Билиги тереҥ, сӧзлиги байлык албаты

04.02.2021

Ады-јолы элбеде јарлу Николай Шодоевтиҥ «Знания билик. Биликтиҥ самырлары» ла «Словарь билик. Биликтиҥ сӧзлиги» деген эки јаан бӧлӱктеҥ турган бичиги кепке базылып чыкты.

Николай Андреевич Шодоев алтай айлаткыш-философияны, педагогиканы шиҥдеери аайынча кӧп тоолу бичиктердиҥ авторы. Темдектезе, 2009 јылда «Алтай философияныҥ тӧзӧлгӧлӧри», 2011 јылда «Алтай албатылык педагогика» деп адалып чыккан бичиктеринде алтай айлаткыш-философияныҥ ла педагогиканыҥ тӧс учурын, тӧзӧгӧзин јартап кӧргӱскен. 1993 јылда алтай тилле «Ак суус» деп бичиги чыккан эди.

Н. А. Шодоевтиҥ јаҥы чыккан «Знания билик. Биликтиҥ самырлары» деген ижи ӱредӱчи-краеведке болушту методикалык пособие эдип берилет. Ӱредӱчи-предметник кандый да урокто кандый да теманы ӧткӱргенде, ӱзеери материалды шак бу бичиктеҥ алып тузаланар аргалу. Бичикте кажы ла предмет таҥынаҥ бажалыкла темдектелгени база эптӱ. Автор «предмет» деген сӧсти алтай тилге «самыр» деп кӧчӱрген. Онойып бичикте, темдектезе, алтай тил, орус тил, математика, география, астрономия, геометрия, история, природоведение, физика, биология, военное дело, психология, философия, трудовое обучение деген предметтер кӧргӱзилет.

Автор албаты педагогиказына тайанып, калыктыҥ эбире курчаган телекейин, онойдо ок бӱткӱл Ак Айас, Кӧк Айас телекей керегинде јаан ӱредӱниҥ эжигин ачат. Николай Андреевичтиҥ айтканыла, «бу бичикти текшилей, элбеде алза, ончозы керегинде». Чокымдап айтса, бу ӧйгӧ јетире албаты педагогиканыҥ ӱренгени, шиҥдегени јарлалып, ар-бӱткенниҥ јажыдын ачат. Ол солун бичикти Мӧндӱр-Соккон јуртта алтай ээлендиктиҥ музейинде јууган материалдарына тайанып белетеген.

Кычыраачыны таныштырып јаткан ӱредӱни, билгирди учурыла јажытту деп айдарга јараар. Је автор башка-башка эп-аргалардыҥ болужыла, јӱрӱмде болгон учуралдар ажыра кычыраачыга ончо улуска јуук ла таныш јетирӱни јеҥил, јарт, аайлагадый эдип јетирет. Ол ок ӧйдӧ јаҥы, учуры јарталгалак јетирӱлерди база ачат. Билгирди кажы ла предмет аайынча берип тура, ол алтай калыктыҥ кӧгӱс кӧрӱмин, тӱӱкилик ченемелин толо, јарт эдип кӧргӱзет. Берилген јетирӱ-јартамалдыҥ кажызы ла ончо ӱредӱчи-предметниктерге тузалу, керектӱ. Мындый байлык материалды, албаты ӱредӱзин ӱредӱчи де, ӱренеечи де, билимчи-шиҥжӱчи де, ада-энелер де кӱӱнзеп ле јилбиркеп кычырарында алаҥзу јок. Айдарда, Н. А. Шодоевтиҥ «Знания билик. Биликтиҥ самырлары» ак-јарыкка чыкканын албаты педагогиказында база бир солун, јилбилӱ иш деп айдарга јараар. Бӱгӱнги ӧйдӧ табылбас бичик.

Бичиктиҥ экинчи бӧлӱги «Словарь билик. Биликтиҥ сӧзлиги» деп адалат. Сӧзликте алтай айлаткыш-философияныҥ, алтай калыктыҥ ойгорлыгыныҥ учурын јартаган сӧстӧр алфавит аайынча берилет.

Николай Шодоев бу ижинде албатыныҥ айлаткыш-философиязында ла педагогиказында тузаланылып турган тӧс сӧстӧрдиҥ ле сӧсколбулардыҥ учурын јартап јат. Бӱгӱнги кӱнде јаҥыс та јашӧскӱрим эмес, јаан да улус албатыныҥ кӧгӱс кӧрӱмиле, ой, айлаткыш ӱредӱзиле колбулу сурактарга каруузын берерге кӱчсингилейт. Албатыныҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ келген сӧзине, ӱредӱзине бӱгӱнги де кӱнде јилбӱ јаан ине. Автор эмдиги ӧйдӧ эрчимдӱ тузаланылып турган, темдектезе, Алтай-Кудай, Алтай, Кан-Алтай, Ӱч-Курбустан, Каҥый (Кангый), Алтай-Каҥый, Јердиҥ ээлери, Јайык, Јайаачы, айдыҥ јаҥызы, эскизи, ак јаҥ, ак мал, Алтайдыҥ ээзи, алтыгы ороон, байана, баш кайырчак, белдӱӱш, Боор, судур ла о. ӧ. кӧп-кӧп сӧстӧргӧ толо јартамал берет. Тилис сӱрекей байлык ине. Байлыгын, оныҥ учурын јетире, толо аайлабай-оҥдобой јадарыста, јап-јакшынак сӧзлик ӧйинде келгени јарамыкту ла јакшы.

Автор кычыраачыга байа таныш эмес эмезе кӱчсинип турган сӧстӧрди калык чӱмделгезине, чӱмдемел ле билим литературазына, онойдо ок бойыныҥ мынаҥ озо чыккан бичиктерине тайанып, чокым темдектер ажыра јартап кӧргӱзет. Албатыныҥ эрмек-куучынында, тилинде јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала болгон кӧп тоолу сӧстӧрдиҥ, сӧсколбулардыҥ јартамалы, учуры 1947 јылда чыккан «Ойрот-орус сӧзликте» (тургузаачы-авторлоры Н. А. Баскаков, Т. М. Тощакова) берилген деп, автор база айдат.

Николай Шодоевтиҥ бичиктери алтай ла орус тилдерле кепке базылганында, байла, бойыныҥ шылтагы бар. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйе бойыныҥ тӧрӧл тилин јакшы, кӧнӱ билбей јаткан ӧйдӧ мындый автордыҥ бичиктери эки тилле чыгып турганы сӱрекей јакшы керек. Је алтай айлаткыш-философияныҥ, ой-санааныҥ, ӱредӱниҥ сурактарына учурлалган база бу ӧрӧ адалган бичиктердеҥ ӧскӧ бичиктер јок деп айдарга јараар. Учурыла, кемиле јаан ла тузалу шак мындый сӧзлик ӧскӧ дӧ калыктардыҥ билимчилерин, кычыраачыларын јилбиркедеринде алаҥзу јок.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачылары Н. А. Шодоевтиҥ бичимелдериле таныш. Ол канча јылдардыҥ туркунына кычыраачыларга тузалу, керектӱ кӧп сурактар аайынча бичимелдерин, јетирӱлерин бичиген, јетирген.

Николай Шодоевтиҥ «Знания билик. Биликтиҥ самырлары», «Словарь билик. Биликтиҥ сӧзлиги» деген бичигине кире сӧстӧрди филология билимдердиҥ кандидады Татьяна Шутина бичиген.

Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јуртындагы алтай ээлендиктиҥ музейиниҥ байлык ченемелдӱ, билгири бийик башкараачызы, јаан ӱредӱчи, билимчи Николай Шодоевти эл газеттиҥ кычыраачылары јаҥы ижиле акту кӱӱнинеҥ уткуп, бек су-кадык, јайаандык једимдер кӱӱнзейт.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина