Алтайдын Чолмоны

Алтай тилис — Википедияныҥ телкемдеринде

21.01.2021

Википедия — ол кӧп тилдерле бичилген јайым бичимел-јетирӱлерлӱ универсал интернет-энциклопедия. Бу јаан ӱлекер Викимедия фонд (Wikimedia Foundation) деген коммерциялык эмес американ тӧзӧлмӧниҥ ӱлекерлериниҥ бирӱзи болуп јат. Тоолу ла кӱн кайра, чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде, Википедия тӧзӧлгӧнинеҥ бери 20 јылдыгын темдектеди. Ого ӱзеери бу ла кӱндерде тӧрӧл алтай тилисле Википедия окылу ачылып јат. Бичимел кычыраачыларысты бу јаан ӱлекерле таныштырат.

Википедия керегинде текшилей

Оныҥ адында гавай тилдиҥ «вики» — «тӱрген» деген сӧзи бар. Айдарда, Википедия — ол тӱрген энциклопедия. Оны 2001 јылда Дж. Уэйлс ле Л. Сэнгер деген улус тӧзӧп ачкан. Бӱгӱнги кӱнде ол Интернетте эҥ јаан ла јарлу справочник болуп јат. Текши кижиликтиҥ де тӱӱкизинде ол эҥ ле јаан ла толо энциклопедия.

Википедияныҥ тӧс једимдериниҥ бирӱзи ондогы јетирӱ-бичимелдерди тузаланаачыныҥ тӧрӧл тилиле берер аргалузында. Онойып, 2018 јылдагы кӧргӱзӱлерле бу энциклопедияныҥ бӧлӱктери 301 тилле бар, онойдо ок 493 тилдиҥ бӧлӱктери инкубаторлордо белетелип јаткан болгон. Статьяларыныҥ текши тоозы 40 миллионноҥ ажыра. Албаты-јонныҥ тузаланыжы аайынча оныҥ сайты телекейде бежинчи јерде турат.

Википедияныҥ тӧс аҥылузы дезе оныҥ бичимелдерин, кӧмзӧ-байлыгын кажы ла тузаланаачы-кижи толтырар, тӱзедер аргалу болгонында. Эдилген тӱзедӱлер сайтты тузаланып турган ончо улуска тургуза ла кӧрӱне берер.

Википедияда берилген јетирӱ-бичимелдердиҥ чыҥдыйы ла чын болгоны аайынча кӧп сурактар болот. Оны салылган бичимелдери кезикте тӧгӱн ле јарталбаган, бӱктеринде шоктонгон учуралдар болор аргалузы учун каарып айдадылар. Је ондо андый учуралдар тӱрген јоголтылып турганын ол аайынча ӧткӱрилген билим шиҥжӱлер керелейт.

Бу сайтта бичимелдер энциклопедический учурлу, тузалу, јилбилӱ болор керек. Оноҥ озо олор тӧс СМИ-лерде, тоомјылу арга-источниктерде чыккан болзо, оноҥ артык болор. Википедияныҥ статьяларында автордыҥ кӱӱн-санаазы, сананып тапканы, кандый бир суракта бойыныҥ шӱӱлтези болбос, ол кемниҥ де јанында эмес, нейтральный болор учурлу.

Бӱгӱнги кӱнде Википедияда эҥ ле кӧп бичимелдер английский тилле салылган, оныҥ кийнинде — немецкий тилле. Орус тил дезе ӱчинчи јерге чыгып келген. Россияныҥ ӧскӧ тилдери ортодо Википедияны ачарга эрчимдӱ иштеген ле эм тургуза окылу ачылып калгандардыҥ баштапкылары — ол чечен ле татар тилдер.

Алтай тилле энциклопедия

Ӧрӧ айдылган инкубаторго кирип, тӧрӧл тилиле бичимелдер јууп, белетеп тургандардыҥ тоозында алтай тилисле Википедия тӧзӧӧр иштердиҥ баштапкы алтамы туку 2012 јылда эдилген. Је оноҥ бери, байла, ӧйи келишпегенинеҥ, јӧмӧӧр улус табылбаганынаҥ улам, ол иштер улалтылбай туруп калган болгон. Ӧткӧн 2020 јылдыҥ јас-јайынаҥ ала алтай тилле Википедия тӧзӧӧр иштер орныктырылып, эм тургуза бӱдӱп, оны окылу ачары башталып калды. Бир јылдаҥ ас ӧйгӧ јерлештерис Надежда Енчинова, Клавдия Кудачина ла Баатыр Комдошев эрчимдӱ иштеп, алтай сайттыҥ «чырайын» белетеп, кӧчӱриштер эткен, бичимелдер бичиген. Тӧс бичимелдердиҥ тоозы эмди керектӱ ажуны ажа берди. Википедияныҥ ээжилериле инкубатордо кажы бир тилле иштеп турган ӱлекерде чыҥдый бичимелдер тӧрт јӱстеҥ ашса, оны Интернетке јайым салып, окылу ачарга јараар.

Надежда Николаевна Москвада јадып тура, карындаш калыктардыҥ бу јаан ӱлекерде эрчимдӱ иштеп турганын угуп, ада јанынаҥ тӧрӧл алтай тилин бу ӱлекерге кийдирер санаа-шӱӱлтеге келген. Н. Енчинованыҥ акту баштаҥкайыла, ийде-кӱчиле, јана баспазыла бу иш јаҥы тебӱ алынып, мынайып тӱрген ле чыҥдый бӱткен. Ол алтай Википедияны ичкерледип, телекейлик кемине чыгарган ла келер иштердиҥ тӧзӧлгӧ-ӱренин ӧскӱрерине јаан  камаанын јетирген кижи. Тургуза ӧйдӧ Надежда Николаевна алтай Википедияныҥ окылу администраторы болуп јат.

Клавдия Бакпаевна дезе, администратордыҥ чындык јӧмӧӧчизи, бу эдилген јаан иште кӧчӱреечи болот. Эпшилер агару амадулу санаазынаҥ бек тудунып, бойыныҥ ӧйин, кӱчин кысканбай, кыска ӧйдиҥ туркунына јӱстер тоолу бичимелдер кӧчӱрип, бичип, канча муҥдар тоолу тӱзедӱлер эдип, канча улусла куучын-колбулар тудуп, баш кӧдӱрбей иштеген. Баатыр деген јиит 2012 јылда алтай Википедияны ачар баштапкы ченелте иштерде турушкан эди. Иштерди тӱргендедерге чырмайып, ол интерфейсте муҥнаҥ ажыра сӧстӧрди кӧчӱрген. Сайттыҥ ижи анчада ла интерфейстеҥ камаанду.

Бу ла кӱндерде Википедияныҥ башкартузынаҥ, ондо тилдерле иштеп турган камыстаҥ алтай тилле инкубатордо иштер бӱткен, алтай Википедияны ачарга јараар деген окылу јетирӱ келген. Онойып, јаҥы тилле ачылып јаткан энциклопедия текши Википедия ӱлекердиҥ кӱнине сый болуп калды.

Тӧрӧл тилисле бу ӱлекерде турушкан ла туружып јаткандар ортодо С. Тугудинди, Е. Тӧлӧсовты, А. Бидинованы темдектеер керек. Онойдо ок эм тургуза ишке јӧмӧжип турган улус табылып турганы сӱӱнчилӱ. Россияда Википедияныҥ башка-башка тилдерле бӧлӱктериниҥ биригӱлери эрчимдӱ иштейт ле бой-бойыла ченемелиле ӱлежип, јӧмӧжип јӱрет. Олор алтай Википедияга ак-јарыкка чыгарга база тыҥ болушкан.

Эрчимдӱ википедисттеристиҥ шӱӱлтелери

— Бойыныҥ тилиле Интернеттиҥ телкемдеринде энциклопедия ачарында улус акту кӱӱниле туружып јат. Та кем де: «Ол не керек? Эмди ончо јетирӱлер Интернетте бар» деп айдат. Је анчада ла бистий албатыларга Википедияда турушканы — ол тӧрӧл тилин корулап, чеберлеп аларга сӱрекей јакшы арга. Оны тузаланбас арга јок.

— Алтай тилистиҥ сурагы курч болгоны кемге де јажыт эмес. Ӱзеери оны ончозынаҥ артык билер јаандарыс јылдаҥ јылга астап јат. Оныҥ учун кӧп албатылар Интернетте бойыныҥ тилиле мындый энциклопедия ачарында сӱрекей эрчимдӱ иштейдилер. Ондо коммерциялык јаны јок, ол ак-чек, каруулу кӧрӱмдӱ энтузиасттардыҥ кӱчиле, кӧп лӧ сабада бойыныҥ тилин корып, документировать эдип аларга амадула эдилет.

— Википедияныҥ телекейи јаантайын ӧзӱп, элбеп јат. Ол кеминде кӧп тилдерле јарамыкту ла јилбилӱ башка да ӱлекерлер тӧзӧлӧт. Темдектезе, саха тилле 2007 јылда ачылган Википедияда карындаш Викијетирӱлер ле Викитека деген ӱлекерлер бар. Анда јетирӱлерди јаҥыс ла профессионал журналисттер эмес, је онойдо ок тегин де улус бичийдилер. Викитека сайтта фольклорлык тексттер, ӱлгерлер, куучындар ла газеттиҥ статьялары кӧмзӧлӧнӧт. Онойдо ок сахалар Викисӧзлик ачарын темдектейдилер. Википедия ла оныҥ карындаштык ӱлекерлери јоголып брааткан, курч айалгада болгон тилдерди чеберлеер, кереестеп (документировать) салар јаан учурлу.

— Бӱгӱнги кӱнде алтай Википедия окылу ачылып калды (ондогы ончо бичимелдерди бир канча ӧйдиҥ туркунына бӧлӱктей салар). Эмди ол ончо тузаланаачыларга ачык болуп, ичкери ӧзӱп, керек дезе, тӱзедилип, байып барар. Темдектезе, Россияда бу сурак јанынаҥ эҥ ле эрчимдӱ иштеп турган чечендердиҥ ле татарлардыҥ Википедияларында бичимелдердиҥ тоозы бу јуукта 20 муҥ деген тооны ажа берген.

— Бу иш анчада ла ӱредӱчилерге ле ӱренчиктерге, студенттерге јарамыкту ла тузалу болор деп сананадыс. Ондогы бичимелдерди бойыныҥ ижинде јайым тузаланарга јараар. Онойдо ок бу иште ӱредӱчилер бойлоры турушса, сӱреен јакшы болор. Олорго ӱзеери,  тилдиҥ ээжилерин, грамматиказын јакшы билер ӧскӧ дӧ улус, бичиичилер, журналисттер, билимчилер бу ишке бойыныҥ ӱлӱзин саларында алаҥзу јок. Билим-шиҥжӱ бичимелдер аҥылу терминологиялу стильдӱ болуп јат. Википедияда бичилгени дезе улуска текшилей јарт (популярный) эдип бичилер керек.

— Бис ижисти Алтай Республиканыҥ јурттары, јеезелери, муниципал тӧзӧлмӧлӧри керегинде бичимелдердеҥ баштадыс. Эм тургуза тергеебистиҥ 247 јурты керегинде кыскачак јетирӱлерди, олордыҥ фотојуруктарын, кебеделдерин бого салып койдыс. Ол келер иштердиҥ тӧзӧлгӧзи болор. Мынаҥ ары кажы ла кижи элдеҥ озо, байла, бойыныҥ јаткан јери керегинде бичилгениле јилбиркеер. Кӱӱнзегендер белен јетирӱлерге тайанып, оныла колбулу база кандый бир јетирӱлер (јаткан улузы, тӱӱкизи, аҥ-кужы, ӧзӱмдери ле о.ӧ. керегинде) салып, керек дезе, тӱзедип, бу учурлу иште туружар аргалу болор. Албатылык энциклопедиябыс мынаҥ ары кандый болоры оныҥ алтай тилин сӱӱген, чеберлеп јӱрген келер ӧйдӧги авторлорынаҥ камаанду.

Баштапкы ажуны ашкан, мынаҥ ары јолыс кеен ле јымжак болзын!

Адакыда

Бу иштер аайынча эрчимдӱ википедисттер јӧмӧжӧргӧ турган улуска иштиҥ технический ле ӧскӧ дӧ  јанынаҥ јаан эмес ӱредӱ-куучын ӧткӱрер аргалу.

Эм тургуза алтай Википедияныҥ сайты аайынча јайым тузаланышка бӧлӱктей салып јаткан иштер ӧдӧт. Сайт удабас ла толо кеминде иштей берер.

Мындый учурлу иште блааш-тартыш чу-гаан, атаркаш болбос, јастыра-јарабасты шоктоп бичибес керек. Тӧрӧл тилис кунурап, јоголып калбазы учун  ончобыс каруулу. Учурлу ишке јӧмӧжип, агару кӱӱнди улалталы. Алтай Википедияга јӱрӱм берген эрчимдӱлерге јаан быйан!

Э. КУДАЧИНА