлгӧнчӧ чындык, бӱдӱмјилӱ арткан. Бу улустыҥ ӱйези качаннаҥ качанга иштеҥкейлердиҥ кӧрӱмјизи, магы болуп артар. Олор, байла, јӱрӱминде кӧп јаманды кӧргӧн учун килеҥкей, ак сагышту, болужайын, берейин, ӧрӧ кӧдӱрейин деер. Байла, оныҥ учун олордыҥ јӱреги чокту, кӧкси ойлу, айткан сӧзи бескелӱ, јӱрген јӱрӱми јаркынду.

Јерлештериниҥ айтканыла, Тордомой Самарканович кылыгы јакшы кижи! Јӱрӱмге сӱӱнер, куучынчы. Ол качан да аракы ичип баспаган, таҥкы тартар деп неме билбеген. Бийик кырлардыҥ ару кейин тынып, бар-јок кӱчин салып, акту кӱӱнинеҥ иштенген. Бала-барказын азырап, мал-ажын ӧскӱрип јӱрген. Оныҥ да учун, байла, Кудай ого кӧп јаш јажазын деп берген. Кижиниҥ Кудайы јаан.

 

Адакы сӧс

Тордомой Самарканович узак јӱрӱмди јӱрген, кӧпти кӧргӧн кижи. Оныҥ јолында кандый ла учуралдар болгон, оныҥ кезигин ол ундып та салган, кезигин кече ле болгон немедий эске алып, куучындап отурат. Анчада ла јаш тужында болгон керектер канчан да ундылбас болтыр. Балдары адазыныҥ эткен јакшы керектерин ундыбай, адазыла оморкойт. Мындый јаан јашту кижини неле де кайкадып болбозыҥ. 96 јашка алтаган кижиге балдарынаҥ ајару, сӱӱш, јылу тура, јымжак тӧжӧк, јалакай сӧстӧр керек. Белтир јуртта јажы јаан ӧрӧкӧндӧр кӧп, мен јайгыда 100 јашты ашкан Зоя Тедуевала «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кычыраачыларын база  таныштырган болгом. Тордомой ӧрӧкӧнлӧ кожо карып јаткан тӧрӧӧндӧри база бар. Олор — кайын эјези Мый Чойгоковна Тонжанова 98 јашту, оныҥ карындажы, јурчызы Совет Тонжанов 84 јашту, кожо чыккан сыйны Лана 82 јашту, оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу кирип јаткан Уй јыл бистиҥ Эре-Чуйда јаткан, чакты ӧткӧн, јаманды-јакшыны кӧргӧн ӧрӧкӧндӧр бисти эмди де узак сӱӱндирип, улусты кайкадып, оморкодып, эзен-амыр отурзын деп кӱӱнзейдим. Кош-Агаш аймактыҥ јаан јашту улузын аймактыҥ администрациязы ајару јок артырбай, јаан байрамдарда бу улуска сыйлар берип, уткуулду сӧстӧр айдып сӱӱндирет.

Эмилчи САНИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина