Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ийнектиҥ ле Аттыҥ маргааны

09.02.2021

Тымык эҥири койылза, јылдыстары јажытту суркурашкан, карарган боочыныҥ ӱстинде беш толынду Ай-Буркан эриккен Алтайда јебренде Ийнек ла Ат Јылтоо-лоштыҥ курдунына кирер деп, экӱ маргаан эткен.

Маргаанныҥ баштапкы урмады* — байгага озо једери. Экинчи урмады — јеҥӱчилди керелеген аржан суудаҥ амзап ичери. Бу эки урматты кем озо јеҥӱлӱ бӱдӱрер, ол Јылтоолошко кирип, оныҥ курдуны деп кӱндӱлӱ ат адаттырар учурлу болгон.

Кату маргаандарды ӧдӱп, Јылтоолоштыҥ курдунына он бир тынду талдалып калган. Бу тоолошко аржан, тоҥмок, кутук суулардыҥ ээзи јирме тӧрт айры мӱӱстӱ Сыгын база талдалып кирген.

Јылтоолоштыҥ тоозында эҥ тоомјылу курдуны — 24 айры мӱӱстӱ Сыгын бу маргаанды ӧткӱрзин деп, Буркан-Јайаачы ого тап берди. Уйды кӧрзӧ лӧ јоон, бооду, карды чарбак. Ийт чыкпас јерге ийнек чыга берер, ийт кирбес јерге Ийнек кире берер. Байгага једетен јол узун ла керий баратан болордо, кара агашту арканыҥ ортозыла кӧндӱре маҥтап, јӱгӱрӱк Ийнек Атты ыраак артыргызып, байгага озо јетти.

Маргаанныҥ јаргызына, томду сугаттардыҥ ээзи јирме тӧрт айры мӱӱзи Айга јеткен, алтын тӱги Кӱнниҥ чогына мызылдаган Сыгынга, кемдер маргыжып турганын Буркан-Јайаачы айтпаган.

—Сакы ла. Јаргыны чындык ӧткӱр — деп, ого Јайаачы јакыган.

Сугат ээзи кӧрӱп турза, ыраакта тоозын буркурап келеетти.

—Бу не атазы болотон? — деп, Сыгын кайкап турганча, тӧрт саны тӧрт башка майчыҥдаган, туйгактары айрууш чылап айрайган, чарбак карды кӱкпеҥдеген, мурун суузын мус тӧккӧн, ак кӧбӱк тери чачылган, мӧӧрӧгӧн, бустаган, кылак кӧстӧри аҥданышкан, тынаастаган Ийнек маҥтап келетти.

Ийнек кату јаргычыныҥ алдында тура тӱшти, сӱзерге айрууш мӱӱстерин удура суй тутты, кара јерди чапчый берди, кыйгас кӧстӧри кызарып айтты:

Јылтоолошко киретен

Јаан, улу маргаанды

Ат кӧлчинди озолойло,

Ак-чоокыр Ийнек мен алдым.

Сырайган мӱӱстериҥ

Сыртыҥа сайылган,

Борорып айрыланып

Бажыҥа јаба каткан,

Сырлу ок сыылап келип,

Кӱр кӧксиҥди ӧткӱре аткан

Сыгын Сытрыч саатабай,

Маргаанныҥ турултазын,

Меге аржан сууны

Ожыркабай, кӧргӱзип бер!

Томду сугаттардыҥ ээзине Ийнектиҥ кыдырмак сӧстӧри јарабады, кылак кӧстӧри ичине кирбеди.

Малт эткен малта

Маҥдайыҥа тийген,

Бач эткен балкаш

Буттарыҥда каткан.

Тӧрт санын кӱлӱдип

Сойдырган чарбак Ийнек

Кийниҥде кӧӧлмӧктӧ

Суу јадыры, ичип ал — деп, Сыгын айтты.

Ийнек кайа кӧрзӧ, јаҥмырдыҥ кийнинде артып, ӧтӧккӧ-чӧпкӧ кожулып, чейилип калган тӱӱнти суу јадыры. Оноҥ суузы канганча ичип алала, Ийнек сӱӱнип, кеде берди.

Јирме тӧрт айры мӱӱстӱ Сыгын оноҥ ары кӧрӱп турза, кезикте теҥериниҥ тӱбиле учуп, кӱмӱш јылдыстарла ойноп, ойто јажыл јерле јелип, кӱӱлеген салкынла јарыжып, сӱрлӱ чечекти кӧмӧ баспай, јаш ӧлӧҥди јайа баспай бијелеген, јоргологон эрјине Ат келип јатты. Ару јалы Айдыҥ чогына јаркындалып, торко куйругы Кӱнниҥ чогына суркурап, как бажын јеҥил серпип, шыҥкырада киштеп, аржан ээзине ол айтты:

Сын јерде турарда,

Сыны јараш Сыгын,

Сыылада эдерде,

Ӱни јараш Сыгын.

Кош аркада турарда,

Коо сынду Сыгын,

Коолодо эдерде,

Кожоҥы јараш Сыгын.

Айрыланган мӱӱстериҥ

Ак айасты чийип турат,

Амыргы ошкош ӱниҥ

Арка-тууга јаҥыланат.

Кеен-јараш Сыгын,

Ичерге аржан суу бер!

Маргаанныҥ кату јаргычызына эрјинениҥ эптӱ эрмеги јарады, јылу, јараш кӧрӱжи ичине кирди:

Кӧк айастыҥ алдына

Кӧнӱ јорго јелип јӱр,

Сары чечек ӱстиле

Салкын кептӱ ойлоп јӱр.

Тибиртилӱ Алтайда

Кӧк ӧлӧҥнӧҥ талдап ји,

Тӱдӱскектӱ Алтайда

Аржан сууныҥ арузын ич! —

деп, Сыгын ак-сары Эрјинени алкайла, маргаанныҥ турултазын керелеген томду аржан сууны кӧргӱзип берди.

Јылтоолоштыҥ курдуны деп

Тоомјылу ат адандым.

Айландыра мактаган

Айры мӱӱстерлӱ Сыгын-эје,

Коҥырјыланыҥ койузын

Којырада отогон Сыгын-эје,

Аҥырјыланыҥ тамзыгын

Айланып отогон Сыгын-эје,

Алтын тӱгиҥ сынбазын,

Амыргыдый ӱниҥ тунбазын.

Алты толыкту Алтайдыҥ

Ыжыгына амыр јӱр — деп, Эрјине мал суузынын кандырып, Сыгын јаргычыны алкайла, озогы јолыла јал-куйругы јалбырап, чеп-чек маҥтай берди.

«Ийнек ле Ат нениҥ учун экӱлези Јылтоолоштыҥ курдунына кирген?» — деп, Буркан-Јайаачы кайкады. «Мени тӧгӱндеди эмеш пе» — деп, ол Сыгынды алдырды.

Аайы-тӧӧйине чыгар болзо, маргаан аайынча Ийнек озо баштап байгага јеткен, је маргаанныҥ турултазын — аржан сууны ичпеген, тегин, кирлӱ суу ичкен. Јӧптӧжӱ аайынча, јӱгӱрӱк ийнек маргаанды алган. Јылтоолоштыҥ курдуны деп тап-эрикти алган.

Эрјине мал экинчи де келген болзо, маргаанныҥ турултазын-јеҥӱчилдик аржанын ичкен, јӧптӧжӱ аайынча маргаан-јеҥӱни база алган. Тӧгӱн, меке — не де јок. Је «Јылтоолоштыҥ курдуны» деп, јӱк ле он эки тынду ададар керек. Је мында курдундардыҥ тоозы он ӱч, артык амыйтанды курдунныҥ тоозынаҥ чыгарар керек.

«Сезимиҥе салдырып, булгакту маргаан ӧткӱргеҥ» — деп бурулап, Буркан-Јайаачы ӧрӧкӧнгӧ Јылтоолоштыҥ курдундарыныҥ тоозынаҥ Сыгынды бойын чыгарарга келишти.

Оноҥ бери эрјине мал кирлӱ суу ичпес јаҥду, ару, аржан, тоҥмок суулар ичер болуп калды. Ийнек дезе ӧтӧк, балкаш чейилген састыҥ кӧӧлмӧгин, јолдогы тӱӱнти сууны  ичер болуп калган. «Кир, чӱш колышкан кӧӧлмӧк сууны ичпезем, суузыным канбайт» — деп, Ийнек кебинде айдатан эмтир.

***

Ийнек јылда албаты-јон, уйлар чылап, кыйгастажып, кылаҥдажып, кыйыктажып, керек дезе кезек ӧйлӧрдӧ сӱзӱжип те тургулаар.

Куран айда Ийнектиҥ сӱди коојырай да берзе, койылып, амтаны кире берер. Сӱтти сааза, каймагы болчоктолып, сабаттыҥ кырына јапшынып турар. Кайнаткан сӱттиҥ ӧрӧмӧзи арбын, сарјузы тамзык, тотоо болор, оныҥ учун куран ай Ийнек јылга темдектелет.

Эпшилердиҥ бойына јуук, кару малы — ийнек. Оны соксо, кебинде ийнек ээзиниҥ кӱр-кӧксин ойо сӱзет. Бир ийнектиҥ мӱӱзине соксоҥ, јӱс ийнектиҥ мӱӱзине тоҥдолор. Бир ийнекти  сыймазаҥ, јӱс ийнек сӱӱнер.

Ийнекти саап јаткан келин оныҥ бозузыныҥ бажына, будына, майканына соксо, ол согулта келинниҥ бойыныҥ балазына тийет. Колдоры сыраҥдууш кыйгас келинниҥ эткен сарју-куруды да арбызы јок болуп, келер јайга јетпейт.

Ийнекке јалакай болуп, оны эркетенде алып јӱрзе, керсӱ келин кӧнӧккӧ толо койу сӱт саап алат. Кӱнге толо кычкыл чегендӱ, аткыска толо тамзык курутту, куукта толо ток сарјулу отурат. Ийнектерге сӱт тӱжӱп, койылган ӧйди тузаланып, иштеҥкей келиндер јылына јийтен тамзык, тоото курсагын белетеп алгылайт.

Ийнек јылда кыш соок, кары јаан, кату, кӱч јыл болот. Ийнектердиҥ бойлорыныҥ да мӱӱстери чупча тоҥуп, јаскыда кӧп уйлар, мал-аш кӧдӱртип ӧлӧт. Кубулчак јастыҥ солуныжына чыдашпай, анчада ла уйлар кӧп коройт.

Ӱргӱлјиде каа-јаа Ийнек јылда јыл јымжак ӧдӧр, је андый ӧйлӧр тӱӱкиликте сӱрекей ас учурайт.

Ийнек јылда чыккан эпшилерди эш-нӧкӧрлӧри карузып, чебер алып јӱрзе, јылдардыҥ ӧткӧниле олор там јаранар. Олор кезикте кылыктанып, тилдери узап чыгат, је кара санаа јок учун, калју кылыгы чечилип, чугулы кайыла берет деп, кезик јаан јаштулар айдыжатанын угуп јӱретем.

Ийнекчилер бичикке, ӱредӱге јайалталу. Олордыҥ ортозынаҥ албаты-јонго јаан туза экелер, кежиги јаан, јайалтазы элбеги де бар. Ийнекчи эпшилер колы кокту, алаканы арбынду болот. Олор курсак-тамакты там-зыктап, тотоолоп белетеерин јакшызынар. Анчада ла байрам кӱнде мазаныҥ ӱсти суурумнаҥ ээлип турзын деп кӱӱнзеер.

Тӱбек ийнекчилерге аракы ажыра билдирбезинеҥ ӧҥӧлӧп келет.

Алтай калыкты Јаҥы јылла уткыганымла,

Танытпас АКУЛОВА

Ајару: урмат—цель

Jаҥы jыл

Он эки ай эбирип,

Ойто јерине турды.

Jылдыҥ ӧйи солунып,

Jылыжып ӧдӧ берди.

 

Бозогостоҥ эски jыл

Боро тонду чыгып jат.

Болгон ончо кӱчтерди

Божотпостоҥ апар jат.

 

Сакылталу Јаҥы jыл

Соокторын чикпееринген,

Сыйларын эл-jоныска

Озолой белетеген.

 

Кемге ырыс ла jеҥӱ,

Кемге амтанду кӱндӱӱ,

Кемге ийде, кемге сӱӱш,

Кемге кӧкиген учуш.

 

Кемге jедим, кемге тӱжӱм,

Кемге jаркынду jӱрӱм,

Кемге ӧлӧҥ, кемге кабай,

Кемге талайлу Дубай…

 

Чыккан кӱниҥле

Чыккан кӱниҥле, кару нӧкӧрим,

Акту кӱӱнимнеҥ сеге кӱӱнзейдим:

Тыт агаштый бек су-кадык,

Jаныҥда болзын нӧкӧр артык.

 

Телекей кеминдий jаан ырысты,

Jӱзиҥде ойноор эрӱ каткыны,

Jӱректи кычыклаар ӱргӱлjи сӱӱшти,

Jаҥардый божобос узун сӱӱнчини.

 

Алтайыс корулап, сыныҥды алказын,

Jажына ийде бойыҥды курчазын,

Улустыҥ jакшызы jолыҥда туштазын,

Сананган амадууҥ чынга кубулзын.

 

Энеҥниҥ эркези канат берзин,

Адаҥныҥ айтканы санаа кошсын,

Кӧксиҥде кызу одыҥ чагылзын,

Карманыҥ баалу чаазынла толзын.

 

Кӱӱ

Кере ле кӱн jӱрегим тӱбинде

Учы билдирбес кӱӱ угулат.

Кӧлзӧштиҥ ордына тымый ла тӱшсем,

Ойто ло кожоҥ кӧксимде jайылат.

 

Кызара чагылган танго ӱни

Тыҥып, jоголып мени кычырат.

Тӱжимди собырган jерлик Испания

Сагышты ӱйгендеп, амырым апарат.

 

Бир ле уксам, Кыдаттыҥ кӱӱзи

Jӱректи чымчып, эркелеп тартылат.

Салкынга jайканган сакура чечеги

Ӧткӧн jорыкты керелеп агарат.

 

Оноҥ ары аттардыҥ тибирти,

Быр, тоозын, балкаш теҥериде,

Узун чечектӱ jикпе кийген

Цыган кыс тыҥытту биjеде.

 

Кӱӱлер колболып табыжы тыҥыды,

Тӱҥӱрлер баштады кокымай ойынын,

Кышкы эҥирде jӱректи чочыткан

Кайкамjык кӱӱлерди угарга солунын.

 

КЕЧЕ, БӰГӰН, ЭРТЕН

Кече, бӱгӱн, эртен,

Таҥ, тӱш, эҥир,

База бир кӱн ӧдӧ бертир,

Эҥир, таҥ, тӱш,

Караҥуй jарыкла тудуш.

 

Кече, бӱгӱн, эртен —

Тизилип кӱндерис кемjилген,

Соҥзун, башкӱн, бӱгӱн —

Тилис кандый ла jӱзӱн.

 

Башкыjыл, былтыр, быjыл

Ӧткӧнин тӱҥдеерге jеҥил.

Быjыл, эзенде, кийнинде

Тургай не чакылар jеринде?

 

Таҥ, бӱгӱн, эмди

Кажыбыс кайда эптелди?

Кем ӱлтӱреп ачуга сыныкты,

Кем ӧҥжӱп, сагыжына jетти?

Тууларда, чӧлдӧрдӧ, талайда

Быйанду jӱрзин кижи таҥдарга.

Алтынай САНАА

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина