Алтайдын Чолмоны

Ада-энеме сӧс

18.01.2021

Тӱн ӧҥӧлӧп, араайынаҥ кирген сайын, караҥуй јерди там ла бийлеп, јердиҥ ӱстинде не-немелер бу караҥуйда кайылып, телекей ӱстине јӱк ле сомдорын артырып, бастыра бойлоры ич-кӧксине шиҥе бергендий тургылайт. Тӱн кирген соҥында Алтайдыҥ ӱсти кенетейин кайкамчылу куулгазынга алдыртып, сӱмелӱ имдешкен јылдыстарлу учы-тӱби јок теҥериниҥ каандыгын јайа салып, јердиҥ ӱстинде кандый да саҥ башка јажытту телекей тура бергендий.

Телекейди бийлеген кайкамчылу куулгазынныҥ јажыттарына кайкап, јӱрӱмниҥ кажы ла кӱнине сӱӱнип, чыккан кӱнниҥ чокторыныҥ јылузына јажып, јаҥы ла јайылган чечектиҥ кыймыгын сезип, Алтайыстыҥ эзинин бастыра кӧгӱсле тынып, јӱзӱн-јӱӱр аҥ-куштыҥ ӱндерин танып, алтай тилимниҥ байлыгыла, ээлгириле оморкоп јӱргеним учун эне-адамга јаантайын быйанду јӱредим.

Адам — Николай Белекович Торбогошев, кыпчак сӧӧктӱ, Экинур ла јуртта чыккан-ӧскӧн. Энем — Екатерина Николаевна, Кара-Суу јурттыҥ, иркит сӧӧктӱ. Энези Модоровтордыҥ угынаҥ. Адам Јурт ээлемниҥ механизациязыныҥ Бийсктеги техникумын ӱренип божоткон. Ӱредӱни божодып, Кӧзӱл јуртта механик болуп иштеген, оноҥ ары бу ла ишти тӧрӧл Экинур јуртында бӱдӱрген, кийнинде парторганизацияныҥ качызы болгон. Бир кичинек ӧйгӧ Моты-Оозы јуртта парторг то болуп иштеген. Је су-кадыгыныҥ айалгаларынаҥ улам ондо ижин токтодып, пенсияга чыгарга јеткенче тӧрӧл јуртыныҥ школында кӧлӱкле маҥтадып ӱредер ӱредӱчи болуп иштеген. Энем дезе кӧп лӧ саба эпши улус чылап ок, јаантайын балдарыныҥ јанында, бисти кичееп, јуртын тудуп јӱрген. Ол ок ӧйдӧ канча јылдарга уй саачы болуп узак иштеген.

Эне-адам… Олорды кӧрзӧ, кылык-јаҥы чек ле эки башка улус. Энем тӧп, кӧп сӧс айдарын  сӱӱбес, адам дезе кокырчы, кандый бир немени чикезинче айтпай, бултаарта куучындап отурар, энемниҥ арбанганыла, «улустыҥ ачынарын да, ачынбазын да оҥдобос» кижи.

Адам биледе аҥылу кижи. Мындый адалу болуп ӧскӧним, байла, ӧрӧ турган Јайаанныҥ алкыжы деп сананадым. Ол бисти јанында јӱрген улуска чындык, јалакай болорына, айландыра ар-бӱткенниҥ јаражын кӧрӱп-оҥдоп јӱрерине јаантайын ӱредетен. Кышкыда бисти ончобысты ээчидип, кырдаҥ чанакту јыҥыладып апарып туратан. Бой-бойыстыҥ кийнистеҥ тудуныжып, Экинурдыҥ салкынына соктыртып, кырды тӧмӧн куштардый шуҥуп учуп туратанысты бис јуулышкан тужыста эске аладыс.

Јайгыда ӧлӧҥ ижинде адам кажы ла чечекти танып, аттарын биске айдып турар. Кандый бир чечектеҥ эмезе ӧлӧҥнӧҥ јула тартып ийеле, кандый да јараш јытту, амтамду чай тӱрген азып ийетен. Адамныҥ ол туштагы куучындаган куучындары кӧксиме шиҥип калгандый, јаантайын эске алып,  эмди бойымныҥ да балдарыма куучындап јӱредим: «Озодо, каргандардыҥ куучыныла болзо, эки уулчак јуртаган. Бирӱзи ак санаалу, барып јада, чечектердиҥ бажын сыймай тудуп браадар. Бирӱзи кара сагышту, чечектердиҥ, ӧлӧҥдӧрдиҥ баштарын колдорыла сый согуп јӱрер. Кызалаҥду ӧй келерде, ак санаалу уулчакка Алтайы тӧжин ачып, бар-јогын јайа салган, кара сагышту уулчактаҥ тӧжин јаба тудуп ийген. Ак санаалу уулчакты Алтайы ол јылдарда бир де аштатпаган, кара сагыштузы торолоп ӧлгӧн».

Эне-адамда бис јети бала болгоныс. Бир энениҥ канадыныҥ алдында да ӧзӱп, бир адага да эркелеткен болзобыс, је јети бала јети башка: тыш бӱдӱмис те, кылыгыс та, салымыс та башка. Алдында, бис јаш тужыста, ажанар ӧйинде энем ончобысты кӧзиле јоктоп, «кемигер јок?» деп, тӱрген ле тоолой согуп ийетен. Кемибиске-кемибиске баштанар тушта балдардыҥ ады ончо тоолой адала беретен: «Байрым, Марина, Ирина…», оноҥ «о, кӧдӧк лӧ» деп айда салып, каткырар. Ойын бажында согужып-керижип алганыста, энебиске арбадып, толук сайын кӧстиҥ јажын сыгып отуратаныс. Эмди сананзам, энемнеҥ арбанышты ончозынаҥ кӧп мен ле јиген болорым, нениҥ учун дезе кылыгымла мен балдардаҥ эҥ јыжынчак, оборымла да эјелеримнеҥ јаан, кӱчимле де олорды ала согуп ийетем.

Энем бир канча ӧйгӧ уй саачы болуп иштеген. Таҥла ишке барып јатса, мен албаданып, энемди ээчип баратам. Таҥ эрте уйкунаҥ ойгонып турган ар-бӱткенниҥ ӱнин уккан болзогор! Энема-ай, јаражын, солунын. «Бат-падым, бат-падым» – бу кандый куштыҥ ӱни билериҥ бе?» – деп, энем сураганда, тымыкта угулган куштыҥ ӱнине тыҥдаланып, солун куштыҥ ӱнин таныырга чырмайатам. Онойып мен јаштаҥ ала куштардыҥ ӱндерин танып ӱренгем. Теҥериниҥ текези деп куш керегинде кеп-куучынды энемнеҥ сонуркап угатан эдис: «Теҥериниҥ текези јаантайын комудап јӱрер куш. «Талтардыҥ балдары таарга толтыра, бӧднӧниҥ балдары бӧрӱкке толтыра, менде јылдыҥ ла бир, јылдыҥ ла бир. Мындый јӱрӱм меге не керек? Ӧлӧдим-ӧлӧдим!» – деп, јерге тӧмӧн шуҥыыр, јерге јетпей јадып, «јок, меге јӱрӱм керек, меге кӱч керек, балам керек» – деп, ойто теҥери ӧрӧ учуп чыгар». Бу кушты кийнинде Оро јуртта иштеп турала, јуугынаҥ кӧргӧн эдим.

Энем айылда јок болгондо, бистеҥ болгой, адам да кунуга беретен, айылдыҥ ичинде оҥду отурып болбой, баскындап ла турар. Айылдыҥ ичи кандый да ээн, соок боло берген чилеп, энемниҥ јылузына јанында мыркылдап јадатан ак кискебис те энемди јоктоп тургандый, ачу маарап, кижиниҥ кийнинеҥ ээчип, базып јӱретен.

Эне, бис Слерге канча кире уйку јок тӱндер, јӱрегерге сыс, калас ижеништер экелгенисти айтпаза торт. «Кичинек балдар – кичинек уур-кӱчтер, јаан балдар – јаан уур-кӱчтер» деп, тегиндӱ айдылбаган. Балдар канча ла кире јааназа, ончо ло кире санааркаштар кӧптӧп јат. Уйуктап јаткан оогош бистиҥ јуурканысты јабып, оорып калганыста орыныстыҥ јанынаҥ ырабайтан энебис јаанап та калган тужыста кажыбыс ла учун санааркап, уйку јок тӱндер ӧткӱрип турганын јӱк ле ӧйлӧр кӧрӱп, јӱрӱм кемјип, араайынаҥ јаныстаҥ ӧдӱп ле брааткылаар.

Ӧйлӧр… Јылдар… Бу сӧстӧр бис сеспес аразынаҥ эне-адамныҥ чачтарын агартып, јӱстерин чырыштарла кыралап салтыр. Эмди кӧрӧр болзо, экӱ биригип, јурт тӧзӧгӧнинеҥ бери бежен јыл ӧдӱп калтыр. Бойыма да јаш кожулып, билдирбезинеҥ јажым јаанап та турган болзо, је ада-энем эзен јӱргенине сӱӱнип, Јайаанга јаантайын быйанду јӱредим.

Л. Баина