Алтайдын Чолмоны

Алтайыстыҥ тоомјылу алып-баатырына — 75

09.02.2021

Кочкор айдыҥ баштапкы кӱнинде Туулу Алтайдыҥ алып-баатыры, РСФСР-дыҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, «Таҥ Чолмон» орденниҥ кавалери, СССР-дыҥ спортыныҥ узы, бастырароссиялык национальный категориялу јаргычы Мадий Каланакович КАЛАНАКОВ 75 јажын темдектеди. Алтай Республиканыҥ албаты-јоны, таскаткан ӱренчиктери, спортчылар Мадий Каланаковичти тоомјылу јажы толгон бийик ажузыла уткыдылар.

Чындык тазыктыру берген Эре-Чуй

Мадий Каланакович Кош-Агаш аймактыҥ Чаган-Узун јуртында 1946 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинде ишмекчи улустыҥ билезинде чыккан. Оогоштоҥ ала ол эне-адазына болужып, турлуларда мал-аш ӧскӱретен иште турушкан. Јууныҥ кийнинде ӧйдӧ чыккан балдардыҥ ончозыныҥ салымы андый болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинеҥ ороон, ол тоодо Туулу Алтай, колго-бутка тургалак ӧйлӧр. Тӱреҥи, јайрадылыш… Је иш ичкери барган. Јурт јерлерде улус мал-ашта иштеп, бала-барказын азыраган, ороонды кату јуу-чактыҥ кийнинеҥ  орныктырарга бойыныҥ ӱлӱӱзин ижи ажыра кошкон. Балдар дезе эне-адазыныҥ јаан болушчылары болгон. Олор јайы-кыжы турлуларда иштеген јаандарына болужып, школ ӧйинде интернаттарда јаткандар. Онойып, јажы кичинек Мадий Чаган-Узунныҥ, Кош-Агаштыҥ интернаттарында јадып ӱренген. Чындап та,  мал-ашла иштейтен кату-кабыр иш јиит ӱйеге оогош ло тужынаҥ ала јаан таскамал берген эмей.

Кош-Агашта ол тужында физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп Павел Моисеевич Тенгереков деп кижи иштеген. Ол бойы классический кӱрешле 52 кг бескеде кӱрежип турган болгон. Ол ло ок ӧйдӧ хоккей ойноорго, конекло јыҥылаарга, штанга кӧдӱрерге балдарды ӱреткен. Эре-Чуйдыҥ ыраак јурттарынаҥ јуулып калган оогош уулчактар кӱрежерин сӱӱйтен. Бу ла тушта П. М. Тенгереков уулчактарга «мертвая точка» деп јажытту прием-сӱме кӧргӱзип берген эди. Уулчактар оныҥ бу прием-кӱрежине тазыктырынып, стадионныҥ јажыл јалаҥына кӱнӱҥ ле баратандар. Кийнинде јылдарда, чын ла кӱрежип баштайла, Мадий Каланакович мындый прием-сӱме јок болгонын оҥдогон… Је андый да болзо, ол туштагы уулчактарга кӱрешке темигерге, кӱрешке кӱӱнин ачарга бу эп-сӱме јаан учурын ойногон эмей.

Кӱрешке экелген Бийск кала

Школдыҥ сегис клазын божоткон кийнинде кайдӧӧн ӱренип барар деген сурак тура берген. Мадий Каланакович нӧкӧри Эзен Белеековло кожо кайдӧӧн барарын шӱӱп, бедиреп турала, «классический кӱрештиҥ секциязы бар» деп јетирӱлӱ јар табып алгандар. Куучын Бийск калада јуртээлемдик училище керегинде ӧткӧн. Онойып, эки нӧкӧр Бийсктиҥ  бу училищезине кирип алала, ӱренип баштагандар. Олордыҥ группа-бӧлӱгинде Иван Федорович Ульянкин деп јажыла јаан јиит ӱренгени база јаан учурын ойногон. Не дезе, Ульянкин черӱде классический кӱрешле тазыктырынган ла кӱрешкен болгон. Ол алтай уулдарла најылажып, кӱрешке јилбиркеткен. Олорды ончозын тазыктыраачы, СССР-дыҥ спортыныҥ узы Наум Зиновьевич Кривошеин бойына јууп, ӱредип-тазыктырып баштаган.  Онойып, алтай уулдар санаада болгон классический кӱрешле тазыктырынып, Алтайский край, Бийск кала учун кӱрежип баштагандар ла  ӱренип турган ӧйинде кӧп једимдерге јеткен. Сибирьдиҥ тергеелик маргаандарында, бастырароссиялык маргаандарда Мадий Каланакович бойын бӧкӧ, эпчил, кӱрешке јайалталу, иштеҥкей ле турумкай кӱрешчи деп кӧргӱзип койгон. Јеҥӱлер де кӧп болгон.

Ӱредӱ 1967 јылда тӱгенерде, черӱге баратан ӧй једип келген. Ол тужында Бийсктеги јуучыл частьтарда спортрота деп бӱдӱмдӱ јуучыл часть тӧзӧлип, бойына спортчыларды јууган. Мадий Каланакович Эзен нӧкӧриле кожо шак бу ротада черӱчил службазын ӧдӱп, ол ок ӧйдӧ Бийск кала учун кӱрешкен. Черӱниҥ ӧйи ӧдӧ берген соҥында Эзен Белееков тӧрӧл Курай јуртындӧӧн јана берерде, Мадий Каланакович Бийск калада иштеерге, онойдо ок край учун кӱрежерге  анда  артып калган.  Кӱрешке јайалталу спортчыны Бийсктиҥ кӱрешчилери кайдаар да божодор кӱӱни јок болгон.  Оныҥ учун ол «Урожай» деп спортобщество-биригӱ  учун кӱрешкен, ремзаводто механик болуп иштеген.

Бу ла 1960-чы јылдардыҥ учында Николай Шурумович Мюсов ол ло Бийск каланаҥ Горно-Алтайсктӧӧн келип, Маймада јайым (вольный) кӱрештиҥ секциязын ачарга ченежип турган ӧй болгон. Ол областьтыҥ ла Майма аймактыҥ јаандарыла куучындажып, тергееде кӱрештиҥ ижин баштаар деп амаду тургускан. Оныҥ да учун Николай Шурумович Бийскте Алтайский край учун једимдӱ кӱрежип турган Мадий Каланаковичти тӧрӧл Алтайындӧӧн јанып келзин, областьта кӱрештиҥ ижин баштаарга јӧмӧшсин деп сураган. Бу суракка јӧбин берип, Мадий Каланакович тӧрӧлиндӧӧн јанып келген ле классический кӱрештиҥ јеҥил эмес тӱӱкилик јолын  баштаган. Николай Шурумович ого јаан јӧмӧлтӧ болгон деп айдарга јараар. Кийнинде јылдарда олорды јӧмӧгӧн кӧп тоолу энтузиасттарла кожо бу улус классический кӱрештиҥ (кийнинде — грек-рим кӱрештиҥ) бӱткӱл система-бӱдӱмин тӧзӧп койгондор.

Мадий Каланакович 1972 јылда Ташкент калада Рахимовтыҥ адыла адалган бастырароссиялык турнирде јеҥип, СССР-дыҥ спортыныҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрген. Ол ӧйдӧ спорттыҥ узыныҥ ады-чуузына једерге сӱреен кӱч болгонын темдектеер керек.

Једимдӱ бӧкӧлӧр ӧскӱрген Алтай…

Кӱч болгон. Кӧп јаандарла аайлашпастар да болгон. Је бойыныҥ алдына спорттыҥ сӱӱген бӱдӱминиҥ ӧзӱмин тӧзӧӧр лӧ ичкерледер деп бӱткен кӱрешчиге бар буудактар буудак болбогонын кӧрӱп јадыс. Арт-учында классический кӱреш јаҥыс ла Горно-Алтайскта ла Маймада эмес, је анайда ок бӱткӱл областьта ӧзӱм алынган. Озо баштап подвалдар сайын «кысталган» кӱрешчилер бойлоры секция ӧткӱретен «удурумга» залдарлу боло берген. Оноҥ эҥ ле јаан једим, јаан сӱӱнчи ле ижемји сыйлаган: ол — кӱрештиҥ ӧргӧӧзи дегедий «Баатыр» спортзал! Кӱрешчилердиҥ бойыныҥ колыла јазап, чыныктап алган ӧргӧӧзи бӱгӱнги кӱнде грек-рим кӱрештиҥ тӧс школы болуп јат ла оныҥ кебистери ондор тоолу чемпиондорды, јеҥӱчилдерди, Россияныҥ ла телекейдиҥ пъедестал-тепкиштерин јеҥген бӧкӧлӧрди ӧскӱрип-чыдаткан.

Озо ло баштап кӱч болгон деп темдектегенис. Оноҥ Мадий Каланаковичти јӧмӧйтӧн улус кӧптӧгӧн.  Јиит тазыктыраачылар кожулган. Олордыҥ ортозында Мадий Каланаковичтиҥ бойыныҥ ла ӱренчиктери болгоны учурлу. Омскто физкультурный институтта ӱренип турган ӱренчиктери јангылап келген. Педагогический училищени божоткон спортчылар иштеп баштаган. Маргаандар кала, область, аймактар кеминде ӧткӱрилип, кажы ла аймакта, јурт школдо секциялар ачылган. Текши иш ӧзӱмдӱ болуп барарда, классический кӱрешти јӧмӧп баштаган улустыҥ тоозы база кӧптӧгӧн.

Мадий Каланаковичтиҥ эҥ ле јаан једими деп Европаныҥ чемпионы, Телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи, СССР-дыҥ чемпионы, СССР-дыҥ албатылар ортодо Спартакиадазыныҥ јеҥӱчили, классический кӱрешле СССР-дыҥ спортыныҥ нерелӱ узы  Иван Самтаевти адаар керек.

Иван Адучинович керегинде Мадий Каланакович бойыныҥ ӧйинде мынайда куучындаган: «Бис областьтыҥ первенство-зын ӧткӱрип турала, Аҥчы Самтаевти кӧргӧнис. Ол тушта Аҥчы  маргаандарда экинчи јер алган болгон. Је оныҥ кӱрежи, чыдамалы ла ӧктӧми једимдӱ кӱрежер аргалу болгонын кӧргӱскен. Оныҥ учун Аҥчыныҥ баштапкы тазыктыраачызы Константин Таркрашевке ӱренчигин Горно-Алтайсктӧӧн экелзин деп баштанганыс. Онойып, Иван Адучинович бисте тазыктырынып баштаган ла кийнинде ороон, телекей кеминде јаан једимдерге јеткен».

Јолдыҥ бажында турган Мадий Каланаковичтиҥ ӱренчиктериниҥ ӱренчик-тери бӱгӱнги кӱнде једимдӱ кӱрежип ле бойлоры јиит ӱйени тазыктырып јат деп айдарга јараар. Эмдиги ӱйе грек-рим кӱрешчилер озодо баштап, тӧзӧп салган фундамент-тӧзӧлгӧгӧ тайанып,  профессионал ишти улалтып апарып јадылар. Ороон, Европа, телекей  кеминде једимдер бар. Онызы сӱреен оморкодулу.

Алтай кӱрештиҥ, Эл Ойынныҥ баштамы јолын баштаган

«Алтай кӱреш» деп адалган кӱреш Туулу Алтайда озодоҥ бейин болгон. Кажы ла байрамдарда, учурлу туштажуларда алтай бӧкӧлӧр маргыжып-кӱрежип туратан. Је алтай кӱрештиҥ ээжилери болоры учурлузы керегинде суракты 70-чи јылдарга јетире кем де кӧдӱрбеген.

Мадий Каланакович 1975 јылдаҥ ала алтай албатыныҥ спортыныҥ тӧс бӱдӱми болгон кӱрештиҥ окылу ээжилери јанынаҥ сананып, шӱӱп баштаган. 1977 јылдаҥ ала ол кӱрештиҥ озодоҥ бейин некелтелери кандый болгоны керегинде јетирӱлерди јууп, бӱткӱл тӱӱкизиле сонуркап, тӱп-шӱӱлтелер эдип баштаган. Бу јаан учурлу иште Мадий Каланаковичке Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны, бичиичи Иван Васильевич Шодоев јаан болужын јетирген. Ол јылдарда Иван Шодоев «Ирбизек» деп адалган бичигин кепке чыгарып койгон ло бу бичикте бичиичи алтай кӱрештиҥ тӧрт бӱдӱми керегинде куучындаган болгон. Јаан јашту улустаҥ јууп алган бастыра јетирӱлерге тайанып, алтай албатыныҥ сӱӱген спорт бӱдӱми — алтай кӱреш окылу ээжилерлӱ болуп калган ла бу ээжилер аайынча бастыра маргаандар ӧткӱрилер боло берген.

Алтай албатыныҥ јӱрӱминде тӱӱкилик јаан учурлу тӧс байрамныҥ — Эл Ойынныҥ —  тӧзӧлгӧнинде Мадий Каланаковичтиҥ ӱлӱӱзи база јаан. Ол Эл Ойынныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи. Бӱгӱнги кӱнде Эл Ойын арткан да албатылардыҥ тӧс байрамдарынаҥ учурыла, једимиле бир де аҥыланбай јат. Эл Ойында албатылык эҥ ле артык дейтен маргаандар ӧткӱрилет, кӧрӱ-туштажулар сӱӱндирет. Албатыбыстыҥ эҥ ле артык једимдери бу байрамда кайкадат. Оныҥ учун Эл Ойынныҥ баштамы јолында турган тӧзӧӧчилерге, тоомјылу улуска, олордыҥ ортозында Мадий Каланаковичке  канайда быйанысты айтпазыс!

«Ӱредӱчибиске јаан быйан»  

Мындый сӧстӧрди классический кӱрештиҥ, грек-рим кӱрештиҥ тазыктыраачылары, Мадий Каланаковичтиҥ ӱренчиктери айдадылар. Кылык-јаҥыла бир тыҥзыныш јок, тӧп, тоомјылу, иштеҥкей, сӱӱген ижин учына јетире апарган Мадий Каланаковичке быйанду сӧстӧр кӧп угулган, угулып јат. Качан да «мен» дебейтен јаан јашту ӱредӱчи бойыныҥ тӧс амадузына чындык болуп артканча. Ол бӱгӱн амыралтада да болзо, је керектӱ тужында болужын јетирерге јаантайын белен.

Эмди учурлу ажузына јеткен ӱредӱчизи керегинде ӱренчиктериниҥ айткан сӧстӧрине ајаарып ийели. «Мадий Каланакович кӧп неме айтпас, кату сӧслӧ арбанбас кижи. Национальный школдыҥ кӧп саба уулчактарыныҥ классика кӱрешле (эмди — грек-рим) баштапкы тазыктыраачызы болгон. Ол ӧйдӧ телефон, интернет, ӧскӧ дӧ сооттор бар эмес. Кӱрешке арай ла бӱдӱн школ jӱрбей туратан. Бу араай, табылу куучынду, jaнтайын кӱлӱмзиренип jӱрер кижи уулчактардыҥ, орустап айтса, кумири болгон. Ого тӱҥей болорго албаданып туратаныс. Мадий Каланакович ол ӧйдӧ бойы да jиит, балдары да оогош болгон.

Горно-Алтайскта канча-канча jeрде тренировка-тазыктырыныш, оноҥ маргаан-дар ӧткӱрип, оноҥ до башка ал-камык сурактар бӱдӱрип, jaҥыскан ла автобустарлу мантадып иштенген. Бу бастыра ишти ол  jaҥыскан канайып апарган деп эмди кайкап сананадыc. Мадий Каланакович качан да jаҥга да, депутатка да jӱткибеген. Ол амыралтага чыкканча спортко, кӱрешке чындык болуп артып калган. Ого кӱрештиҥ сурактары jaантайын баштапкы jeрде турган. Каткымчылу учурал да болгоны санаабыска кирет:  Мадий Каланакович облисполкомныҥ jaaны  М. В. Карамаевке jолугып, кӱрежетен кебис сураган болтыр. Михаил Васильевич оны jӧмӧп, Каланаковко кебис аларга 7 муҥ салковой акча берзин деп, резолюцияга кол салган.  Облисполкомдо иштеп турган эпши улус, спорттоҥ ыраак сайыттар ортодо не аайлу куучындар јӱрген эди, «Каланаков 7 муҥныҥ персид кебизин алып jaт» — деп.

Амыралтага чыгала, Мадий Каланакович эш-нӧкӧри Нина Васильевнала кожо тыш база ла отурбады, jaҥы ӧйлӧ кожо олор аргачылар болуп, Манјӱректе туризм аайынча jeдимдӱ иштегилейт.

Мадий Каланакович, чыккан кӱнерле Слерди уткуп, эш-нӧкӧрӧр, бала-баркагар су-кадык, ырысту, билегерде амыр-энчӱ болзын деп кӱӱнзейдис, jӱс jaш jaжагар, jӱгӱрӱк ат минигер! Слердиҥ эдип койгон ижигер сӱреен кӧп. Слер — алтай албатыныҥ тоомјылу ла чындык  уулы!

Кӱӱнзегенисле, А. П. Манзыров, И. А. Самтаев, А. Н. Толкочеков, О. А. Шатин».

Айгуль МАЙМАНОВА