Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мени, байла, албатым, Тӧрӧлим ундыбаган…»

25.01.2021

Былтыр Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган мактыҥ ла эземниҥ јылында Каспа јуртта иркит сӧӧктӱ Соенгошева Айбычы Эльдепиевна јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде толо јажын темдектеген. 

Јаан јашту ӧрӧкӧн јӱрӱми керегинде меге мынайда куучындаган:

— Мен 1930 јылда Каспаныҥ Чичке-Арал деп ӧзӧгинде чыккам. Адам Иркитов Эльдепий Саклатович 1910 јылда чыккан кижи. Бойыныҥ ӧйинде ӱредӱлӱ кижи 1937-38 јылдарда обком комсомолдыҥ баштапкы качызы, оныҥ кийнинде 1940-1942 јылдарда Каспаныҥ јурт совединиҥ председатели болуп иштеген. 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында канду јууга атанган. Јуучыл Ленинград каланыҥ јанында фашисттиҥ огынаҥ јеҥ јастанып јыгылган. Энем Улачы Байбыевна Кыдыева. Оныҥ чыккан ла ӧскӧн јери Оҥдой аймакта Алтыгы-Талду јурт. Ол колхозто јылкы мал, кой кабырган. Чике-Таманныҥ јолын јазаарында турушкан.

Јуу деген јутпа ада-энемди јажына айрып, Саадак акам ла мени ада јок артыргызып салды. Јууныҥ кату ла шыралу ӧйин кандый сӧстӧрлӧ айдар. Курсак-тамак кирелӱ. Эр киндиктӱ, кату-кабыр иш эдетен улус ончозы фронтто. Јуртта кӧскӧ кӧрӱнгени — каргандар, балдар, ӱй улус. Иштиҥ кӧбин не деп айдар. Ол туштагы ӱй улустыҥ ижин, кожоҥдорын, комудалын – адам айтсын оны.

Бис 12-15 јашту кызычактар ла уулдар јаан улусла теҥ-тай иштегенис. Јайгыда малга јалмуур белетегенис, кыраныҥ тажын арчыганыс, ӧлӧҥин одогоныс.

Јуу божогон кийнинде мен койчы улуска кураандар кичеежип туратам. 18 јаштаҥ ала кыра тырмагам, снаптар буулагам. Кӱнине 600 снап буулаар, 60 соток јер чабар план болгон. Бу керегинде кожоҥ до чӱмдеген эдис. Эмдиге јетире бу тӧртјолдыкты ундыбай јӱрӱм:

Беш акчаны суулазам,

Бежен акча болгой не?

Беш ле кӱнге иштезем,

Бежен соток болгой не?

Ферманыҥ уйларын Тоҥмок-суу деген јерде саагам. Ол тушта кӱнинде уйларды ӱч катаптаҥ саайтан. Заводко бричкалу сӱт те тарткам.

Јууныҥ кату јылдарында, оноҥ јууныҥ кийнинде бистиҥ кӧп јерлештерис Кебезен деген јерде кату иште иштегендер. Канча кӧстиҥ јажын тӧккӧн, канча кижини тизеге отургыскан Кебезен алтай! 1950 јылда Кебезенниҥ јанында Букачак деп јерде У. С. Мамаковала кожо экӱ агаш белетегнис. Сӱрекей кӱч ӧйлӧр болгон. Кожо иштеген улус бу јердеҥ јӱре берген. Мыны ончозын сананзам, тӱниле уйуктап болбой јададым – деп, чачы буурайган карганак тереҥ ӱшкӱрип куучындаган.

1960 јылда Јыланду јурттаҥ Николай Яковлевич Соенгошев деп ӧскӱс уулла јурт тӧзӧгилеп, экӱ алты бала азырап чыдаткылаган. Эш-нӧкӧри ус колду, гармошкала ойноор, кожоҥчы, бичиктер кычырарга сӱӱр кижи болгон. Оныҥ ус колдорыла тудулган туралар, турлулар јуртта бӱгӱнги кӱнге јетире тургулайт. Олор ферманыҥ койлорын база кабырган. Айбычы Ельдепиевна интернатта тӱнде балдардыҥ нянязы болуп база иштеген. Эжин, јаан ла эҥ кичинек уулдарын јылыйткан эпши тӧрт балазын бутка тургузып салган. Балдары ла баркалары ончозы ӱредӱлӱ улус. Јаан уулы Каспаныҥ сегисјылдык ла Шабалинниҥ текши орто ӱредӱлӱ школын ӱренип божодоло, Горно-Алтайск калада ЗВТ-да ӱренген. 1978-80 јылдарда Оҥдой аймактыҥ агашпромхозында, оноҥ каланыҥ ла Оҥдой аймактыҥ ОВД-зында конвой, дежурныйдыҥ болушчызы болуп иштеген. Ижин ак-чек бӱдӱрген учун кӧп грамоталарла, «За 10 лет безупречной службы в МВД» темдекле кайралдаткан. Оорыйла, 1990 јылда јада калган.

Экинчи уулы 1978 јылда школды божодып, «Семинский» совхозтыҥ Каспадагы фермазында кой кабырып иштейле, 1979-84 јылдарда Барнаулда јуртээлем институтта ӱренип, инженер-механиктиҥ дипломы налган. Улаган аймакта баш инженер болуп иштеген. Оныҥ кийнинеҥ МВД-да иштеген. Адакыда Кош-Агаш аймакта јаргычы болуп иштейле, амыралтага чыккан.

Бу ӧрӧкӧнниҥ айлына кирзеҥ, јаантайын ару, изӱ чайын айылчыларга урган, куучыны тӱгенбей отурар. Балдары ла баркалары кару энезин ле јааназын ундыбай, јаантайын айылдап, болужып јӱргилейт. «Мени, байла, албатым, Тӧрӧлим ундыбаган. Кӧп балдар азырап чыдаткан учун «Медаль материнства», Улу Јеҥӱниҥ юбилейлик медальдарыла, «За трудовую доблесть в годы Великой Отечественной войны», «Каспа — кайрал» деп кайралдарла темдектеген» — деп, ол айткан.

Јуу ӧйинде јаан иш бӱдӱрген, бастыра јӱрӱминде колхоз-совхозтыҥ ижинде эрчимдӱ турушкан Айбычы Эльдепиевнадый улусты бичиичи К. Тӧлӧсов «Тӧрӧл јуртым» деп ӱлгеринде мынайда баалап бичиген:

… Јалаачы эјектиҥ пенсиязы быјыл

Кожулган ба кандый?

Тылдагы фронттыҥ тынын алган

Андый улуска Геройды да бербей…

Кӱндӱлӱ Айбычы Эльдепиевна, Слерди толо јажыгар толгоныла уткуп, бектеҥ бек су-кадык, узак-узак јаш јажазын, бала-барказы ырысту, јакшы јатсын деп, акту јӱрегимнеҥ кӱӱнзеп турум.

Карганак балдарыла, баркаларыла јолду оморкойт. Олордыҥ ортозында јаргыныҥ, ФСБ-ныҥ, полицияныҥ ишчилери, ӱредӱчилер, фермерлер, инженерлер, экономисттер ле программисттер бар. Талдап алган иштерин олор једимдӱ бӱдӱрип, улустыҥ ортозында тоомјылу јӱргилейт.

 

Р. Иркитова

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина