Кыпчак-Тадырдыҥ улу уулы

01.02.2021

Мениҥ угум – Улу Кыпчак-Тадыр. Козыраган корым таштарлу кубакай чöлдöрдиҥ тенибер салкыныла телекей эбирген, казыр кайа-кырлар öткÿре тыҥытту тÿҥÿри торгылган, кöк бöрÿнеҥ тамырланып таркаган, кайыр кожоҥду каймыртту тибиртле мениҥ кумран jуучыл угум улалып jат!..

Мениҥ улдам Михаил (Шÿлтÿм) Тадинкунович Тадыров 1920 jылда Кызыл-Мааны jуртта кыпчак сööктÿ Таjын-Кÿн ле моол сööктÿ Сыкык деп улустыҥ билезинде чыккан. Биледе он эки баланыҥ экинчизи.

Шÿлтÿм Тадинкунович Чаган-Узунда колхозтыҥ школында ÿч класс божодоло, кийнинде 1936-1937 jылдарда Ойрот-Турада мал öскÿреечиниҥ ле ветеринардыҥ ÿредÿзин алып, 1937-1939 jылдарда тöрöл jуртында ветеринар болуп иштеген. 1939 jылда jаскыда Читадӧӧн черÿге барып, 1941 јылда jанып келерде, jаан удабай кенетийин Ада-Тöрöл учун Улу jуу башталарда, баштапкы призывла атанган. 240-чи таҥмалу стрелковый дивизияда јуулашкан: Дегтярёвтыҥ пулемедын тудунып, öлÿмниҥ орозына öштÿлерди jыккан. Сибирьдеҥ ала Берлинге jедип, от-калапту jууныҥ бийик jеҥÿзин алып, 1946 jылда Алтай jерине эзен jанып келген. Михаил Тадинкунович Тöрöлин корып, ӧштӱле јана баспазынаҥ тартышканы учун Мактыҥ 3-чи степеньдÿ ордениле, Кызыл Чолмон орденле, «За боевые заслуги», «За победу над Германией» ле юбилейлик медальдарла кайралдаткан.

Салтарлу jуу токтогон кийнинеҥ колхозтор, албатыныҥ jÿрÿми орныгып баштаган. Улус мал-аш öскÿрген, бичик-билик билери эмеш jамылу иштерде иштейтен. Улдам «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ складыныҥ jааны болуп иштеп тура, 1947 jылда аштап-суузап jÿрген öскÿс балдарга килейле, олорго складтыҥ тоолу-чотту аш-курсагынаҥ алып береле, jаҥ-jасак кату учун, Рубцовск калага эки jылга катуныҥ jерине барган. Чыдамкай, чыҥдый кижи ол до jолды jеҥил öдÿп, jанып келген.

1950 jылдаҥ ала Чаган-Узунда колхозто, Верх-Катунский лесхозто лесник болуп, оныла коштой Тöбöлöр jурттыҥ «Путь к коммунизму» колхозында ферманыҥ jааны болуп эрчимдÿ иштеген. Ижиниҥ jедимдерин бÿгÿнги кÿнге jетире артып калган чаазын-документтери керелейт. Ол ло jылдарда ак-jарыкка ÿч уулы чыккан: Станислав Каланов, Марат Аюбаев, Аҥчы Самунов.

«Бир айдаҥ Гитлерле jуу башталарда, баштапкы алдыртула jууга атангам»

1958 jылда кöбöк сööктÿ Елена (Эпен) Захариевна Амыровала биле-jурт тöзöп, jети уул чыдаткан: Ырыс (Jылкыбай), Василий (Аҥчыбай), Борис (Орынбай), Александр (Огошбой), Владимир (Токтубай), Станислав (Малтабай), Анатолий (Маскабай). Кийнинде ÿч уулы адазыныҥ öткöн jуучыл jолдорын öдӱп, Германияда черÿде болгон.

Эске алыныш

Адам jуу керегинде кöп куучындаарын сÿÿбейтен ол эмезе jарабас дейтен. Jыш-кара кабактарлу, кÿргÿл-сары кату чырайында, типилдеген эрÿ кöстöриниҥ арjанында jажытту кунук сезилетен. Бир кезикте унчугар: «…Черÿнеҥ 1941 jылдыҥ jазында jанып келеримде, адам jок. Беш акчага садынган улус коп-сайгактап ийерде, адамды ла оогош сыйнымды актуга айдап, адамды Кызыл-Öзöктö «албатыныҥ öштÿзи» дейле, аткылап салтыр, сыйнымды Казахстан јаар айдуга ийген эмтир. Энем балдарын, бойыныҥ тÿҥÿрин, Бодо-кудайдыҥ сÿрлерин jажырып, карын, аргаданган. Ада-энем мал-ажы арбын, чÿм-jаҥын jаҥдап, бойлорыныҥ турлузында амыр jатканын ла кöрÿп чыдабаган улус эмей…

Адам учун кыjыгым куурып, каным кайнап, öзöгим ачып турдым. Председатель канайткан кижи — адаанын албас? Ӧлтÿрерим деп сананала, мылтыкту бардым. Колхозтыҥ конторазы деген болчок турада jылаҥаш кöгÿске теретон кийип алган председательди кöрÿп, кöзнöк ажыра мылтыгымды шыкап ла аларымда, бир jерлеш кижи келип, ыйлап, jайнаган — «атпа, балам, бойыҥа ла кинчек». Мен мылтыгымды тÿжÿреле, энемди, эjемди, сыйын-карындаштарымды сананып, токтоп калдым. Jÿк ле адам учун кöксимде ойдыкту сыс артып калды…

Бир айдаҥ Гитлерле jуу башталарда, баштапкы алдыртула jууга атангам. Jуу-чак кыйын-шыралу. Улус анаар ла кырылып калган jадар. Jааш jааза, улустыҥ аккан каны кожулып, иргилип калар. Суузап, кургакка чыдабай барзаҥ, канайдарыҥ, экиалакандап, арга-jокто эмеш амзаарга келижер. Аттыҥ сидигин де тозуп ичкенис, тилиҥ курулала, арай кайра тартылбас.

Jараш, ару, jылу јер бедиреер арга jок. Öрттÿ, табышту jуу-согуш öдÿп jат. Öштÿ сакыбас jанынаҥ келер. Jÿрÿм чичке учуктый, чÿрче ле ÿзÿле берер… Бир катап jайдыҥ кÿнин бадыра тартышканыс, фашисттер табару ÿстине табару эткен. Тÿн кирерде, командир мени ле орус нöкöримди алдыртып, jакару берди: «Слер экÿ кайуга барып, кемниҥ черÿзи кайдазын кöрÿп келигер!». Бардыс ла. Анда кайда да пушка адат, пулеметтор jызырайт. Эбиреде боро ыштыҥ ортозыла окопторго jеттис. Совет ле немец солдаттар кучакташканча öлгöни де, кезижип, ÿзÿлгени де бар. Кÿн чыгып келерде, ончозын jарт кöрÿп алдыбыс. Эмди капшай ла ойто барар деп турганчас, кайдаҥ да немецтер чыккылап келди. Мен айттым: «Адыжып туруп кайра барак, тÿҥей ле нöкöрлöрис болушка келер». Јанымда уул айдат: «Олор кöп, калас öлöрис. Öлгöн улустыҥ ортозына кирип алак па, öлööчи болуп».

Мен jÿзиме каннаҥ уйманала jадыйдым, нöкӧрим öлÿп калган эки солдатты сÿӱртеп экелип, ÿстиме карчый-терчий салып койды. Бойы база кан уйманып, ыраак jокто jада берди. Немецтер чÿрче ле jууктап келерде, тынышты кайра тартынып, öлööчи болуп jаттым. Бир фашист öдÿп отурып, будыма теберде, бош jаткан кижи, будым чачыла берерде, ол мени чала тынду деп бодойло, jодомо штыкла кадап ийди. База бирÿзи тöжимнеҥ кöдÿреле, божодып ийерде, jÿрегим арай ÿзÿлбеди. Тирÿ мен деп бир де билдиртпем не, карын. Чыдажып jатканчам, немецтердиҥ табыжы ыраай барды. Нöкöрим «Михаил!» деп араай табыштанарда, бир будым шыркалу jылып барзам, байа кÿлÿгим бир сопогы уштулык, буды кызыл кан, тирÿ артканыска сÿÿнип отуры. Кöрöр болзо, оныҥ кажыгын штыкла öткÿре кадаган эмтир. Шыркалу бутту нöкöрлöр jÿктенижип, кайра jанып ийдис. Ачу-сыс керек беди, тирÿ ле артканыс артык!

Öлӱмнеҥ кöп катап кыйышкан эдим. Jууныҥ учы jаар Гитлер деп кöрмöс jууга балдарды да кийдирген эмей. Олорды «гитлерюгенд» дежер. Ады сагыжыма кирбейт — кандый да каланы колго алганыс. Бир бийик тураныҥ бежинчи этажында тыштанып отурыс. Мен каҥзамды тартып, аjыктанып кöрзöм, толыкта он эки jаш кирелÿ уул бала ыйлап отуры. Килеп санандым: «Кööркийди, öскÿс арткан болбой, немец те болзо, бала эмей». Анаҥ ла мылтык «jырс» эдип, колымдагы каҥзам чачылала, шинелимниҥ jаказын ок jыра согуп, мойныма арай табарбай öдö бертир. Табышка jÿгÿрÿжип келген бистиҥ уулдар байагы баланы силкип ийерде, койнынаҥ револьвер тÿжÿп келген. Бот сеге, öскÿс кööркий! А бир катап немецти олjолойло, экелип jадарымда, снайпер аткан. Ок мениҥ бажыма арай тийбей, немецтиҥ jиткезине келишкен. Jÿретен jÿрÿми бар кижи öлÿмди канайып ла jеҥип чыгар!

«Арасейди айланып, Европаны эбирип, Берлинге jеткем»

Jаан калаларды jуулап кирзеҥ, кÿч болотон. Ол ло каалга-эжиктиҥ ары jанында неме сакып jатканын билбезиҥ… Ажындыра граната чачып ийериҥ. Калганчы тöртинчи шыркамды Одер сууны форсировать эдер тушта алгам. Госпитальда Франкфурт-на-Одере городто болорымда, jуу токтоп, рейхстагтыҥ ӱстине кызыл мааны кöдÿрилген.

Арасейди айланып, Европаны эбирип, Берлинге jеткем. Карпаттыҥ кырларын да ашканыс. Кату jолдор öткöм, калапту jуу кöргöм, камык нöкöрлӧримди јерге кöмгöм, кемге де багынбам… Jе, Кудайдаҥ мынайып бÿткеним учун, неме кöрöр нек-сак аҥылу jолым бары да учун, Чуйыма эзен-амыр jанганым jолду …».

Адам 1982 jылда божогон. Адамныҥ турумкайыла, чыдамкайыла оморкойтоныс. Ол ару jÿректу, бийик санаалу, ойгор кöгÿстÿ, чындык кöрÿмдÿ болгон. Ӱлгери чÿмделип, кокыры, кожоҥ-комыды jайылатан. Колхозтыҥ клубында эҥирлер сайын чурана, балалайка ойноп, jашöскÿримге биjе öткÿрер болгон деп, Тöбöлöрдиҥ улузы адамды эске алган. Торо-арга jок öйдö казах албатыныҥ кöп балдарын да азыраган. Темир-мöҥÿннеҥ jÿстÿктер согор болгон. Адам ла энем мал-ашта не аайлу иштеген эди — малы öзööн, сергек туратан. Биске, уулдарына, jÿрÿм берген, ырыс-кежик сыйлаган. Адамныҥ билгири де бай болгон, укаазы узун кайыштый: алкыжы ак-айасты айланган, ийдези арка-сындарды эбирген. Улдамныҥ кожо чыккандарынаҥ Кызыл-Мааны jуртта оогош карындажы арткан – тоомjылу аба Сайрал Тадинкунович. 2020 jылда Шÿлтÿм Тадинкуновичтиҥ чыкканынаҥ ала jÿс jылдыгы темдектелген. Изине изим базылган, ийдезине ийдем кожулган, кöгÿзим тудуш, кожоҥым jаҥыс, кару улдамныҥ агару ады ÿргÿлjикте. Тÿмен чактар туркунына чедирген чокторы чачылып, Кыпчак-Тадырдыҥ Улу угы улалып jат!

Уулы Борис, барказы Александра ТАДЫРОВА, Мукур-Таркаты

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина