Алтайдын Чолмоны

Арчын јытту Алтайыста амыр турзын Уй јылыс

09.02.2021

Чага — Јаҥы јыл кумран чактардаҥ ала јылыйбай келген ле албатыныҥ эҥ ле сакылталу, учурлу, чӱмдӱ ле кӧдӱриҥилӱ байрамы. Чаганыҥ алкыштарын «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газет јылдыҥ ла Јаҥы јыл кирер алдында элбеде јарлап турганын кычыраачылар јакшы билер.

Айдарда, јакшынак јаҥжыгузын улалтып, эл газет бойыныҥ бӱктеринде билимчилер Аркадий Конуновтыҥ ла Константин Сагалаевтиҥ 2017 јылдыҥ кочкор айында Кош-Агаш аймакла экспедицияда болуп, башка-башка улустаҥ уккан ла бичиген алкыштарын айдылганы-бичилгени ле аайынча јарлап јат.

Чагада саҥ салган тужында айткан алкыш

В. М. Талкыбаев (Мукур-Таркаты јурттаҥ)

Эрте чыккан Кӱн јайаачым,

Эҥир чыккан Ай јайаачым

Ӧрӧ турган Ӱч-Курбустан кудайым

Јыл бажы кирди деп,

Јылан бажы сойылды деп,

Эски јылыс чыкты деп,

Јаҥы јылыс кирди деп,

Уткуп туруус* Алтайыс.

Корым эдеги козыраган,

Корголјын бажы мызылдаган.

Ээлӱ, туулу Алтайым,

Эрјинелӱ Эре-Чуйым,

Ары кӧргӧн аҥкылдарым,

Бери кӧргӧн мӧҥкӱлерим.

Ада болгон ыйыктарым,

Аланчык альду* Алтайым.

Ары кӧргӧн аҥкылар,

Бери кӧргӧн мӧҥкӱлер!

Таш јакалу ыйыктар,

Тал јакалу сӱӱрӱлер*,

Артыш јытту тайгалар,

Арыскан сынду ажулар.

Айу баспас салдаштар,

Бӧрӱ кирбес бӧлчӧктӧр.

Сары айу базып кирбес,

Чагар јылан јылып кирбес,

Сарын ойын-јыргалду,

Сары телкем чӧлдӧрлӱ.

Эре-Чуйым, чӧӧк! Кайракан!

Аккан суулары аржан болгон,

Албаты-јонго болушчы болгон

Ээлӱ, туулу Алтайым!

Эрјинелӱ Эре-Чуйым!

Ак-малыска одор беригер,

Албаты-јоныма ырыс беригер.

Ак саҥысты салып туруус,

Ак чачылгаасты чачып туруус.

Обоо јааны слердиҥ болсын,

Омок јӱрӱм бистиҥ болсын.

Јайа баспас јайлуларыс,

Кыйа баспас кыштуларыс.

Чӧӧк! Кайракан!

Эдек јайып, мӱргӱп отуруус,*

Айак салып, алкап отуруус.

Аскан казан тејизи,

Албатыныҥ кӱндӱзи

Оп-куруй, оп-куруй, Кайракан!

 

Чагада саҥ салган тужында айткан алкыш

Ася Курдяпова (Кӧкӧрӱдеҥ)

Јыл бажы эбирилип,

Јылан бажы сойылды деп,

Јаҥы јылус* келди деп,

Эски јылус чыкты деп,

Алкап јадрым* Алтайымды!

Чӧӧк! Кайракан!

Койон чуун* чууланып,

Кой тересин* тӧшӧнгӧн

Алтай јерим, Кайракан!

Колтугына коргодып,

Койнына сыгындырган.

Чӧӧк! Кайракан!

Ада бол* асраган ыйыктарус*,

Эне бол эмискен мӧҥкӱлерӱс*!

Шарлап аккан суу – аршан болгон.

Сарбай чыккан агажыс – ала арка болгон.

Алтай јерим Кайракан!

Чӧӧк! Кайракан!

Јаҥыс кижиге нӧкӧр болуп,

Јайдак атка токум болуп,

Јаргак тонго топчы болуп,

Алтай јерим, Кайракан!

Ӱзӱлбес ӱлеш јайаган,

Тосылбас конок јайаган,

Алтайым, Кайракан!

Баш болсын!

Чӧӧк, Кайракан!

Корым эдегин косраткан,

Корголјын бажын мысылаткан,

Кой терезин тӧжӧнгӧн,

Койон чусын чууланган,

Алтай јерим, Кайракан!

Чӧӧк! Кайракан!

Табылгысыла байыткан,

Тобрагыла тойдырган.

Балыгыла асраган*,

Балкажыла тойдырган

Алтай јерис, Кайракан!

Баш болсын!

Јаан талайдаҥ кечӱ берген,

Бийик тайганаҥ ашу берген

Алтай јерис!

Ардак турсын,

Омок турсын

Алтай јерис!

Баш болсын!

Бала-баркабыска

Јакшы јӱрер јӱрӱм берген,

Ак быйанга

Јакшы отоор одор берген

Чӧӧк! Кайракан!

Алтай јерим, Кайракан!

Баш болсын!

 

*   *   *

Чагада отко алкыш

Одус башту От-Эне!

Судазынду* бай очок!

Темир очок келтейбес,

Темдӱ* казан тайкылбас.

От-Эне Кайракан!

Чӧӧк! Кайракан!

Јайаачы болгон От-Энебис,

Кирбиктӱни бӱдӱрген,

Киндиктӱди јайаган.

От-Эне, Кайракан!

Талкан-кӱлин тӧжӧнгӧн,

Таш-очогын јастанган,

От Јайаачы Кайракан!

От-Эне!

Тоҥды болзо эргискен,

Чыйды болзо быжырган,

От-Эне Кайракан!

От Јайачы Кайракан!

От-Эненеҥ суранып,

Курсак јиген

Ӧскӱс-јабысты асраган,

От Јайачыга башырып*,

Курсак кайнаткан От-Эне!

Кайракан!

Менле тӱҥейле балдарым асрашкан*

От-Эне Кайракан!

Обоо јааны слердиҥ болсын,

Омок јаны бистиҥ болсын.

Ӧлӧ јаны слердиҥ болсын,

Ӱлеш јаны бистиҥ болсын.

Усун јолын кыскартып,

Тар јолоор кеҥидип,

Јайаачы болуп јол берер,

Алтай јерим, Кайракан!

 

Чага байрамныҥ кожоҥы

Эре-Чуйга, Алтайга,

Јаанда ла саҥ салатам.

Асраган балдарым тыш јӱрсин,

Ай* кӱнӱҥ сайын алкайтам.

Тӧрт ыйыктыҥ тӧрт ӧсӧк*,

Кӱнӱҥ сайын мӱргӱйтем.

Бала-баркам јакшы јӱрсин деп,

Кӱннӱҥ-кӱнге алкайтам.

 

Кӧкӧрӱниҥ ыйык туу

Кӧрӱп турса, кош* јараш!

Кӧргӧн балдарыс јанаса,

Кӧр отурса, кош јакшы!

 

Алтайын алкаганы

Т. Т. Яйтынов

Чööк! Кайракан!

Айланайын*, Алтайым!

Алкыш береер, Алтайым!

Эбирейин*, Алтайым!

Эзен береер, Алтайым!

Кара суулу аржаныс

Катап ичип алдыбыс,

Кара чачту бойыбыс

Кайа болуп jандыбыс,

Туйук суулу аржаныс

Тунуп ичип алдыбыс.

Кайракоон!

Аба-Jышта, Алтын-Кöлдö –

Аба-Каан деп ыйыгыс,

Алкыш сурап турубыс.

Кадын ичи – Jажыл Каан,

Jаан алкышты сурайдыс.

Байлу тайга – Чапты-Каан,

Баса алкыш сурайдыс.

Байлу ыйык Бай-Ӱлген,

Бастыра алкыш сурайдыс.

Эре-Чуйда jети ыйык,

Эптÿ сӱме сурайдыс.

Аркыт ичи ару алтай

Алкышты сурайдыс.

Кадын бажы – Кÿркÿре,

Каракол бажы – Ӱч-Сÿмер,

Короты бажы – Jал-Мöҥкÿ,

Jаан алкышты сурайдыс.

Угы-тöзи Бай-Ӱлген,

Бабырган ла Эн-Учук,

Быйанаарды jетиреер!

Баш ла болзын, Алтайыс!

Айлу-кÿндÿ Алтайыс,

Ак jарыкту тенерим

Ээс башту сары јер!

Эне бÿткен Ыжы јер!

Амыр-энчÿ биске бер,

Азыгыҥнаҥ ÿлеп бер!

Оп-куруй, оп-куруй, оп-куруй!

Каптал тонду Кара-Кайа!

Алтайыма ижен келдим,

Ажуларды ажып келдим,

Агын сууны кечип келдим,

Аржан сууны амзап келдим.

Ак санаалу jедип келдим.

Алтайымды кöстöп,

Алкыш-быйанды сурап келдим.

Кайракоон!

 

*   *   *

Саҥныҥ алкыжы

Эрте чыккан Кÿн-Буркан

Кÿн Jайаачы,

Эҥир чыккан Ай-Буркан

Ай Jайаачы

Айы-Кÿним!

Öрöги турган Ӱч-Курбустан кудай!

Jыл бажы чыкты деп,

Jылан бажы сойылды деп,

Эски jылыс чыкты деп,

Jаҥы jылыс jедип келди деп

Алкап турус, Алтайыс!

Корым эдек козыраган,

Корголjын бажы мызылдаган

Ээлÿ-туулу Алтайым,

Эрjинелÿ Алтайым!

Ары кöргöн аҥкылдарым,

Бери кöргöн мöҥкÿлерим,

Ада баалу ыйыктарым,

Аланчык айылду Алтайым!

Чöӧк! Кайракоон!

Эне баалу тайгаларым,

Эдек ташту сÿмерлерим,

Ӱзÿлбес ÿлеш береер,

Тозулбас конок береер,

Чöӧккö чöҥгöн,

Мееге меенген*,

Чöӧк! Кайракоон!

Алтай ээзи бай терек,

Агаш ээзи кан тазыл,

Jÿлÿн болгон тайгалар,

Jÿрек болгон jÿлÿндер,*

Ары кöргöн аҥкылдар,

Бери кöргöн мöҥкÿлер,

Тал jакалу ыйыктар,

Таш jакалу сÿрÿлер,

Артыш сынду тайгалар,

Арыскан сынду ажулар,

Айу баспас арташтар,

Бöрÿ jетпес бöлчöктöр,

Сары айу базып кирбес,

Чагар jылан кирип болбос,

Сары телкем чöлдöрлÿ,

Сарын ойын-jыргалду,

Эрjинелÿ Алтайым!

Кайыҥ агаш кöгÿстÿ,

Кату корым эдектÿ,

Кырлу jуу табарбазын,

Кыйгылу jуу кирбезин!

Алтай ээзи бай öргöö,

Агаш-тажы бай тазыл,

Колтыгына кондырган,

Койнына сыгындырган!

Былтам jерге jуртаткан,

Былын суузын ичирген,

Балтырганла тойындырган,

Байыҥ кӱреҥ бай Алтай!

Агаш-тажы куйак болгон,

Аккан суузы аржан болгон,

Ар-jööжöзи арjанынаҥ

Алтын болгон Алтайым!

Балтырыска эт öскÿрген,

Бажыска чач öскÿрген,

Байлап слерди турубыс,

Баш ла болзын, Алтайыс!

Эрте чыккан Кÿн-Буркан!

Эҥир чыккан Ай-Буркан!

Тоҥкойып мÿргÿп турус!

Тостойып кöрÿп турус!

Чöӧк! Кайракоон!

 

Чага байрам керегинде

М. А. Демчинова

Чагалаар деген сӧсти мен туку ла качан, меге 5 jаш болордо (1962 jылда), адамнаҥ уккам. Адамныҥ ады Айылчы, сӧӧги кара тодош, ӧбӧкӧзи Тыбыкы, ада-ӧбӧкӧзи Jемчи болгон. Бис ол тужунда Белтир jурттаҥ (эмдиги Эне-Белтир) ыраак Кара-Ойык деп кыштуда jатканыс. Адамныҥ угы-тӧзи Оҥдой аймактыҥ Алтыгы-Талду деген ӧзӧгинде jаткан улус. Бускалаҥ чактыҥ алдында Эре-Чуйга кӧчӱп келген. Энемниҥ ады Айан-Бала, сӧӧги jайат кыпчак, Чуй ичинде ле jаткан улус дежетен.

Бир jыл jаскары кышта адам айылдыҥ эжигинеҥ ыраак jок, кӱнчыгыш jаар болчок тоормош тургускан, оныҥ ӱстине jаан jалбак ташты салып, кургак тезектеҥ от буладып, артыштыҥ будактарын салала, кӱнгеери айландыра базып, сӱттеҥ ӱрӱстеп, алканган. Мен, jаш бала, канайып сананып алатан эдим, jе ондый да болзо, алкыштыҥ аайын аайлап тургам. Адам айландыра турган туулардыҥ, кырлардыҥ, аржандардыҥ, суулардыҥ адын адап, ӱрӱс эдип, алканганы санаама кирет. Jе бу алкышты ол адамныҥ алкыжына тайанып, бойым ла айдылганы аайынча чӱмдегем. Санаага канайда эбелген, кирген, анайда ла айдып турган неме не оны. Бу айткан алкыштарда кижи Алтай jерин, агаш-тажын, суу-суугадын, аҥы-кужын улуркадып, чӱмдӱ-байлу сӧстӧрлӧ jурап айтканы – ол олорго jаан сый, алкыш, jарамыкту сӧс болотон эмтир.

Адам айдатан, Алтайдаҥ кӧп тӧ неме сурабаар, бар болгонын слердиҥ санаа-укаа ару болзо, ол бойы ла сурагар jок то берер.

 

Чага байрамныҥ алкыштары

Тал jакалу талайлар,

Табырап аккан суучактар,

Кӧпчип аккан талайлар,

Кӱркӱреген учарлар,

Суузын берген jайаандарыс,

Сузып ичкен сугаттарыс,

Кечӱ берген талайларыс,

Каныс болгон аржандарыс!

Айу jадар арташтар,

Бӧрӱ jадар бӧлчӧктӧр,

Тӧӧлӧр турган бӱӱрелер,

Тӧжин jайган айаҥдар!

Сарлык малын салдыртпаан,

Эчки-анай эндетпеен,

Кой-кураанын коротпоон

Кобы-jиктӱ Алтайыс!

Аҥдар турган турлулар,

Куштар учкан кайалар!

Бийик-бийик тӧбӧлӧр,

Биригип аккан талайлар!

Чӧӧк! Кайракан!

Корум айак тууларыс,

Кобы-jиктӱ Алтайыс,

Кӧӧ-куйакту тууларыс,

Кӧбӱргендӱ сындарыс,

Согонолу тайгалар,

Согоон болгон агаштар,

Jаба-ӧлӧҥдӱ кырлаҥдар,

Jабылак болгон агаштар!

Jыл бажы эбирилди,

Jылан бажы сойылды,

Jылдыҥ бажы jылып кирди,

Айдыҥ бажы айлан чыкты,

Кӱн-Быркан кӱрееленди,

Ай-Быркан эбирилди,

Элем-селем эрмектенип,

Алам-салам айдынып,

Ару саҥыс салып турус,

Ак артышты былат турус,

Актаҥ тамган алама-шикир

Актай-кӧктӧй тееjилеп туруус!

Ӱстисте Айыс jарыдып турзын,

Ак аштаҥ амзу тартсын,

Бажыста Кӱнис кӱйӱп турзын,

Кӱндӱлӱ аштаҥ амзу тартсын!

Алтын чокту Ай-Быркан,

Мызылт чокту Кӱн-Быркан,

Алтай-Каҥай ыжык тартсын!

Алтай jерис амыр турзын,

Ал тайгазы седеҥ турзын,

Ак талайы амыр аксын,

Албатызы эзен jатсын,

Малы-ажы ажын турзын,

Ажы-тузы jайыл jатсын!

Чӧӧк! Кайракан!