Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

2021 јылда јурт ээлемде тооалыш ӧдӧр

01.02.2021

2021 јылдыҥ кандык айында Бастырароссиялык тооалыш ӧдӧр деп јетирӱ јарлалып калган. Ороонныҥ албаты-јоны ортодо тооалышты ӧткӱрериле кожо јуртээлемдик тооалыш 2021 јылдыҥ куран айында ӧткӱрилер деген окылу јетирӱ база јарлалып калды.

Алтайстаттыҥ јетирӱзиле болзо, јуртээлемдик тооалышта јурт ээлемде иштеп турган бастыра ээлемдер, СПК-лар, КФХ-лар, ЛПХ-лар туружар. Тооалыш ӧткӱрип турган улус јуртээлемдик учурлу јерлер канайда тузаланылып турганы, мал-аштыҥ тын-тоолоры канча кире болгоны, производство-иштеги инфраструктуралардыҥ айалгазы, ээлемдик ишти ӧткӱреринде акча-манаттыҥ айалгалары ла оноҥ до ӧскӧ кӧп сурактарга каруулар алар ла чокум тоолорлу јетирӱлер эдер. Онойдо ок сурактарга карууларды јуртээлемдик иште иштеп тургандар Ростаттыҥ веб-аргалары ажыра берер аргалу. Бу ончозы  тоолорды, тӱп-шӱӱлтелерди кыска ӧйдиҥ туркунына чокумдап, јурт ээлемниҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазы керегинде бастыра јетирӱлерди аларга јарамыкту болор.

Јурт ээлемдеги калганчы тооалыш 2016 јылда ӧткӧн болгон. Калганчы јетирӱлерле болзо, Алтай Республикада јуртээлемдик 163 ээлем, 1694 КФХ, 179 таҥынаҥ аргачы, 81,8 муҥ ЛПХ, коммерциялык эмес 136 бирлик темдектелген болгон. Бу јылдагы ӧдӧтӧн тооалыш туркунына тергеениҥ јурт ээлеминде болгон солунталар, ӧзӱмниҥ кеминиҥ солунганы  иле кӧрӱнер.  Онойдо ок экономикалык айалганыҥ кеми, једикпестердиҥ шылтактары, ӧзӱмге экелгедий эп-аргалар деген јаан учурлу сурактарга каруулар илезине чыгар. Куран айда ӧдӧтӧн тооалыштыҥ тӱп-шӱӱлтелери быјылгы јылдыҥ учында јарт болор. Чокымдалган калганчы тоолор 2022 јылдыҥ тӧртинчи кварталында јарталар.

 

Мал-ашты кыштадары кеминде барып јат

Тергеениҥ јурт ээлеминде бӱгӱн кӱч ле каруулу ӧй деп темдектеер керек. Бир јанынаҥ алза, эмди малды кыштадары јанынаҥ эмеш јеҥил тынар арга бар — эҥ ле соок айлар ӧдӧ берген. Је кочкор ай кандый «сӱӱнчилер» экелери јарт эмес… Оныҥ учун јуртээлемчилер мал-ажын чеберлеп алар деген кӱч ле каруулу ижин кӱннеҥ кӱнге улалтып апарып јат. Олордыҥ эҥ ле тӧс амадузы — мал-ашты азырайтан азырал болзын, мал-аш бир де чыгым јогынаҥ бу кыштаҥ чыксын.

2020-2021 јылдардыҥ кыжын Алтай Республиканыҥ ээлемчилери 415 муҥ тын мал-ашту кыштап јат. Азыралдыҥ кеми текши тергееде 138 муҥ тонна азырал единицага келижет. Ого ӱзеери 31 муҥ тонна азырал ӧскӧ тергеелердеҥ садылып, ажындыра белетелген. Мал-ашты азыраарында кӱч айалгалар болдыртпазына бастыра иш эдилген де болзо, 13 СПК-ныҥ јеринде «резерв» дейтен азырал база белетелген. Ай-кӱнниҥ кӱч айалгаларында иштенерине бастыра аймактарда кар арчыйтан 512 единица техника белен туруп јат. Бу кышты једимдӱ кыштап, мал-ашты чеберлеп алар иш республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ чике ајарузында болгонын темдектеер керек.

 

Укту мал-аш ӧскӱрер иш шӱӱжилген

Ӧткӧн неделеде  Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозында укту мал ӧскӱрер ууламјыда иштеп турган ээлемдердиҥ курч сурактары шӱӱжилди. Бу јуунда јурт ээлемниҥ Горно-Алтайский билим-шиҥжӱлик  институдыныҥ билимчилери,  ветеринарияныҥ комитединиҥ ле госветинспекцияныҥ ишчилери, укту мал ӧскӱрип турган ээлемдердиҥ башкараачылары ла специалисттери туруштылар.

Алтай Республикада бӱгӱнги кӱнде укту мал ӧскӱрип турган 36 ээлем иштейт. Олордыҥ тоозына 8 племзавод, 27 племрепродуктор ло бир генофонд ээлем кирет. Укту мал-аш ӧскӱрери эттеҥир уйлар, аҥ, јылкы  мал, койлор, тӧӧлӧр лӧ сарлыктар ӧскӱрерине ууландырылган. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы бу ууламјылар аайынча једимдӱ иштеерине 2024 јылга јетире чокум программа-ӱлекер јӧптӧп койгон ло бу темдектелген ӱлекер аайынча иштеп јат. Укту мал ӧскӱрип турган ээлемдердиҥ государстволык регистрине киргенин керелеген документ-свидетельстволор «Теньгинский» деп адалган ПЗ СПК-га (алтай-сайан укту аҥдар, казахский белоголовый укту уйлар, горноалтайский укту койлор ӧскӱрет), «Меркит» ООО-го (герефорд укту уйлар, алтай-сайан укту аҥ ӧскӱрет), «МаралТолусома» ООО-го (алтай-сайан укту аҥ ӧскӱрет), «Кайтанак» АО-го (алтай-сайан укту аҥ ӧскӱрет), «Тихонькое» ООО-го (герефорд укту уйлар ӧскӱрет)  берилген.

 

Аймактарда айалга чочыду јогынаҥ

Малды кыштадарыныҥ ӱчинчи айы (малды кыштадарына кӱчӱрген айды база кошсо) тӱгенген. Кочкор ай башталып јадарда, ээлемчилер ӧй тӱҥей ле араайынаҥ јаска јууктажып бараат дежет. Је кочкор ай бойын база кӧргӱзер ле болбой. Кочкор айдыҥ шуургандары туй шууратаны кайда деп айдыжып турган јок по. Ондый да болзо, ончо јуртээлемчилер јымжак кӱн-айга иженип јат…

Оҥдой аймактыҥ бастыра јуртээлемдик учурлу јерлериниҥ кеми 215 муҥ гектарга келижет. Бастыра темдектелген јерлердиҥ 92%  јерлеринеҥ мал-ашка азырал белетелген. Быјылгы кышта бир тын тоо мал-ашка бодоштыра 4,17 центнер  азырал единица келижип јат. 2020-2021 јылдардагы кышты једимдӱ чыгарга, аймактыҥ ээлемдери ӧлӧҥ-чӧби јакшы чыгып турган аймактардаҥ 550 га јерди арендага алып, бу јерлерде азырал белетеген болгон. Кату дейтен азырал онойдо ок одоштой јаткан аймактардаҥ ла тергеелердеҥ  база алынган. Онойып, аймактыҥ ээлемдерине бӱгӱнги кӱнге јетире 2073 тонна ӧлӧҥ, 794 фураж-сула, 421 тонна кожумак азырал ӱзеери тартылып калган. Бӱгӱнги кӱнге јетире белетелген бастыра азыралдыҥ 55 проценти тузаланылган. Ӧлӧҥи, азыралы једишпей турган ээлемдерди јеткилдеер иш улалып барып јат.

Оҥдой аймакта текши тооло мал-аш азырап турган 311 турлу иштеп јат. Бӱгӱнги кӱнде бу турлуларга једер јолдор ло ажулар кем јок айалгада. Јолдоры коомой деп комудалдар эмди тургуза јок. Чыгымдалган мал-аш  керегинде јетирӱлер, комудалдар база јок. 2021 јылдыҥ бажынаҥ ала аймакта бир бӧрӱ ӧлтӱрилген. Ол ок ӧйдӧ аҥчылар ла ээлемчилер бӧрӱлерге беш облава-аҥдаш тӧзӧгӧн. Таҥынаҥ улустыҥ малына бӧрӱлердиҥ табарулары керегинде комудалдар јок.

Шабалин аймактыҥ ээлемдеринде быјылгы кышты кыштаары токыналу кеминде ӧдӱп јат деп, аймактыҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱгиниҥ ишчилери темдектейт. Бӱгӱнги кӱнде ээлемчилердиҥ эҥ ле јаан амадузы —  мал-аштыҥ ӧлӱмин болдыртпазы ла олорды азыралла јеткилинче јеткилдеери. Аймак быјылгы кышка 50964 тын мал-ашту кирген. Ол тоодо: уй-мал — 30704  тын,  кой-эчки — 44344, аттар — 16503, аҥдар — 7615  тын.

Чаган айдыҥ 29-чы кӱнине јетире аймактыҥ мал-ажына белетелген азыралдыҥ 40 проценти чыгымдалган. Малды кыштадар туркунына курч ла кӱч айалгалар тӧзӧлбӧзин деп, 4000 тонна ӱзеери азырал база белетелип калган. Кары јаан јерлерде турган мал-ашты ӧлӧҥлӧ, арткан да бӱдӱм азыралла азырап турганыла коштой, кары ас јерлердеги мал-аш  кышкы одорлорго база чыгып турганын темдектеер керек. Кажы ла ээлемдеги айалга јербойыныҥ јаҥдарыныҥ ајарузында болгоны учурлу. Бӱгӱнги кӱнге јетире быјылгы кышташта кӱч айалгаларлу учуралдар темдектелбегени мӧрлӱ. Је соок, карлу ай деп адаткан кочкор ай база бар. Оныҥ учун јуртээлемчилерге јайымжыыр бош јок деп айдарга јараар.

А. МАЙМАНОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина