Алтайдын Чолмоны

Ичкери ӧзӱмниҥ аргалары артыгынча

04.02.2021

Президенттиҥ 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 20-чи кӱнинде јараткан 812 таҥмалу јарлыгыла билимди ле бийик эп-арганы (технологияны) мынаҥ да ары ӧзӱмдӱ ичкери јолло ууландырар амадула 2021 јыл Билимниҥ ле технологияныҥ јылы деп јарлалган.

Эмдиги телекейде билим-технический эп-аргалар экономиканыҥ ла јондыктыҥ једимдӱ ӧзӱминиҥ тӧс аргаларыныҥ бирӱзи болуп јат. Кӱнӱҥ сайынгы тӧзӧмӧлдӱ, турулталу иштиҥ, озочыл ачылталардыҥ ла бийик технологиялардыҥ шылтузында республиканыҥ билим, технологиялык, инновациялык аргалары тыҥыдылат. Шак онызы Алтай Республиканыҥ, онойдо ок бӱткӱл Россияныҥ ичкери ӧзӱминиҥ тӧс учурлу аргазы.

Бӱгӱнги ӧйдиҥ россиян-шиҥжӱчилери азыйгы шиҥжӱчилердиҥ јарамыкту јаҥжыгуларын, јолын улалтат. Олордыҥ ортозынаҥ эҥ артыктары бойыныҥ ижи-не чындыгыла, јилбӱлериниҥ элбегиле, тереҥиле, граждан кӧрӱмиле аҥыланат. Бӱгӱнги кӱнде билимниҥ ишчилериниҥ эрчимдӱ ижинеҥ ороонныҥ билим-шиҥжӱлӱ тӧзӧгӧзин тыҥыдары, онойдо ок билим ле бийик технологиялык аргаларын тыҥыдып улалтары, једимдӱ, турулталу национальный инновационный системаны белетеп кӧндӱктирери кӧнӱ камаанду. Айдарда, оноҥ экономиканыҥ ичкери ӧзӱми, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кеми, чыҥдыйы чике камаанду.

Бистиҥ талада билимдердиҥ 200-теҥ ажыра кандидаттары ла 12 докторы иштейт

Алтай Республиканыҥ билим аргаларын Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ 3 филиалы, билим-шиҥжӱлӱ 2 институды, ӱредӱлӱ 7 организациязы, оныҥ бирӱзи бийик ӱредӱниҥ организациязы, онойдо ок музейлердиҥ билим бӧлӱктери, заповедниктери, парктары лапту кӧргӱзет. Талада билимдердиҥ 200-теҥ ажыра кандидаттары ла 12 докторы ӧрӧги адалган организацияларда билим ишти кӧнӱ апарат. Билимниҥ ууламјылары аайынча шиҥжӱчилердиҥ тоозы таланыҥ экономикалык аҥылузына келижет. Билимчилер эҥ ле керектӱ деген ууламјыларда — естественный, јуртээлемдик ле гуманитар билимдердиҥ бӧлӱктеринде эрчимдӱ иштейдилер.

Таланыҥ билим аргаларын чеберлеп ле ичкери ӧскӱрери госјакылта аайынча билим ишти, хозјӧптӧжӱ аайынча ишти акча-манатла, онойдо ок Россияныҥ ла калыктар ортодогы гранттарды ойноп алганыныҥ эп-аргаларыла јеткилделет.

7,0 млн салковойло ӱлекерлер јеткилделген

2020 јылда Россияныҥ јаан шиҥжӱлер аайынча фонды улалып јаткан 6 ӱлекерди ле јаҥы 8 ӱлекерди јӧмӧгӧн, талалык кӧрӱ-маргаан аайынча ӱлекерлерди 7,0 млн салковой акча-манатла јеткилдеген. Бу акчаныҥ  3,5 млн салковойы тергеениҥ акчазы болуп јат.

РФФИ-ниҥ гранттары аайынча бӱдӱрип турган иштиҥ тематиказы талага јарамыкту, озочыл ууламјылар аайынча јаан билимди јӧмӧӧрине ле ӧскӱрерине ууламјылалган. Онойдо ок бистиҥ таланыҥ тӱӱкизин, культуразын ла јондык-экономикалык ӧзӱмин шиҥдеерине-ӱренерине.

Россияныҥ Билим фонды баштапкы катап 2020 јылда Алтай Республикада эл университеттиҥ ижи једимдӱ јиит билимчизи, баш билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады, доцент Н. А. Константиновтыҥ ӱлекерин јӧмӧгӧн. Јиит билимчиниҥ ӱлекери «Хозяйственные системы и способы использования горных долин Центрального и Юго-Восточного Алтая в предтюркское время и средневековье» деп адалган. Бу ӱлекер Алтайдыҥ орто чактардагы эл-јоныныҥ јурээлемдик системазын шиҥдеерине учурлалган. Чокымдап айтса, шак туулык јалаҥдар мал-аш тударында тузаланар эп-аргалар деп кӧрӱлген. Ӱлекердиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи — јуртээлемдик иштиҥ кереестери аайынча геојетирӱлик системаны белетеп јазаары.

2020 јылда Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыла колбой Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды калыктар ортодогы «Горный Алтай и горноалтайцы в годы Великой Отечественной войны» деген кӱрее куучынды ӧткӱрген ле кӧдӱриҥиниҥ материалдары аайынча јуунты белетеп чыгарган. А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде «Горный Алтай в годы Великой Отечественной войны 1941-1945» деген залдыҥ рээкспозициязы ӧткӱрилген, фронттоҥ келген самаралардыҥ «Адалар ӧткӧн јолдор… Дороги, по которым прошли отцы» деген јуунты (Горно-Алтайск, 2005 ј.) такып чыгарылган. Кепке базарына «Наследие Великой Отечественной войны в Национальном музее Республики Алтай имени А. В. Анохина» деген фотоальбом белетелген.

Республикада тизӱ кӧдӱриҥилер алтай јурукчы, јондык ла политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалып ӧткӱрилген. Онойдо ок «Какими красками опишу тебя, мой славный Алтай» деген альбом-каталог, «Г. И. Чорос-Гуркин ле эмдиги ӧй» деп јуунты кепке базылып чыккан.

Јылдаҥ јылга таланыҥ билим аргалары јаанап, тыҥып ӧзӧт, эрчимдӱ јаҥы билимчилердиҥ тоозы кӧптӧп јатканы оморкодулу. Ӧткӧн 2020 јылда кандидатский диссертацияларын једимдӱ корып алгандар бар, олор — Юрий Николаевич Калкин,  Рада Александровна Богданова, Сергей Сергеевич Сидоров.

Билим политиканыҥ эҥ учурлу ла туура салбас бӧлӱги билимчилердиҥ иштериниҥ јарлалары, кепке базылары болуп јат. Ӧткӧн јылда бистиҥ билимчилердиҥ 1165-теҥ ажыра статьялары јарлалган. Олордыҥ 55-ӱзи  Scopuc деп индексациялу, 59-ы Web ot science  деген индексациялу журналдарда чыккан. Онойдо ок 86-га шыдар статьялар бийик аттестационный комиссияныҥ тооломыныҥ изданиелеринде кепке базылган.

Горно-Алтайсктыҥ Ботанический садыныҥ экспозициязында тирӱ ӧзӱмдердиҥ 1800 бӱдӱми бар. Олор бойыныҥ бӱдӱмиле, бӱткен аайыла башка-башка. Ӧткӧн јылда экспозицияга јаҥы 124 бӱдӱм, 14 сорт ло 3 форма кожулган. Олордоҥ 23 бӱдӱм тӱшкен. Экспозициялардаҥ ӱренниҥ 58 бӱдӱми јуулган, 41 бӱдӱм отургузылган, 14 бӱдӱмниҥ ӱрени чыккан. Онойдо ок Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине P.carthamoides аайынча бӱткӱл Алтай Республиканы кийдирер јаан иш ӧткӱрилген. Билим иштиҥ турулталары «Ачимова А. А. Растительная пища алтайцев» ле «Ачимова А. А., Гаврилова Р. В., Кергилова Л. А. Краткий иллюстрированный словарь фитонимов Республики Алтай (русско-алтайско-английско-китайский)» деген бичиктерде јуунада берилген. Туулу Алтайдыҥ айалгаларында тузазы бийик азырал ӧскӱрип аларында минеральный удобренилерди тузаланарын шиҥдеп кӧрӧр амадула јурт ээлемниҥ билим-шиҥжӱ ӧткӱрер Горно-Алтайский институды — ФГБНУ ФАНЦА-ныҥ филиалы алыш-колыш кырлардагы ла ӧлӧҥ чабып турган јерлердеги азырал культуралардыҥ биолого-ээлем кӧргӱзӱлери јанынаҥ јаҥы јетирӱлер алган. Онойдо ок «Аграрные проблемы Горного Алтая и сопредельных регионов» ло «Библиографический указатель печатных работ 2013-2019 гг.» деген бичиктер чыгарылган.

РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ сууныҥ ла экологияныҥ сурактары аайынча институдыныҥ Горно-Алтайсктагы филиалы «Формирование и развитие природных и природно-хозяйственных систем юга-западной Сибири в условиях глобальных и региональных климатических изменений антропогенного воздействия» ла «Биогеохимические особенности наземных экосистем в бассейнах рек Сибири и их влияние на качество природных вод» деген эки ӱлекерле иштеп, учына чыкты.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды «Алтай Республиканыҥ албатыларыныҥ этнокультурный энчизи» деген тӧс кӧдӱриҥи аайынча (Алтай Республиканыҥ «Ӱредӱликтиҥ ӧзӱми» госпрограммазыныҥ «Алтай Республикада билимниҥ ӧзӱми» программазы) билим  шиҥжӱлӱ иш ӧткӱрилет. Онойдо ок 9 бичик чыгарылган, ол тоодо «Туулу Алтайдыҥ кӧчкӱндери Россияда јонјӱрӱмдик ле экономикалык кубулталардыҥ айалгазында (XVIII чактыҥ экинчи јарымызы — XX чактыҥ ортозы)» деген ӧмӧлӱ монография ла «Алтай тилдиҥ орфографиялык сӧзлиги — Орфографический словарь алтайского языка» деген сӧзлик.

Экологияныҥ Алтай талалык институды экологиялык ууламјылу билим-шиҥжӱлӱ прикладной ишти ӧткӱрет. Онызы окылу јаҥныҥ органдарын ла эл-јонды эбире ар-бӱткенниҥ ле ар-бӱткендик ар-јӧӧжӧниҥ экологиялык айалгазы керегинде јетирӱле јеткилдейт. Онойдо ок «Доклад о состоянии и об охране окружающей среды Республики Алтай в 2019 году» деп адалган иш белетелген.

Алтайдагы государственный ар-бӱткендик биосферный заповедниктиҥ тӧс ижи — билим шиҥжӱлер. Билим иш јаҥы јерлерди табары ла картага кийдирери јанынаҥ ӧдӧт. Табылган јерлердиҥ экологиялык јанынаҥ јартамалы берилет. «Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике» деген билим журналдыҥ экинчи номери чыккан.

Сайлугемдеги национальный парк јылдыҥ ла ирбистиҥ ле јерлик текениҥ парктагы текши тоозын алары јанынаҥ иш ӧткӱрет.

Алтай Республикада онойдо ок калыктар ортодо иш ӧзӱмдӱ јолыла эрчимдӱ улалат. Ӧткӧн јылда пандемиядаҥ улам гран-кыйулар јабылганыла колбой калыктар ортодо гуманитар ууламјыда ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ кӧп тоолу кӧдӱриҥилери онлайн-ээжиле ӧткӱрилген. Онойып 10-ноҥ ажыра билим конференция белетелген ле ӧткӱрилген.

Эл университет 2020 јылда калыктар ортодогы Erasmus программаныҥ гранттарын јӱрӱмде бӱдӱрериле колбой ka2 деген тӧс ууламјы аайынча бу ижин улалтат — университеттиҥ аргаларын, колбуларын ӧскӱрерге ле онойдо ок эҥ артык ченемелле ӱлежерге. SUNRAISE — ар-бӱткендик аргаларды арктикалык ла бийик туулык јерлерде турумкай тузаланары деген ӱлекер ӱч јылга темдектелген ле оны Германияныҥ, Австрияныҥ, Литваныҥ, Бутанныҥ, Индияныҥ ла Россияныҥ университеттериле ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрет.

Алтайдагы государственный ар-бӱткендик биосферный заповедник карстты шиҥдеер институтла (Словения), база Хельсинкиниҥ университедиле (Финляндия) ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јат.

Республиканыҥ билим сообществозы инновациялык учурлу шиҥжӱлерди ӧткӱрет. Онойдо ок инновацияларды — озочыл јаҥыртулардыҥ ӧзӱмине јарамыкту айалганы белетеери аайынча чук ишти эрчимдӱ белетеп јат. Эл университетте «Робионика» деген кичӱ инновациялык предприятие ижин улалтат. База инновациялык технологиялардыҥ ла экспертизалардыҥ «ЭкоТех» деген инжиниринговый тӧс јери эрчимдӱ ӧзӧт, јаранат. Ӧткӧн јылдаҥ ала «Молекулярно-генетикалык ла биотехнологиялык шиҥжӱниҥ «Биотех» деген тӧс јери», «Туризмниҥ ле уткыырыныҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери», «Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ тӧс јери» иштеп јат. Олорды тӧзӧгӧни Алтай Республиканыҥ 2035 јылга јетире социально-экономикалык ӧзӱминиҥ јарадылган стратегиязыныҥ озочыл ууламјыларына келижет.

Республиканыҥ билим аргалары јаанап, тыҥып ӧзӧт, эрчимдӱ јаҥы билимчилердиҥ тоозы кӧптӧйт

Јербойыныҥ билим-инновациялык аргаларында ӱредӱлик учреждениелердиҥ учуры јаан. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институды таланыҥ ӱредӱлик оррганизацияларына јаҥыртулу иштиҥ би-лим-методологиялык тӧзӧгӧзин јылдаҥ јылга лапту ла бийик кеминде берет.

Горно-Алтайсктагы педколледжте јылдыҥ ла јиит шиҥжӱчилерге педучилищени божоткон ӱренчиги, кийнинде профессор Виталий Александрович Сластёнинниҥ эземин кереестеп, Сластёнинниҥ кычырыштары ӧткӱрилет. Конференциялардыҥ материалдарыныҥ јуунтылары белетелип чыгарылат.

М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледж ӧткӧн јылда ӱренеечилердиҥ «Јашӧскӱрим. Билим. Јайаандык» деген VII республикан билим-практикалык конференциязын белетеп ӧткӱрген. Калыктар ортодогы «Эмдиги ӧйдиҥ национальный ӱредӱлик системаларында јаҥжыгулар ла јаҥыртулар» деген XII билим-практикалык конференцияны ӧткӱрген.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы билимниҥ ишчилерин профессионал байрамыла — Россияныҥ билиминиҥ кӱниле уткуп тура, бек су-кадык, јаҥы ачылталар ла олорды јӱрӱмде једимдӱ бӱдӱрерин кӱӱнзейт.