Алтайдын Чолмоны

Бӱгӱнги ле келер ӧйгӧ иштеп јӱрген билимчилерге мак

01.02.2021

Кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде бистиҥ ороондо Билимниҥ кӱни темдектелер. Бу байрамды академиктердиҥ, билимчилердиҥ, профессорлордыҥ ла бойыныҥ ижин-јӱрӱмин билим-шиҥжӱ ишке учурлаарга турган студенттердиҥ байрамы деп адайт. Бӱгӱн бис Туулу Алтайдыҥ ады-јолы јарлу кижизи, филология билимдердиҥ докторы Н. КИНДИКОВАЛА бу байрам алдында ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турус.

—Нина Михайловна, Слерди келип јаткан Билимниҥ кӱниле уткып, бу ижигерде јаан једимдер кӱӱнзейдим. Слер ГАГУ-да окылу иштебей де турган болзоор, бош отурбай турганаар деп билерис… 

—Быйан. Эйе, амыралтада да болзом, Якутскта диссертационный советтиҥ турчызы болуп, диссертацияларга  реценция-јарадулар бичийдим. Москвада тӱркчилердиҥ комитединиҥ турчызы болуп тура, «Российская тюркология» деген журналга билим статья бичийдим, Уфада ла Абаканда чыгып турган билим журналдардыҥ редколлегияларыныҥ турчызы болуп турум. Оноҥ озо Барнаулда «Филология и человек» деп журналда редколлегияда база болгом.

—Редколлегияларда кандый иш бӱдӱрип турганаар? 

—Журналдарга билим статьялар келзе, авторын адабай, меге аткарадылар. Оны кычырып, јаҥыртузын кӧрӱп, јарлаарын-јарабазын темдектеп турум.

Је бу ишти тегинге бӱдӱрерге келижет.  Билимде ончо  иш  тӧлӧмир јогынаҥ  эдилери јаҥжыккан деп айдар керек. Оныҥ да учун јииттер билимге јӱткибейт. Керек дезе, бӱткӱл  колбичинти де кычырза, эмезе бичик бичизе, ого гонорар-акча бербес туру. Темдектезе, телекейлик литератураныҥ Москвадагы А. М. Горькийдиҥ адыла адалган институдында  «РФ-тыҥ ла СНГ-ныҥ калыктарыныҥ литературазы: культураныҥ бӱгӱнги телкеминдеги јаҥжыгулары, ич-кӧгӱс байлыктары» деп ӧмӧлик иш чыгар. Бу јаан ишти кычырала, чыгарар ба, јок по деген шӱӱлтелӱ 6-7 бӱк отзыв бичип јадыҥ. Бу сӱрекей каруулу иш, ӱстине мен анда аспирантурада ла докторантурада ӱренгем учун болужып ла јадым, конференцияларында туружып ла турум.

Јашӧскӱрим билимле јилбиркеп, бедирензин, јаҥыны ачсын деп кӱӱнзейдим

—Диссертационный советтердиҥ турчыларыныҥ ижи база коркышту кӧп лӧ каруулу ошкош не?.. 

—Ондый эмей. Диссовет не керек дезе, ол ажыра кӧп јиит билимчилер  бойыныҥ кандидат, доктор ижин корулайт. Билимдердиҥ кандидаттарына, докторлорына бичилген ончо иштерди кыракы кычырып, јарадарын-јаратпазын чындык кемјип,  бойыҥныҥ  шӱӱлтеҥди бичиирге каруулу болор керек…

Онойдо ок кажы ла турчы  бир јылга нени эткени керегинде диссоветке  отчет јетирет. Ол тоодо таҥынаҥ бичик чыгарганы, билим-практикалык конференцияларда турушканы, билим статьялар јарлаганы ла оноҥ до  ӧскӧ јетирӱлер эдет.   «Бӱгӱнги алтай литератураныҥ курч сурактары» деп 2019 јылда чыккан бичигимди мен бойымныҥ аргамла кепке базып чыгаргам. Билим статья учун авторлор база бойы тӧлӧйт. Бӱгӱнги билим мындый айалгада.

—Нина Михайловна, Слер диссоветке эткен отчедоордо чыгарган бичигердеҥ башка база кандый иштер эдилген, олорды  кыскарта да болзо, айдып берзеер? 

—Он кире билим статья бар, газетте јарлалгандарын чотко албаза. Олордыҥ эҥ ле учурлузы — «Российская тюркология» журналда  «Мифопоэтика рассказа «Родины зов» Д. Каинчина» деп статья чыккан, «Научное обозрение Саяно-Алтая» деп журналда «Отражение возрастных особенностей алтайцев в национальном фольклоре и литературе» деп статья ла оноҥ до ӧскӧзи.

Эки монографияны адаарга јараар. Бирӱзи мениҥ таҥынаҥ монографиям —  «Чӱмдеечилерди тооп ло эзедип…», экинчизи — ӧмӧлик чыкканы: «Авторские стратегии в литературном пространстве Горного Алтая второй половины ХХ — начала ХХI веков».  Ондо беш автор турушкан. Кычыраачыларга бу керектӱ деп чотойдыс.

Турушкан конференциялар — хакас бичиичи М. Кильчичаковтыҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгы, алтай профессор С. С. Суразаковтыҥ 95 јылдыгы, шор укту Чиспияковтордыҥ 95 јажы ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Башкир  бичиичи Мустай Каримниҥ де 100 јажы болордо, ого учурлай база статья бичигем. Горно-Алтайскта, Новокузнецкте, Уфада ӧткӧн конференцияларда турушканым учун сертификаттар алгам. Мынайда бис ӧскӧ калыктарла колбу тудадыс.

—Ӧрӧги керектердеҥ башка Слер база нени иштенип туругар?

—Ӱредӱликтиҥ министерствозыныҥ сурагыла 11 класстыҥ  «Алтай литература» деп бичигин тургузып божотком. Ого методикалык јартамалдарды ла электрон бичигин филология билимдердиҥ кандидады У. Н. Текеновала кожо белетегенис. Быйанныҥ ордына ак јаҥдуларга буруладар болдыс…

—Нина Михайловна, эткен-бичиген ижигер арбынду эмтир. Эмди јаҥы бу јылда нени бичиирге туругар?

—Јаҥы авторлорго керектӱ бичик белетейдим, оны быјыл чыгарып ийерге иженедим. Бу бичикке салылган бичимелдер ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ тӱӱкилик сурактарына учурлалат: ӧткӧн лӧ келер. Ӧткӧн jылдарда не эдилген, келер ӧйдӧ неге аjару эдери керегинде. Келерликке jӱткӱйтени бӱгӱнги кӱннеҥ камаанду. Бу ӧйгӧ jетире мен јаҥыс ла алтай литератураныҥ сурактарын шиҥдеген эмезим, кажы ла тушта  ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ ӧзӱмин ширтеп, оныҥ курч сурактарын оҥдоорго ченешкем, ӱредӱниҥ билим тӧзӧлгӧзин jеткилдеерге амадагам.

Ороонныҥ тӧс калазында оок калыктардыҥ тилдерин шиҥдеп турган институт бар: «Тӧрӧл тилдерди ӧскӱрериниҥ институды». Академический  учурлузы база бар – РФ-тыҥ Билим академиязыныҥ тилдерле институды. Jарт эмес сурактарла олорго баштанар арга бар. Ӧткӧн ӧйдӧҥ келер ӧйгӧ бурылып, кайда соҥдогонысты, нени тӱзеткедийисти, кандый jаҥыртулар ченеери бистеҥ бойыстаҥ камаанду. Бу бичик алтайчыларга ла элдеҥ озо jаҥы авторлорго тузалу болор деп иженедим.

Бу бичик бир jылдыҥ ижи эмес, 10-20 jылдардыҥ туркунына эткен-бӱдӱрген јаан шиҥжӱ ле билим, практикалык ла теориялык иштердиҥ турултазы…

11 класстыҥ «Алтай литература» деп бичигин тургузып божотком

ХХ чактыҥ 90-чы jылдарында  Москвадагы Национальный школдордыҥ институдыныҥ филиалы Горно-Алтайскта ачылган. Анда иштеп тура, элдеҥ озо  Алтай Республикага керектӱ национальный кадрлар белетееринде, школдордыҥ программаларын ла ӱренетен бичиктерин jаҥырта тургузар иштерде эрчимдӱ турушкам. Ол ок ӧйдӧ сӱрекей учурлу кере бичигин – «Национальный школдордыҥ ӧзӱминиҥ концепциязы» (1993) — белетееринде ӧскӧ авторлорло кожо турушкам. Оныҥ тӧс учуры — су-алтай школдорды чыныктап, алтай кӧгӱс-кӧрӱмдӱ ӱренчиктер таскадары аайынча ченелте иштер ӧткӱрери. Керек дезе ченелте ӧткӱрер школдорды аймактардаҥ талдап, болчомдордыҥ садиктерин бедиреп,  концепцияныҥ амаду-сурактарын анда ченегенис.

Республиканыҥ кӧп школдорын эбирип тура, керек дезе курч сурактардыҥ «Филология ла педагогиканыҥ сурактары» деп jуунтызын чыгарганыс (1993). Анчада ла алтай тилдиҥ сурактарын кезем тургузып, фольклорды таҥынаҥ предмет эдип ӱренер ле чӱм-jаҥдарды орныктырары ол jылдарда учурлу болгон. Ол ок ӧйдӧ тӱӱкиниҥ ле литератураныҥ урокторы ажыра кӱӱге, санатка, jураарына ла кожоҥдоорына ӱредерине аҥылу аjару эткенис.

ИПК ла ППРО ажыра солун jуунтылар кепке базылып чыккан: «Современное осмысление личности алтайского писателя Л. В. Кокышева» (2013) эмезе «Родной язык в современном образовательном пространстве: теоретические и методические аспекты» (2020) ле оноҥ до ӧскӧзи. Мындый бичиктерде озочыл ӱредӱчилердиҥ, методисттердиҥ ле таскадаачылардыҥ ченемели, шиҥжӱчилердиҥ ачылталары тӧс аjаруда болуп туру.

Мыны ончозын эзедип, ол ок ӧйдӧ атту-чуулу педагогторго (Т. М. Тощакова, С. С. Суразаков, С. С. Каташ, Н. Н. Суразакова ла о. ӧ.) быйанду артып, ӧрӧги адаган бичикти белетедим.

—Нина Михайловна, ӱредӱликте де, билимде де ады-јолы јарлу алтай специалисттер белетееринде Слердиҥ де ӱлӱгер бар ла болбой?

—Ӧткӧн чактыҥ 90-чы jылдарында национальный кадрлар белетеери аайынча бис кӧп улусты ӱредӱге аткарганыс, ол тоодо Е. Н. Кергилова, О. Н.  Пустогачева,  Н. Б. Тайборина, Н. А. Содоноков, Ж. И.  Амырова ла оноҥ до ӧскӧ улус. Олор педагогика аайынча кандидат ижин корулап, кайра jанган, эмди олор школдыҥ бичиктериниҥ авторлоры деп адалат. Университет ажыра литературала баштапкы педагогика билимдердиҥ кандидады Е. Д.  Чандыеваны, филология билимдердиҥ кандидады А. Б. Тадырованы белетегенис. Олор  бӱгӱн Алтай Республиканыҥ  ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозында иштеп турганыла оморкойдым.

—ГАГУ-да иштеерерде, Слерде  ӱредип, апарып јаткан аспиранттарыгар, докторанттарыгар болгон бо?

—Болгон. Иштеҥ чыгарымда, кожо  јӱрӱп калган. 2021 јыл Билимниҥ јылы болордо, бу сурактыҥ аайына чыгар болор бо деп иженедим. Ого ӱзеери јаҥыс ла филология эмес, педагогика ууламјыла кадрлар белетеерине ајару эдер керек.

Ӧткӧн јылда Ш. Шатиновтыҥ  јайаандык кӧмзӧзин госархивке табыштырганысты, быјыл Ч. Енчиновтыҥ  кӧмзӧзи табылганын база угузайын. Мынайып иш араайынаҥ јылат…

—Слердиҥ педагогика, ӱредӱлик, тил ле литература, методика ла ӧскӧ дӧ ууламјыларла бӱдӱрген, јайаган иштеригерди газеттиҥ бир бӱгинде толо айдып, тоолоп болбозыс јарт. Слер, билимчилер, кӧп ишти тӧрӧлчи, акту кӱӱнигерле тегинге бӱдӱрип јӱргенеер учун быйаныс јетсин. Је кычыраачылардыҥ адынаҥ Билимниҥ кӱниле уткып тура,  Слерде кандый бир кайрал бар ба деп чике  сурайын…

—Кайрал јогынаҥ ла иштейдис… Сакыбас јанынаҥ «Трудовая доблесть России» деп темдек алгам. Ол меге — эҥ ле бийик кайрал. Баштапкы катап ӧскӧ авторлорло кожо бийик ле орто ӱредӱлӱ заведениелерге   керектӱ «Литература народов России» деп бичик бичийле, конкурстыҥ  јеҥӱчизи деп ат адатканыс, «Академус» деп дипломло кайралдатканыс.

Билимниҥ кӱниле шиҥжӱчилерди уткуп, анчада ла јашӧскӱрим билимле јилбиркеп, бедирензин, јаҥыны ачсын деп кӱӱнзейдим. Доктор ло кандидат степеньдӱ билимчилер иштӱ болзын, бичиги учун гонорар алгадый айалга тӧзӧӧр керек, не дезе, билимчилер калганчы ӧйдӧ бичибей де барды. Билим бичиктер кычыраачыга јетпей турганы  –ол 100-200 экземпляр чыгат. Бастыра алтайларга ол канай таркадылар? База бир кӱӱнзегеним — билимчилердиҥ ишјалы бийик болзын. Бу кӱч айалгада ончозына су-кадык ла сӱӱнчи кӱӱнзейдим. Ыраагынаҥ иштеери кӱч, је чырмайар керек.

—Эрмек-куучын учун јаан быйан, Нина Михайловна!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА