Алтайдын Чолмоны

Эдилген иш кӧп, эдетени оноҥ кӧп

09.02.2021

Кочкор айдыҥ 4-чи кӱнинде Калыктардыҥ најылыгыныҥ туразыныҥ актовый залында Россия Федерацияныҥ Государственный Думазыныҥ депутады, аграрный политика аайынча камыстыҥ турчызы Родион БУКАЧАКОВТЫҤ пресс-конференциязы ӧтти.

Госдуманыҥ депутаттары ӧткӧн неделеде бойыныҥ ижин тӧрӧл  тергеелеринде ӧткӱрген. Родион Борисович ӧткӧн неделеде кӧп туштажулар ӧткӱрген.

Депутат республикан газеттердиҥ журналисттериле куучын-эрмекти пандемия Госдуманыҥ ижине, текши ороонныҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмине, экономиканыҥ ӧзӱмине кандый салтарын јетиргенинеҥ баштады. «Бу јаан оору бистиҥ тергеениҥ јайалталу, јакшы улузыныҥ јӱрӱмин ӱскен, јажы оогош то, јаан да улус корогон. Кӧп улустыҥ амадулары бӱтпеген. Ӧткӧн 2020 јылда  депутаттар кӧп јасактарды «удаленка» деп  эп-аргала шӱӱшкилеген.  Кӧп туштажулар, куучын-эрмектер онлайн эп-аргала ӧткӱрилген.

Ондый да болзо, депутаттар ӱнбереечилериле колбуны ӱспеген, улустыҥ баштануларыла иш барган.  Ороонныҥ башкараачылары, депутаттар бар бастыра аргаларды тузаланып, Россияныҥ албаты-јонына, экономиказына бу кӱч ӧйдӧ керектӱ ле јарамыкту јасактарды јӧптӧгӧн лӧ једимдӱ иштеген. Коронавирус оорула тартыжарга, экономиканыҥ ӧзӱмин улалтарга,  федерал  бюджетке јӧмӧй 566 млн салковой акча чыгарылган. Бистиҥ тергеениҥ аймактарыныҥ эмчиликтерине улустыҥ ооруларын капшай ла чыҥдый шиҥдеерине керектӱ мобильный компьютерный томографтар алынган. Тургуза ӧйдӧ  вакциналарды улуска тургузып баштаарда, ооруныҥ тебӱзи јабызаарына, јайым јӱрӱм ӧйто башталарына иженедис. Акча-манатла јеткилдеш јанынаҥ кезик статьялар аайынча јабызаш, астадылыш кӧрӱнип јат. Је экономика ойто бойыныҥ мынаҥ озо болгон кемине једип, кӧндӱре иштеп баштаза, кирелте-неме болор, орныктыру башталар деп ижемји бар.

Россияныҥ парламенти ле башкарузы ороонныҥ албатызын корып аларга, бӱткӱл система-јӱрӱмди орныктырарга, бастыра ийде-кӱчин салып иштенип јат» — деп, депутат айтты.

Былтыр депутат јурт јерлерде јадып турган улусла кӧстиҥ кӧскӧ тушташпаган болгон. Оныҥ учун јол-јорыкка барып, јурттарда улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ ӧҥзӱре сурактарын, комыдалдарын укты.

Улаган аймакта туштажулар…

Кече ле Родион Борисович ыраак Улаган аймактаҥ келген. Оныҥ учун ол јол-јорыгы керегинде эмеш кыскарта база куучындады. Улаган аймактыҥ ар-бӱткени јараш, байлык та болзо,  ого једер јол ыраак, Акташтаҥ ары јолдор кайыр ла чыҥдыйы коомой. Экономиканыҥ ӧзӱми, федерал јол ичинде јаткан ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, бир эмеш јабыс. Сейсмический айалга да уур-куч. Агын јаан сууларлу, кайа-таштарлу ар-бӱткен улустыҥ јӱрӱмине ӧзӱмдериле, аҥ-кужыла, балыктарыла   тузалу.  Је јаан суулар кӧпчип, јараттарынаҥ да ажат, јаратта турган тураларга каршузын јетирет. Маала-ажын отургызар, азырал белетеер јерлери база кызык, ас.

Балыктујул Улаган аймактыҥ јаан јурттарыныҥ бирӱзи, мында бӱдӱн-јарым муҥ кижи јуртайт. Јиит билелер кӧп учун, балдардыҥ тоозы база кӧп. Эҥ ле курч сурак — балдардыҥ сады ла јаҥы  школ качан тудулар?   Ӱлекерге кирерге, озо ло баштап, бу школды тудатан ӱлекер-проекттиҥ кемин-баазын тургускан документтерди јаан акча  тӧлӧп белетеер керек. Андый акча муниципалитетте јок. Оныҥ учун бу суракла улус  Госдуманыҥ депутадына баштандылар.

Чибилӱ јуртта Культураныҥ туразы 2008 јылда ӧрт чыгарда, кӱйӱп калган. Бӱгӱнги кӱнде оны тудары јанынаҥ документтерди белетеп те алган болзо, оогош, ас  тоолу улус јадып турган Чибилӱдий  јурттарга федерал ӱлекерлерге кирери кӱчке келижет.  «Мен бу суракла Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ башкартузына канча катап баштанган болгом. Је олор бойлорыныҥ бийик некелтелеринеҥ эм тура тууралабайт. Москвага барзам, бу суракла база иштеерим» — деп, Родион Букачаков айтты.

Онойдо ок Улаганныҥ кӧп улузы «ас тоолу тургун калык» деп статус алган телеҥиттердиҥ сурагы аайынча баштандылар. Кош-Агаш, Улаган аймактарда  јадып турган телеҥит улуста пенсияга Тӱндӱк јерлерге тӱҥдеген программанаҥ башка ас тоолу тургун калык деп, амыралтага текши ороон ичинде ӧйинеҥ эрте чыгар аргалары база бар. Је бу суракта бир јаан тутагы: ол эки ӧрӧги айдылган аймактардыҥ јерлери јасак аайынча тургун калыктардыҥ јерлерине кирбей турганынаҥ улам,  ӱй улус 50, эр улус 55 јашка јетсе, Турачак аймакка барып, прописка эдер деп, јаан чур-чуманак башталат. Турачактыҥ улузы бойыныҥ айлына  телеҥиттерге прописка эткени учун 5 муҥ салковойдоҥ  ас эмес акча сурайдылар. Оныла коштой, Турачак јуук јер эмес, јол-јорыкка   акча база чыгымдалат. Бу суракла Родион Борисовичке улус мынаҥ да озо баштанган болгон.  Оныла ол кӧп эжиктерге кирген ле.  Келер ӧйдӧ бир аайы-бажына чыгар, солунталар бир эки јылдаҥ келер болор деп ижемји бар деп айткан.

Улаганныҥ улузы оогош ло орто аргачылыкка ајару этсин деп јакылта база бердилер. Балыктујул јурттыҥ ветерандары койдыҥ тӱгинеҥ, терезинеҥ јууркан, кийис эдип баштагандар. Бу эдимдер улус ортодо јаан сурууда. Ончо ишти улус бойлорыныҥ эки колыныҥ кӱчиле эдип јат. Оныҥ учун бу ишти кӧндӱктирерге, элбедерге, тӱк тыдар јазалдар керек деп айттылар. Бойлорын ишле јеткилдеп турган улус ајару јок артпас керек, олордыҥ ижи кӧрӱмјиде болор учурлу деп айттылар.

Акташ јурттыҥ улузы  гемодиализтиҥ тӧс јерин олордыҥ эмчилигинде   ачсын деп сурадылар. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ тергееде бӧӧрӧги оору улуста јаҥыс ла «Нефролайн» деп тӧс јерде ле  тергеелик эмчиликте эмденер аргазы бар. Олор ОМС ажыра  акча тӧлӧбӧзинеҥ де эмденип турган болзо,  Горно-Алтайск калага улай ла келип, мында јадарга акчаны бойлорыныҥ кармандарынаҥ чыгымдайт. Минсу-кадыктыҥ специалисттериниҥ айтканыла болзо, мындый бийик технологиялу, чике специалисттер иштеер јаҥы ӧйдиҥ оборудованиези бар, гемодиализтиҥ аппаратту тӧс јерин јаҥыдаҥ ачарга јаан акча керек. Республикан бюджетте ондый аргалар јок. Оныла коштой, бу мындый аппараттарла иштеер улус база керек: реаниматолог, анестезиолог ло нефролог. Текши республиканы алза, кажы ла  аймакта гемодиализ керексип турган улустыҥ тоозы бир-эки ле кижи. Оныҥ учун бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарга,  Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча  министерствозыла, оноҥ до башка ведомстволорло кожо шӱӱжер керек деп, Родион Борисович јартаган.

Эмчиликтиҥ сурактарын айдып тура, Родион Борисович  Кан-Оозы аймактыҥ улузыныҥ баштанган сурагын эске алынып айтты. Мында балдардыҥ поликлиниказыныҥ коридоры тапчы болгонынаҥ улам, улус бу оору-јобол ӧйинде бой-бойлорынаҥ ыраак турар аргалары јок болгонын јетиргендер. Оныҥ учун балдардыҥ эмчилигинде улусты «базышпасын»  деп, врачка кирер ӧйин чокымдаар эмезе база бир аайы-бажына чыгар керек. Мындый учурал јаҥыс ла  бу  аймактыҥ эмчилигинде эмези база јарталган.

Јаскыда болор калганчы сессияга белетенип, ижиниҥ ууламјыларын чыныктаарга, Госдуманыҥ депутады јурт јердиҥ улузыныҥ курч сурактарын билерге, олордыҥ јакылталарын бӱдӱрер амадула јӱрет.

Курч сурактар чечилет

Федерал јасактарды шӱӱжер тушта кӧп сурактар аайынча тӱзедӱлер де эдилген. Оноҥ тӱп-шӱӱлтелерлӱ јетирӱлер јурт јеезелерге аткарылган. Пандемия башталарда, улусла туштажулар ӧткӱрери кӱчке келишкен. Айдарда, баштануларды электрон почта ажыра алып, сурактарды телефон ажыра угуп иштейдилер. Ол бир де сурак ајару јок артпас деп бӱдӱмјилейт.

Родион Борисович Госдумада  аграрный комитеттиҥ турчызы болуп турган учун,  бистиҥ тергеениҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱмиле колбулу сурактарды јаан ајаруга алат. Ол тоодо бистиҥ тергееде эттеҥ јӱзӱн-башка курсак белетеерине, эттиҥ переработказын тереҥжидерине ле белетелип турган продукцияны кӧптӧдӧрине. «Бу ишти ӧткӱрерге керектӱ арга-кӱчтер бисте бар» — деп, ол айтты. Ороонныҥ ару, экологиялык продукциязын, аш-курсагын белетеерин эрчимделтерине ууландырылган јасакты  Госдума 2018 јылда јӧптӧп койгон. 2020 јылда бу јасак иштеп баштаган. Алтай Республиканыҥ экология јанынаҥ ару аш-курсагы —  эттеҥ де белетелгендери, мӧт тӧ, чайлар да, оноҥ до ӧскӧзи — јаан калаларда, ӧскӧ тергеелерде алдынаҥ бейин јарлу, эмди там ла јарлу болуп бараады. Оныҥ учун «Туулу Алтай» деп брендти тузаланып, оноҥ јарлу эдип, бистиҥ бойыстыҥ продукциябысты рынокко чыгарар керек деген.

—Ӧткӧн јылда «Бирлик Россия» партияныҥ айтканыла, су-кадыкты тазыктырар, темиктирер  физкультураныҥ ачык комплекстерин тударына чыгарылган акчаныҥ кеми эки катапка кӧптӧгӧн. Су-кадык темиктирер 50 эмес, 100 объект тудулар. Бӱгӱнги кӱнде тергее ичинде Кан-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда ондый комплекстер тудулып калган. Эмди сегис ФОК-ты тудар акчаны аларга тартыжар керек. 2024 јылга јетире мындый объекттер кажы ла аймакта болор учурлу.

Госдуманыҥ депутады олордыҥ фракциязы кандый сурактарды кӧдӱрип, јасактарга јӧптӧп кийдиргени керегинде база айтты. Олордыҥ бирӱзи — ол калада јадып турган улус кӧлӱктер сугар гаражтарын ла оныҥ турган јерлерин бойлорына бичидери. Кечеги кӱнде кӧп улусты бу сурак ӧйкӧгӧн болгон.

Родион Букачаков Горно-Алтайск каланыҥ гаражный кооперативтериниҥ турчыларыла тушташкан. Ӧткӧн айдыҥ учында «гаражный амнистия» деп ӱлекер  шӱӱжилген. Удабас бу јасакты јӧптӧзӧ, 3,5 миллионго јуук  россияндар гаражтарын ла оныҥ јерин кооперативтеҥ камааны јогынаҥ акча тӧлӧбӧзинеҥ бойлорына јазадып алар арга болор.

Кӧп балдарлу билелердиҥ ле јашӧскӱрӱмниҥ  тап-эригин корып турган јасактар иштеп баштаган. Эмди Конституцияда айдылган 100-теҥ ажыра јасактарды јӧптӧӧр лӧ јӱрӱмге кийдирер иш сакыйт.

Тергеениҥ бюджедине ӱзеери берилер

— Телекейди табарган пандемияла кожо ороонныҥ 2021 јылга бюджеди бир кичинек дефициттӱ јӧптӧлди. Россияныҥ башкарузы дотациязыныҥ кеми бийик тергеелердиҥ бастыра госпрограммаларын акча-манатла јекилдееринде јербойыныҥ бюджединиҥ ӱлӱӱзин бир процентке астадып койгон. Онойдо ок соҥдоп турган тергеелерди арга-чыдалы тыҥ донор-тергеелердиҥ болужыла јӧмӧӧри аайынча база јӧп чыгарылган. Бу айдылганы дотацияларга јадып турган бистий тергеелерде социально-экономикалык айалганы оҥдолторына ууландырылган јӧмӧлтӧ деп темдектейли.  База бир темдектейтени — субсидияларга ла дотацияларга ӱзеери бир миллиард салковой акча берилип јатканы. 2020 јылдыҥ бюджедине бу акча база салынган болгон. 2021 јылдыҥ бюджединде бу акча артып јат ла јылдыҥ бажында республикага једип келер. 2023 јылга јетире мындый болушты аргазы уйан бастыра тергеелер алгылаар, олордыҥ тоозында бистиҥ республика. Кандый ууламјыларга бу акча барарын, канайда тузаланарын јербойыныҥ јаҥдары башкарар.

База айткадый јаан иш нефтепродукттардаҥ келген кирелтелерди тергеелерге берерин эрчимделтери јанынаҥ ӧткӱрилген. Госдуманыҥ јӧптӧгӧниле, нефтьтиҥ ле оноҥ эдилип турган продукттардыҥ акцизтериниҥ акча-манады тергеелерге, тергеелердиҥ јолдорло иштеер бӧлӱктерине кӧчӱрилип башталар. 2020 јылда мында айалганы процент ажыра кӧрзӧ, ончозы јуук акча-манат федерал бюджетке барып турган болзо, 2024 јылда бу акчалар јербойыныҥ бюджединде артар учурлу — деп, депутат куучындаган.

Адакыда

2021 (Уй) јыл бистиҥ Алтай Республикага јаан учурлу јыл. Бистиҥ тергеениҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын темдектеерис. Оныҥ учун кӧп сурактар мында ӧдӧр кӧдӱриҥилерле колбулу болор. Республиканыҥ тоомјызын ла экономиказыныҥ ӧзӱмин бийиктедер, албатызыныҥ јӱрӱмин јарандырар аргалар болор учурлу.

Родион Борисович јурт ээлемде иштеп, Чамал аймактыҥ јааны болуп канча јыл иштеген учун, ого јурт  јерлерде јадып турган улустыҥ сурактары таныш. Ол бойыныҥ тергеези, албатызы учун  чын ла тартыжып, иштеп турган кижи деп айтсам, бир де јастыра болбос деп бодойдым. Алтай албатыныҥ кеп сӧзиле айтса, «Јарык јылдыс айга туза, јакшы кижи јонго туза».

Эмилчи САНИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы