Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ јӱс ӧҥин ӧткӧн эрдиҥ эреени экӱ

01.02.2021

Јӱрӱм кижиге кӧп тушташтар сыйлайт: кандый да кижиге учурал болуп туштаарыҥ, кажызына амадап барып jолыгарыҥ, кем де сени бойы бедиреп, куучынга кычырат. Улаган аймактаҥ Алексей Сайгакович Ороевле мен школдыҥ ӱредӱчизи болгон jаан эjем Лидия Теновнаныҥ тӧртӧнинчи карыкчалду кӱнинде туштажып куучындаштыс. Бу ӧрӧкӧнлӧ мен, ас ла салза, он jылга шыку jолугар, угужар деп jӱрген болгом. Акабыс Владимир Jоргунович канча ла катап «Саратан барып келер керек, сыйын-карындаштарым, Алексей Сайгакович биске канча jакшы jетирген, ӱренип, кижи болзын деп jакарып, јӱрӱмниҥ jаан jолына тургускан jакшы кижи» деп айдып турар болгон.

Акам Владимир Тайтыков jуу башталарда чыккан кижи, адазы jууда корогонынаҥ  ӧскӱзиреп, адазыныҥ эjези Адабас Jоргуновнада јӱрген. Ол Кайсын jаар кижиге барала, ондо јуртаган.   Бис jаш болуп, ол јеҥебисти билбезис. Уулы Юра Епишев школдо ӱренерде, Тайтыков деп бичидетен, Маймада СПТУ-да ӱренип, бисте колхозто практика ӧдӧрдӧ, Лидия Теновна эjемдерде jаткан.

Алексей Сайгакович бистиҥ акабыстаҥ тӧрт jашка jаан болгон эмтир. Акам бисти Саратан барактар деп айдып турган тушта, мен Мӧндӱр-Сокконныҥ jуучылдарыныҥ ортозында Ороев Сайгак деп кижи барын билер болгом. Бу jуучылдыҥ сок jаҥыс уулы Алексейге jолыгып, адазыныҥ jуучыл jолы керегинде билип аларга турарым. Jе jол до, туштажу да болбогон. Бу кижи Туулу Алтайдыҥ бир учында jуртап, ондо ло мал-аш, бала-барка азырап, кичӱ тӧрӧлинде солун-собурды газеттердеҥ, телевизордоҥ кычырып-кӧрӱп, улустыҥ ады-ӧбӧкӧзин келиштире тапташтырып, меге база jолыгарга амадап jӱрген эмтир. Айдарда, экӱ сӱрекей бой-бойыска сӱӱнип,   куучынга киргенис. Озо ло баштап jаҥы таныжым мениҥ бичиген бичимелдеримди кычырып, олордыҥ прототиптерин сурулап, бу улус керегинде кайдаҥ, кемнеҥ укканымды чокумдап,  сӱре ле меге сурактар берип, jилбиркеп отурган. Мен jерлештерим керегинде кӧп бичигем, билеримле jилбиркеген кижиле база сонуркап, оныҥ ӧткӧн jолын, эткен ижин билип аларга, анчада ла бойындыйы бойсу дегениле, бойымныҥ бичимелдериме аjару эткен jаан jашту ӧрӧкӧнлӧ   куучынга кире бергенис.

Эҥ ле озо Алексей Сайгакович меге Кайсын-Кӧзӱлде jатканын, jиит  ӧйлӧрин эзеткени солун болгон. Мениҥ «Кан-Оозы аймак Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ jылдарында» деп бичикле иштегеним бис экӱниҥ куучыныста кӧп јӧмӧлтӧ болды. «Jолдубай Обиекович Епишев-эште болуп туратам (бу кижи jууда летчик-истребитель болгон — автор), бойым оныҥ Зина сыйныла эки ай jуртаганыс» деп куучындаганы  меге јаан кайкалду болгон.   Зинаида Обиековна јеҥебис Курман таайдыҥ ӱйи, эки уул ла кыс чыдаткан, эптӱ-нак биле болгон…

Алексей Ороев Улалуда зооветтехникумды божодоло, Кӧзӱлде зоотехник болуп бир jыл иштеген эмтир. Кижиниҥ jиит, jараш  ӧйлӧри, кажы ла келтейинеҥ алза, jарык, jараш  ӧҥдӧриле кӧрӱнген: уул сӱӱшке алдырган,  сӱӱгениле эҥирлер сайын эки jурт ортодо баскындаш та болгон. Ол тушта эки бойына карузышкан, јӱректеҥ чыккан  сӧзин айдыжып, кара кӧстӧрине каражып, сонуркаганын бой-бойына айдыжып ла јӱрген тужы. Бойдоҥ уул Кайсынга jеде конор, экӱ эштежип, суу кечип, ӱч беристе  ӧдӱп, Кӧзӱлде кино кӧрӧр, оноҥ ойто бойлуны айылына ӱйдежер…

Келер jылдарда бийик ӱредӱлӱ болорго,  ӧскӱс уул ыраак Барнаул калада институтка кирген. Ол тушта экӱ самаралажып, сӱӱштиҥ одычагын ӧчӱрбей јӱрген.  Јиит 4-чи курста ӱренип турарда, бойлудаҥ ый-сыгытту табыш келген – келип апар, мени албан-кӱчле качырды, jаҥыс сени  сӱӱйдим, уйатка тӱшкелегимде, той болголокто кел, бир аайына чыгак деп. Јайналганду самара jиитти ал-санаага тӱжӱрген. Эмди ле Барнаул бу ла бир кӱндик jол, ол тушта поездле Бийскке, Бийсктеҥ Улалуга, Улалудаҥ Кан-Оозынга jедерге эки де кӱн ас болгон.  Ӧскӱс кижи, акча-манат база кызык, санааркап отура берерде, кожо ӱренген  нӧкӧр уулдар jолдыҥ баазын jууп ийеле, Алексейди айылына  аткарган.

Кан-Оозынга jетире канай келгени эмди ундылып та калган, аймактыҥ тӧс jуртынаҥ Кайсынга jетире jолды почта тартар кӧлӱкле барган. Комудалын орус тискинчиге тӧкпӧй-чачпай айткан, болуш сураган, бу кижи чала алаҥзып турарда, «кой берейин, Кырлыкка ла jетирип сал» деп айбылаган. Кӧлӱкчи  јӧп бербеген.  Карган кижи салымына тӱшкен бу буудакты эске алынарда,  ӧкпӧӧрип куучындаганы иле-jарт кӧрӱнген. Бӱгӱн ле барып, той болгон айылдаҥ сӱӱгениҥди уурдап ал дезе, бир де алаҥзыбай, барар деп меге билдирип турган. Бот, той башталып jаткан  ӧйдӧ  бу уул jедип келген. Уул, jаш бала-барка ажыра,    келин таай-јеҥези эште, эмди ле  кӧжӧгӧлӱ улус тойлу айылдаҥ чыгарга jат деп угуп алган. Санаазында ончо неме калай деп, тойлу айылга кирип, сакый берген. От-очокко камызылган от экпиндӱ кӱйген, бириккен jииттерге алкышту  сӧстӧр кӧп айдылган. Алексейге башпаады барарда, уул бойын кату тудунып, jакшы, ырысту jуртагар деп кӱӱнзеген, арга jогын билип, кайра jанарга jолго чыккан.  Алексейди бир уулчак jаба jедип, сакызын деп айтканын jетирген.  Тӱрген-тӱкей айдылган айылга кирген, сакып отура берген. Jаан удабай, jаҥы келин jеде конгон. Куучын сӱрекей кыска болбой, качак ла деп  јӧптӧшкӧн. Ачык jолго чыкпай, чала эки jандап аймак jаар jойу баскан. Удабай олорго   почтаныҥ  кӧлӱги jаба jедишкен, экӱ белен кӧлӱкке кийдире калыган ла, jарым сааттаҥ Кан-Оозында!

Тыҥ кунукпаган, келишкенге отурып, кайда Jабаганга чыгара, кайда Jолого jетире маҥтадып,  Барнаулга jедип барган. Уул, jайгы сессия табыштырганча,  общежитиеде jадып jуртай берген. Каникулдар башталарда, Кырлыкка ээчидишкенче келгилеген. Jаҥы биле нак jаткан, бой-бойына кару, олорды кем де истебеген, кем де «акыр, jастырдаар, балдар, онойтпоор, мынай эдер» деп токтотпогон. Колхозтыҥ jайгы иштери кайда барат, экӱ иштеп ле турган,  ӧзӧктӧ бригадада  ӧлӧҥ чапкан, кедери тайгада мал-аш кабырган, мынаҥ ары ӱредӱге барар ба, заочно кӧчӱринер бе, бир ле курс арткан деп санаалар саналып ла турган…

Сыгын ай jууктап келерде, бир таайы, ол ӧйдӧ тегин ле куучын деп бодолгон, куучынды баштаган: «Бистиҥ одуда сен бийик ӱредӱ алатан баштапкы кижи. Ары ла очно ӱренеле, келер jайда той эдерис, катай сениҥ дипломыҥды jунуп ийерис». Алексей jӧпсинген, барып ӱредӱни божодор, оноҥ кайдаар ишке чыгарар, ол jаар кӧчӱп барар деп сананган. Уул ӱредӱге jӱре берерде, удабай Курман таай јеҥебисти келип, ойто такып уурдай берген эмтир. Кӧӧркийи уйалган ба, кандый, самара да бичибеген, айдынбаган да, оной ло jурт jуртап jаткылай берген.

Алексей дезе, 1961 jылда АСХИ-ни божодоло, облисполкомго келип, бойыныҥ  кӱӱниле Алтайдыҥ эҥ ыраак толугына ишке суранган! Улаганда специалисттер ол тушта ас болгоны уулдыҥ салымын аайлап салган. Калада Игнатий Васильевич Белеев деп кижиле таныжып, Саратанга келген. Мында колхозто баштап зоотехник, оноҥ баш экономист болуп ишмекчи jолын баштаган. 1968 jылда Калининниҥ адыла адалган колхозто ло Чибилӱде зоотехник, кийнинде  «Улаганский» совхозто экономист болгон. 1977-1981 jылдарда Саратанда совхозтыҥ директоры. Алексей Сайгакович ыраак Алтайда  јӱрӱп, иштеп, билелӱ, бала-баркалу јаткан. Одус jылга jуук jериме келбес те болгом деп куучындаарда, бир  јанынаҥ меге кунукчылду болгон…

Алексей Сайгакович бойы мени, ӧбӧкӧм аайынча, Jеен jестезиниҥ кызы деп бодоштырып, карузып јӱргенине быйанду арттым. Айла, мениҥ адам оныҥ эjезиле айрылыжып та каларда, кайда бирде туштаганда, тӧрӧӧнзижип туратанын, эjези jаан оорудаҥ улам калада jада каларда, сӧӧгин Кырлыкка экелгенин база куучындады. Эр кижиниҥ эреени экӱ дежетен, солун салымду, jаанаган сайын чыккан-ӧскӧн алтайына jаныксап јӱрген, jуу ӧйиниҥ балазы!   Јӱрӱмниҥ jӱзи jӱс башка, салымныҥ jолы саҥ башка дегени бу эмес пе?

Алексей бойы 1937 jылда Мӧндӱр-Соккон jуртта тодош сӧӧктӱ Сайгак Ороев ле Эмилчи Баина деп улустыҥ билезинде чыккан. Ороевтер jаан jурт улус болгон. Карындаштары Ӱрзе ле Федор jуулашкан, оноҥ шыркаладып, айылына jанып келип, Кырлыкта бала-баркалу болгон. Федор шыркалары чамылып эрте божогон, экинчи ийни бу ӧткӧн чактыҥ учкаары баркаларын чыдадып таскадала, јана берген. Кыс та балдар болгон, божогон аказыныҥ ӱйи Ороев ӧбӧкӧни оноҥ ары апарган, балдарлу да болгон, је ыраакта кижи эмди тӧрӧӧндӧримди таныбайдым, билбейдим деди. Ӱрзе аказыныҥ балдарын ончозын тоолоп берди, кезиктериниҥ айыл-jуртында да болгонын куучындады.

Алексейдиҥ адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу jууга барып, Ленинград фронтто 1942 jылдыҥ кыжында jеҥ jастанган. Энези кату jылдарда ооруп, jаан удабай база jада каларда, адазыныҥ сыйны, атту-чуулу аҥчы Екоков Кылык деп кижиниҥ эш-нӧкӧри, ӧскӱс уулды Улужай деп агаш-ташту jер jаар апарган. Бу бийик, тайга-ташту алтайда уулчак  1946 jылга jетире јӱрген.  Ол jылдарда ондо кержактардыҥ jурттары, кыра салар, кышкыда аҥдап, фронтко алу, эт табыштырар артельдер болгон. Ыраак, jолы кату jерде улус jаткан, эр улузы jокко jуук jерде jеткерлӱ де болбайсын – качкындар, jерлик аҥ-куш, ӱлjи сас, кыш болзо кӱрттеп салган јолло — сок jаҥыс сууныҥ коолыла — Кырлыкка, Сугашка, Кӧксууга тӱжетен… Jай келзе,  ӧркӧ, тазыл-тамыр таап, заготконторага терелер, эм  ӧлӧҥдӧр табыштырар. Атка ла минер болзо, бугул, волокушка тартып, карган-тижеҥдерле теҥ-тай јӱрӱп, ишке таскаган. Кыш болзо, алты-jети ле jаш киреде jаҥыскан аҥ-кушка тузак тургузып,  аҥныҥ тоҥ терелерин сойып, иштегем ле деп куучындаган.

Аҥчы Кылык  ӧзӧккӧ тӱшсе, чаналу jӱрер дежер, атты не jободор, ого азыралды апарар ба, ӧскӧзин тӱжӱрер бе деп айдар. Кышкыда эт табыштырар jорык болзо, кержактарла биригеле тӱжӱрер, караванды Кӧксууга экелзе, оноҥ ары Кӱпчеген, Оҥдой ажыра Ойрот-Турага jетирер. Бу иште турушса, карган да болзо, ӧрӧкӧн бойы баштап апарар. Ол сок jаҥыс Ажанар деп атту уулду болгон, jуу ӧйинде он тӧрт jашту кижи. Бийскке jетире мал да айдаган, тылдыҥ  ӧскӧ дӧ иштеринде турушкан. Мениҥ де санаама бу Ажанар деп кижи кирип туру. 90 jылдардыҥ ортозы киреде тустай берген, карыырдыҥ карыганча атту jортор, Jеҥӱниҥ кӱнинде митингте туружар,  куучын да айдар ӧрӧкӧн болгон. Бу биледе тогус jашка кирген Алексейди Кырлыкта школго ол ло Кылык jестези экелген. Таай эjези Тедей ле jестези Jеен (мениҥ адам) эшке jаттыргызып, бойы кедери jӱре берген. Баштап тарый солун јӱрӱм Алексейге jарап турбай, бойыла кураа балдарла кожо ӱренип сала бербей!

Чыдаган сайын jиит уул ӱренерин таштайдым, иштейдим деп айдынып баштаган, а мениҥ адам бойы бичикчи, ого ӱзеери фронтовик, председатель кижи уулла кату куучын ӧткӱрип, кайда кезедип-коркыдып, кайда мекелеп, баштамы школды, оноҥ jети классты божоттырган.  ОНСШ-ка апарып, школдыҥ кийнинде jурчызын ойто городко 1959 jылда зооветтехникумга ӱредӱге кирзин деп ийген. Эмдигидий машиналар бар эмес, барып болбой шыралап та тургулаган, jе ӱренетен кӱӱн ал соккон! Адам керегинде ӧрӧкӧн кӧп куучындаган, ончозын ойгортпойын, jе јӱрӱмниҥ тӱс jолына тургусканы учун быйанду јӱргени меге иле  болды. Мен Алексей Сайгаковичтиҥ jиит тужында соктырган сӱрин кӧрӱп, мындый  кӱлӱк уулды колго тудары кӱч ле болгон деп санандым. Бу солун јӱрӱм, саҥ башка салым ӧткӧн кижи бир кыс, эки уул чыдаткан, jети баркалу, jеҥил-айак, эмди де атка минип, мал-ажын аjыктап, Чолушман ичинде jортып jӱрет.

Н. ТАЙТЫКОВА

ФОТОЈУРУКТАРДА: (сол јанынаҥ) А. С. Ороев, Раиса Семеновна ла Роберт Лукич Тазрановтор, экинчи рядта — Раиса Тадышева ла Ольга Кебенова (Јазулунаҥ); куча эмдеп отурганы.