Алтайдын Чолмоны

Ол чокым керектердиҥ кижизи болгон

25.01.2021

Јаҥы јылдыҥ алдында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Николаевич Тюлентин ак-јарыктаҥ кенетийин јӱре бергени јаан јылыйту болгон, тереҥ карыкчал экелген. Бу ла јуукта ачу-коронду ол кӱннеҥ ала тӧртӧн кӱн ӧткӧн. В. Н. Тюлентинле кожо иштеген депутаттар коллегазы, башкараачызы керегинде јылу эске алынадылар.
В. Н. Тюлентин кӧп јылдардыҥ туркунына ак-чек, једимдӱ иштегени учун кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан. Ол тоодо: «За заслуги перед Отечеством» орденниҥ II степеньдӱ медалиле, Т. С. Мальцевтиҥ адыла адалган медальла, «Россияныҥ АПК-зыныҥ ӧзӱмине камаанын јетиргени учун» алтын медальла, «Федерация Соведи. 20 јыл» медальла, «Таҥ Чолмон» орденле, Федерация Совединиҥ, Алтай Республиканыҥ, Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла.

Герман ЧЕПКИН, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ижин бӱдӱреечи: 

—Владимир Николаевич Тюлентинниҥ јӱрӱмнеҥ кенетийин јӱре бергени ончо депутаттарга сакыбаган јаан карыкчал болгон.   Бу јетирӱге бӱдерге кӱч болгон, нениҥ учун дезе, оныҥ ла алдында бис  экӱ парламенттиҥ јуук келер ӧйдӧги ижи-тожын   шӱӱшкенис.  Ол јасактарла иштеери, текши парламентаризмди тыҥыдары  јанынаҥ кӧп солун шӱӱлтелер айткан. Је салым ӧскӧ болуп калган… 

Владимир Николаевичтиҥ јӱрӱмнеҥ барганы Алтай Республикага јаан јылыйту болуп јат.   Владимир Николаевичти билген улус оны ак-чеги, ойгоры ла эл-јон керегинде сананып јӱргени учун  баалаган. Ол чокым керектердиҥ кижизи болгон. Тегин улустыҥ курч сурактарыныҥ аайына чыгарга јаантайын чырмайган.

Оныла таҥынаҥ туштажарга кӧп ӱнбереечилер келетен. Келген улустыҥ сурактары кандый да кӱч болзо, ол болужарга чырмайатан, керекле де келишпегенде, јакшы сӧслӧ, профессионал эп-сӱмеле јӧмӧйтӧн.

Владимир Николаевич коллега-депутаттардыҥ ортодо тоомјыда јӱрген ле олорго јакшы тем-јозок болгон.  Бис, депутаттар, бойыныҥ калыгыныҥ чындык уулы болгон, јаантайын кижи кӱӱндӱ ле кайда да турумкай артатан бу јакшы кижиле  кожо иштегенисле оморкоорыс ла оны ундыбазыс.

Владимир Николаевич Тюлентинниҥ салымы кыйалтазы јоктоҥ јаркынду ла ырысту болгон.   Оны јуук улузы акту кӱӱнинеҥ сӱӱген, оныҥ шӱӱлтезин коллегалары баалаган, најылары оны тооп ло баалап јӱрген,  бӱдӱрип јӱрген керектери учун ӱнбереечилер ого бӱткен.

Татьяна ГИГЕЛЬ, сенатор:

—Владимир Николаевич Тюлентинниҥ ортобыстаҥ ыраганынаҥ бери 40 кӱн ӧдӧ берди. Бастыра кӱӱн-санаазыла јайаар-эдер, болужар ла ӧмӧ-јӧмӧ иштеер деген јӱткӱмелдӱ, ак-чек, ачык кӱӱндӱ ле јалакай кижиниҥ барганыныҥ ачу-короны оны билген ле оныла јуук колбуда иштеген кажы ла кижиниҥ јӱрегинде арткан.  

Ол јурт јердеги јеҥил эмес ишти  ончолорынаҥ артык билген ле јурт јаткандардыҥ јӱрӱмин бастыра аргаларыла јарандырарга чырмайган. Тӧрӧл јериниҥ чындык уулы болгон адында ол јӱрӱмди чын оҥдогон.   Ол сурак кандый да чӱмдӱ ле кӱч болгондо, тууралабай да, каруузынаҥ јалтанбай да оны ачык-јарык куучында шӱӱжерин кичееген.

Бийик  башкараачы иштеги кыйалтазы јоктоҥ болуп турган кӱч јӱктеҥ оныҥ ончолорына ачык јӱреги  чыдашпаган туру.  Оныҥ јӱрӱми   кӧп улуска јалакай, ак-чек, чындык болорыныҥ ла јӱрӱмин чындык ла турулталу јӱрериниҥ јозогы болорында алаҥзыш јок.

Эжер САМОЙЛОВ, Эл Курултайдыҥ јетирӱ-аналитикалык бӧлӱгиниҥ јааны,  (4 јыл спикердиҥ болушчызы болуп иштеген):

—Владимир Николаевич бойыныҥ Алтайын бастыра јӱрегиле сӱӱген,  алтай калыктыҥ јаҥжыгуларын тооп, корулап јӱрген.  

Спикердиҥ ижиндеги баштапкы ла кӱннеҥ ала ол эл-јонды јӧмӧӧрин ле болужарын бойыныҥ эҥ учурлу кереги деп чоттогон. Эл-јонло туштажуларда айдылган сурактарды бӱдӱрерин аҥылу шиҥжӱзинде туткан.

Мынаҥ озо бу суракка ондый тыҥ учур берилбеген, ол дезе, кажы ла кижиге болужарга чырмайган.  Кӧдӱрилген сурактыҥ аайына јуук ӧйдӧ чыгар арга јок болгондо, ол коркышту санааркайтан.  Бойыныҥ иштеги кӱнтизӱзине бичип алала, улайын эзедип турзын деп сурайтан.

Ол јаантайын айдатан: «Бис Алтайда чыкканыс, бис Алтайда ӧзӱп чыдаганыс. Оныҥ учун бис јаан јаштуларды тооп, јашӧскӱримди јӧмӧжип јӱрер учурлу.  Иште кандый ла ууламјыда јиит кадрларды белетеер, олор профессионал кеминде ӧссин, квалификациязын бийиктетсин  деп, ченемелле ӱлежер керек».

Ол кезикте турлуда ӧткӧн  бала тужын, билезин эске алынатан. Адазы фронтовик болгон, эрте јада калган.

Онойдо ок спортло канай тазыктырынганын куучындайтан, ыраак јуртта чыдап, кӱч јылдар да болгон болзо, ӱренип алганыла оморкойтон.  Мында оныҥ шыраҥкайы, турумкайы ла иштеҥкейи јаан камаанду болгон.

Калганчы ӧйдӧ ол кижиниҥ турумкайын, ич-кӱӱнин јаштаҥ ала тазыктыратан, кӧдӱретен спорттыҥ ӧзӱмин јӧмӧӧри керектӱзин кӧп айдатан. Спорт балдардыҥ кӱӱн-санаазына јакшы камаанын јетирет деп, ол грек-рим кӱрештиҥ тазыктыраачызы болгон ченемели ажыра билетен.

Ол Алтай ич-кӧгӱстиҥ байлыгыныҥ тӧс јерин тӧзӧӧриниҥ ӱлекерине акту кӱӱнинеҥ сӱӱнген.

Владимир Николаевичтиҥ айтканыла, 7-чи катап тудулган парламенттиҥ депутаттары кӧбизинде келер ӧй керегинде сананып,  иштеп турган улус. Ондо бир санаа-кӱӱндӱ улусла кожо республиканыҥ ӧзӱмине ууламјылу пландары кӧп болгон.

Владимир Николаевичтиҥ ады-јолы Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде јолду артар. Ол келер ӱйелерге чындык тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижиниҥ јозогы болуп артар. Биске дезе, оныҥ эземин оромдордыҥ, учреждениелердиҥ, спорт объекттердиҥ аттарында ӱргӱлјикке артырарын сананар керек.

Владислав РЯБЧЕНКО, Эл Курултайдыҥ экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитеттиҥ  председатели:

—Тӧртӧн кӱн ӧткӧн, је  бистиҥ ортобыста Владимир Николаевич Тюлентин јок болгонына темигер арга јок.    Мен оны јаантайын  јоксынарым…

Ол мени улайын ла јӧмӧӧргӧ чырмайатаны учун мен ого быйанду артадым.  Мениҥ санаамла ол башкараачы да, ӱредӱчи де болгон.  Је ол ок ӧйдӧ бистиҥ спикер бойыныҥ кемнеҥ де артыгын кӧргӱспейтен.  Карын да, бис теҥ-тай улустый иштегенис.

Албатыда мынайда айдылган:  «Јааны ыраактаҥ кӧрӱнер».  Бис ол кандый чыдамкай ла јалакай кижи болгонын  јаан карыкчалду ла ачулу кӱнде ле  тереҥ  оҥдодыс.  Владимир Николаевич ончо ло депутаттарды, онойдо ок республиканыҥ ого болуш сурап келген   эл-јонын  кӱӱнзеп угар ӧйди  јаантайын табатан.

Ол кандый да кӱч учуралда кажы ла депутатты јакшыга ууламјылаар амадулу болгоны кандый јаан учурлу болгонын бӱгӱн тыҥ сезедис.

Бистиҥ эземисте ол турумкайдыҥ, кижи кӱӱндӱ болорыныҥ ла улусты оҥдоорыныҥ јозогы болуп артар. Ол алтай калыгыныҥ чындык уулы болгон.

Владимир Николаевичтиҥ јуук улузына, тӧрӧӧндӧрине ле ончо најыларына тереҥ карыкканымды айдадым,  ол керегинде эзем узак јылдарга артар деп бӱдедим.

Петр ПОПОШЕВ, Алтай Республиканыҥ депутады:

—Бис Владимир Николаевичле кожо бир аймактыҥ улузы болгонысла оморкойдым.

Бистиҥ јетинчи катап тудулган парламенттиҥ депутаттарыныҥ кӧбизи јаҥы улус. Бистиҥ ортобыста парламентте иште јаан ченемелдӱ де, јаҥы тудулган јиит те депутаттар бар. Јашӧскӱримге јол ачары керегинде Владимир Николаевич јаантайын айдатан болгон.

Владимир Николаевич бойыныҥ јерлештерине улайын болужатан. Темдектезе, Сугашта школдыҥ туразы болбогон. Балдар ӱредӱ ӧткӱрер айалгазы јок, эски турада ӱренген.  Владимир Николаевич сессияларда бу суракты јаҥыс катап эмес кӧдӱрген.  Турултазында јаҥы школ тудулган.  Бӱгӱнги кӱнде ондый јаан Сугаш јуртта клуб јок деген сурак турат.   Бистиҥ депутат канча јылга бу суракты кӧдӱрген. Тудум иштердиҥ ӱлекер-сметный  документтери белен, је 2021 јылдыҥ республикан бюджедине кандый да буудакту шылтактардаҥ улам ол кийдирилбеген.   Тудум иштер   2022 јылдаҥ ала башталар деп иженедис.

Спикердиҥ ижи сӱреен каруулу эмей.  Кажы ла депутат бойыныҥ ӱнбереечилериниҥ јилбӱлерин корыйт, кажызында ла бойыныҥ санаа-шӱӱлтези бар. Спикердиҥ ижи – ончозын јаба јууп, бириктирип, бир ууламјыда  кожо  иштедери.

Владимир Николаевич тыҥзынбас кижи болгон. Ол нени де этсе, тӧжине согунып мактанбайтан, кӧӧркӧдинбейтен. Владимир Николаевич республикада экинчи кижи – јаҥныҥ эҥ бийик чыгартулу, јасакчы органыныҥ председатели – болгонын ајаруга алза, онызы јакшы кылык-јаҥду болгонын керелейт.

Олордыҥ интернациональный билезин јакшы билерим. Олор Амурда јуртаган, совхозто иштеген.  Оныҥ тӧзӧгӧн предприятиезиле јолду оморкоор керек.  Владимир Николаевич  јурт ээлемниҥ быжу  башкараачызы болуп, совхозын јайрадарга бербеген, карын, ӧзӱмниҥ јаҥы кемине кӧдӱрген. Комбайнерлор, уй саачылар, механизаторлор ишле јеткилделген.  Предприятиениҥ продукциязы элбек суруда.   Спикердиҥ ижинде де болгон болзо, ол  јаҥжыкканыла бойыныҥ јерлештерине болушкан. Олор башкараачызы јаан јамыныҥ ченелтезин ӧткӧнин кӧргӧн.

Јерлежим Владимир Николаевич Тюлентин мениҥ санаамда јалакай јӱректӱ ле ачык-јарык кӱӱн-санаалу кижи, ары јанынаҥ бӱткен башкараачы,  Алтайыныҥ тӧрӧлин сӱӱген ле улуска јаантайын болужарга белен тӧрӧлчи кӱӱндӱ чындык уулы болуп артар.  Калыктыҥ эземинде ол ойгор ло килеҥкей башкараачы болуп артар.

Василий МАНЫШЕВ, республиканыҥ  алтынчы катап тудулган парламентиниҥ депутады, аграрный политика аайынча комитеттиҥ председатели:

—Владимир Николаевичле бис   экӱ баштапкы катап 40 јыл кайра, зооветтехникумда ӱренеристе,  тушташканыс. Је тыҥ јуук болбогоныс, бис башка курстарда ӱренгенис.  Оноҥ башка бӧлӱктерде иштегенде кандый болотон эди, бистиҥ јолдорыс ырашкан.

Јӱк алтынчы катап тудулган парламенттиҥ депутаттары боло береле, бис Владимир Николаевичле кожо јуук колбуда иштегенис. Мен аграрный политика аайынча комитетти башкаргам, ол комитеттиҥ турчызы болгон.  Ол комитеттиҥ ончо јуундарында туружарга чырмайган, бюджетти, госјакылталарды шӱӱжеринде эрчимдӱ туружатан.     Парламентти башкарып, ол бу ээжилерин кубултпаган, комитеттиҥ эҥ эрчимдӱ турчызы болуп арткан.

Владимир Николаевич Тюлентин совет ӧйдиҥ ӧмӧлик ээлемдерди јоголтпоско чырмайган калганчы башкараачыларыныҥ тоозына кирет. Ол, кӱчтӱ ченемелдӱ башкараачы, крестьяндарга јер ижинде ӧмӧлик ээлем болуп артары кандый јаан учурлузын јакшы оҥдогон.  Оныҥ шылтузында јаҥырта тӧзӧштиҥ кубулталарлу ӧйинде башкарган ээлеми јайрадылбаган, иштеги материальный тӧзӧлгӧ тыҥыган.

Мен оныҥ СПК-зында болгом, фермаларда иштиҥ айалгазы јаранганын, сарјусырзавод ийде алынганын кӧргӧм.  Бӱгӱнги кӱнде оныҥ аш-курсагы тергееде јаан суруда.

Владимир Николаевич – бойыныҥ јериниҥ чындык уулы. Ол јуртта чыккан-ӧскӧн, ондо ада-энези иштеген. Оны Эл Курултайдыҥ председателиниҥ бийик јамызына тударда да, ол јурттагы улустыҥ јӱрӱми учун «оорып» јӱрер,  ачык-јарык ла  кижи кӱӱндӱ болуп арткан.

Артур КОХОЕВ, Эл Курултайдыҥ экономика, акча-манат ла калан политиканыҥ комитединиҥ председатели: 

—Владимир Николаевич бистиҥ Алтайыстаҥ ӧйинеҥ эрте ыраады, ӧбӧкӧлӧриниҥ ӱргӱлјик јерине јӱре берди.  Ол калыктыҥ «Акча – чаазын, кижи – алтын» деген кеп-сӧзин айдарын сӱӱйтен. 

Эмди оны эске алынып, бу сӧстӧр кандый чын болгонын оҥдойдым.  Кижи бойыныҥ керектериле мактулу, оныҥ бу јерде артырган изи учурлу.  Кижи ӧткӧн јолынаҥ кӧрӱнет, ол эткен керектеринде кӧрӱнет. 

Владимир Николаевич ару санаалу, ачык-јарык ла кижи кӱӱндӱ болгоныла аҥыланган. Бисти, депутаттарды, ол фракцияларыла, партияларыла, угы-тӧзиле, јажыла ылгап аҥылабайтан, ончолорыла теҥ-тай куучындажар, бастыра ийде-кӱчиле бириктирерге чырмайатан.

Кандый бир јасактыҥ ӱлекериле иш башталганда, эмезе кандый бир јасактыҥ ӱлекери сессияда шӱӱжилерине чыгарылганда,  Владимир Николаевич оны озо ло баштап албаты-јонныҥ јӱрӱмине кандый камаанду болоры јанынаҥ кӧрӧтӧн.  Оныҥ эл-јонныҥ, јурттыҥ улузына, бюджеттеги ишчилерге эмезе койчы-малчыларга, ӧскӧ дӧ эл-јонго кандый учурлу болоры, ӱлекер олордыҥ јӱрӱмине кандый камаанын јетирери керегинде ол улайын сананып јӱретен.  Ол јасакла иште меҥдеш, тӱргендеш болбос керек деп айдатан.

Ол кандый кижи болгон? Улуска  ла  коллегаларына буурзак кижи болгон, суракту киргендерди чайла кӱндӱлейтен, јиит депутаттарды јӧмӧйтӧн. Бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин токыналу айдатан, куучындажып отурган кижини лапту угуп, оныҥ шӱӱлтезин баалап билетен. Тегин ишчидеҥ республиканыҥ парламенттиниҥ спикерине јетире ӧскӧн кижиге бойы кӧп куучындап, ченемелиле ӱлежип, ӱредип те тургадый не.  Је ол, карын, куучындажып отурган кижиниҥ санаа-шӱӱлтезиле јилбиркеп, кӧп сурактар беретен.

Калганчы ӧйдӧ бис Алтай Республиканыҥ 2021 јылга ла планду ээчий эки јылга бюджеди керегинде јасактыҥ ӱлекерин белетеери ле шӱӱжери, јарадары аайынча иштегенис. Шӱӱжӱлерде депутаттар учурлу ајарулар эткен, ол тоодо аграрный сектор јӧмӧлгӧн. Владимир Николаевич фермерлерге болужар суракты јаантайын шиҥжӱзинде туткан. Бойыныҥ талдалган округында кӱрлер, ол тоодо Амурда тударын пландаган. Абайда школды јазаарын, Сугашта клубты тударын сананган.

Оныҥ јуук улузына, тӧрӧӧндӧрине, ӱнбереечилерине база катап карыкканымды айдадым. Бис Владимир Николаевичтиҥ эземин эзедип, округында ӱнбереечилердиҥ бӱтпеген јакылталарын бӱдӱрерге чырмайар учурлу.