Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јакшылык акчалу болор учурлу

09.02.2021

Ӧткӧн чаган айда Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ 2021 јылдагы баштапкы конкурсыныҥ турулталары кӧрӱлген. Бу конкурста Алтай Республикадаҥ он сегис ӱлекер јеҥӱ алган. Бӱгӱн бис слерди «Алтай Республиканыҥ «Логос» деген јонјӱрӱмдик-правовой ло ӱредӱлик тӧс јери» ассоциацияныҥ «Кичеемел» («Забота») деп ӱлекери кандый иштер бӱдӱрери керегинде айдып берейис.

Кӧп улус эмди билер: Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ јеҥӱчилдериниҥ ады-јолдоры чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде координационный комитеттиҥ јуунында адалган. Бу јуунды Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Администрациязыныҥ башкараачызыныҥ баштапкы ордынчызы Сергей Кириенко ӧткӱрген. Конкурста эл-јонныҥ су-кадыгын корулаары, су-кадык јӱрӱмди јарлап таркадары, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ, граждандарды корулаарыныҥ сурактары ла тӱӱкилик эземди чеберлеери тӧс ууламјылардыҥ тоозында болгон. Тӧзӧӧчилердиҥ јетиргениле, болушты текши ороон ичинде коммерциялык эмес эки муҥ организация алар. Ӱлекерлерди бӱдӱрерине дезе 4,2 миллиард салковой акча чыгарылып јат. Координационный советтиҥ јуунында президенттиҥ гранттарын быјыл ком-мерциялык эмес 795 организация баштапкы ла катап алып јат деп темдектелген. Алтай Республиканыҥ јондык биригӱлери конкурста туружарга 65 угузу-заявка ийген. Олордоҥ 18 ӱлекер јеҥӱ алган. Конкурста јеҥӱ алган ӱлекерлерге текши тооло 11 миллион салковой акча чыгарылар.

Социальный корулаш аайынча иштеп турган учреждениелер ороонныҥ башкартузыныҥ тургускан јакылталарын  бӱдӱрерге, инновационный ӧзӱмин бийиктедерге, эмдиги ӧйдиҥ некелтезиле эл-јонго социальный болушты эрчимдӱ јетирерге ӱлекер-проекттердиҥ јеҥӱчилдериле кожо эл-јонго тузалу јаан иш бӱдӱрет.

«Алтай Республиканыҥ «Логос» деген јонјӱрӱмдик-правовой ло ӱредӱлик тӧс јери» ассоциация — коммерциялык эмес биригӱ, директоры Гульшахида Есболовна Сарина. Олордыҥ «Кичеемел» деп ӱлекери Кош-Агаш аймактыҥ эл-јонына пандемияныҥ ӧйинде болуш јетирип, уур-кӱч айалгаларга кирген улуска аймактыҥ јонјӱрӱмдик башкартузыла кожо болуш јетирер кӱӱндӱ. Бу ӱлекер аайынча иш-керектерди АР-дыҥ «Кош-Агаш аймактыҥ улусты социальный јанынаҥ јӧмӧӧр» казенный учреждениезиниҥ (КУ) ишчилери бӱдӱрер, јааны Бийханум Берсимбаева. «Кичеемел» деп ӱлекер ижин 2021 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала  баштаган. Бу ӱлекер аайынча айлында отурган 65 јашты ашкан ӧрӧкӧндӧргӧ лӧ 18 јаштаҥ ӧрӧ кенек улуска аш-курсак ла јуугуш оорунаҥ чеберленер јазалдар салынган тӱӱнчек-баштыктар ӱлелер.

Бийханум Берсимбаева бу ӱлекер  керегинде мынайда куучындады: «Кичеемел» деген ӱлекер «Логос» деп коммерциялык эмес ӧмӧликле кожо АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта УСПН» деген КУ-зы бӱдӱрип турган ӱлекерлердиҥ база бирӱзи.

24254 кижи Кош-Агаш аймакта јадат

Эҥ баштапкы ӱлекери — «Кӧчкӱн»  («Кочевник»). Мал-ашта јӱрген улустыҥ јайгы турлуларына барып, олордыҥ балдарына  ӱлекердиҥ болужыла сооттыҥ ла билгирдиҥ ойындарын ӧткӱрип, ӱредӱге темиктиргендер. Оныҥ кийнинде «Ак кийис» деп ӱлекерде туружып, ундулып барган, албатыныҥ чактаҥ чакка эдинген кийисти орныктырып, келиндерди јууп, кийис базып, иш јок ӱй улус акча иштеп аларына, тӱктеҥ ойынчыктар, сувенирлер, јарангыштар јазаарына ӱреткенис.

2019-2020 јылдарда база бир јаан ӱлекер — ол «Кош-Агаш аймактыҥ кенек балдар азырап турган билелериле иштеери, тьютор-болушчы». 2020 јылдыҥ сыгын айынаҥ  бери «Бистиҥ ајарубыс» деп ӱлекер болгон. Јаан јашту 200-теҥ ажыра кижиге аш-курсак ла оорунаҥ чеберленер јепселдер ӱлегенис. Онойдо ок бис ооруга алдырткан социшчи больничныйга јӱре берзе, олордыҥ ордына волонтерлорды иштеткенис, олор бу улуска болуш јетирер ишти улалткан. Онойдо ок бис ишке психологты алганыс, ого телефон садып бергенис, тӱни-тӱжи колбуда болуп, айылда карантинде отурган улуска психологический болушты јетирер эдип. Јурттар сайын јӱрерге бензинге, онойдо ок јалдап алган улустыҥ ишјалын тӧлӧӧрине акча-манатты база тузаланганыс. Бу бистиҥ бӱдӱрген ижис јарамыкту, улуска тузалу болгон учун «Логос» база бир грандта турушкан.

«Кичеемел» деген ӱлекерле бис бу ишти оноҥ ары улалтарыс. Экинчи ӱлекердиҥ акча-манадыныҥ кеми баштапкызынаҥ эки катапка кӧп.

Пандемия оору-јобол ӧйинде анчада ла јаан јашту улус коркып, чочып, бойыныҥ су-кадыгына каршу јетирет. Коронавирус ӧйинде улустыҥ су-кадыгы чындап та чочыдулу айалгада. Мындый ӧйдӧ јаан улус бойлорыныҥ курч сурактарыла, оҥдобосторыла ӱлежер-сураар, тайанар улузы јанында јок болуп турганы карыкчалду болот. Бу айалгада  эҥ ле керектӱзи ол бӱдӱмјиниҥ 8-983-327-85-77 номерлӱ телефонына сокконы болуп јат. Тургуза да болзо, ас та ӧйгӧ болзо, улус болушты алат. Олордыҥ бажына келген јӱзӱн-базын карыкчалду санаалар, јӱректи чочыдып турган куучындар таркап-јоголып калат. Карганактар токыналу санаалу, јайым сагышту отура берет. Олордыҥ чочыдулу санааларын кем де шоотпозы, оны кем де билбези, телефонло акча тӧлӧбӧзинеҥ  куучындажары — ол службаныҥ база бир окылу ижи.

Јонјӱрӱмдик болуш јетирериниҥ документтерин јуурга волонтёрлор болужат

Телефон ажыра психологический болуш јетирериниҥ  јаан учуры мындый:

— кижини текши су-кадыгына каршу јетирер чочыдулу  айалгадаҥ чыгарары;

—санаазын токынадары;

—санааны кӱйбӱреткен, токынатпай турган сурактарына каруу берери;

—кӱӱн-санаазын бийиктедери: албатыныҥ јаҥжыгулары, билелик байрамдар, јӱрӱмниҥ јакшызы керегинде куучын ӧткӱрери;

—јакшыга кижиниҥ кӱӱнин буруп, сӱӱндирери.

Онойдо ок социальный болуш јетирериниҥ документтерин јуурга волонтёрлор болужат. 65 јашты ашкан улус кӧп улусту јерге барарынаҥ база чочыйт. «Иштиҥ ветераны», «кенек» деп статусту улуска одын-сууныҥ акчазын аларга болужар. Нениҥ учун дезе кӧп саба улус Госуслуга, электрон почта деп аргаларла тузаланып билбес. Социшчилерге југуш оорунаҥ чеберленетен эдимдер база берилет. Онойдо ок бис јаан јаштуларга ла кенек улуска  болушту кей арутаар 11 рециркулятор-аппарат база алганыс, олорды улуска тузаланарга бергенис. Оныла јарым јылга јаан јашту 25 кижиниҥ билези  тузаланган.

Онойып, айылдарында отурган улусты, олордыҥ билелерин, карантин божозо, ончо јанынаҥ кичееп, каршу, чочыду јогынаҥ кайра, озогы токыналу јӱрӱмине капшай  келерине јаан иш ӧткӱрери улалар».

АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта БУСПН» деген КУ-зы јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген балдарды јӧмӧӧр фондтоҥ база акча ойноп алды.

2020 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала јаҥар айына јетире Россияда социальный  инновационный ӱлекерлер ортодо кӧрӱ-маргаан ӧткӧн. Оныҥ ууламјылары — кӱч айалгада јадып турган балдарлу билелерди кӱч ӧйдӧ јӧмӧгӧн лӧ олорго тузазы јеткен иштердиҥ ӧзӱмин улалтары. Бу кӧрӱ-маргаан јадын-јӱрӱминиҥ кеми коомой билелерди чокум сурузыла болуш јетирер деп, Россияныҥ президентиниҥ 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан 204 таҥмалу јакааны аайынча ӧдӧт. Бу мӧрӧй социальный иш бӱдӱрип турган госу-дарстволык учреждениелер ортодо ӧткӧн. Маргаанда эки ууламјы болгон:

  1. «Билениҥ диспетчерлери» деп социальный службалардыҥ ижин бӱдӱрери.
  2. «Оогош реабилитацияныҥ тӧс јери» деп социальный службалардыҥ ижин бӱдӱрери.

Россияныҥ 60 тергеезинеҥ 157 ӱлекер-баштану эдилген. Кӧрӱниҥ баштапкы тепкижинде 156 ӱлекер турушкан. Экинчи тепкиште 75 ӱлекер арткан. Уч-турултазында 43 ӱлекер арткан. Ээжилери аайынча олор 70-неҥ ӧрӧ, 100-ке јетире балл алар учурлу болгон. Јеҥӱни 13 ӱлекер «Билениҥ диспетчерлери» деп алгандар, 30 ӱлекер «Оогош реабилитацияныҥ тӧс јери» деп ууламјыла. Ончозы 18 айдыҥ туркунына  ижин бӱдӱрер молју алган. Бистиҥ Алтай Республиканыҥ туружаачыларынаҥ јаҥыс ла  «Кош-Агаш аймакта УСПН» деген КУ «Элбек кӱрее» деп ӱлекериле «Билениҥ диспетчерлери» деп ууламјыга кирдилер.

2021 јылдыҥ кандык айынаҥ ала олор «Элбек кӱрее» деп ӱлекер аайынча Кош-Агаш аймактыҥ ичбойында ишти баштаар.  Бу ӱлекердиҥ ижи керегинде Бийханум Берсимбаева мынайда куучындаган: «Баланы јӱрӱмге темиктиреринде, кижи эдип ӧскӱреринде јаан камаанын эбире турган айалга јетирет. Озо ло баштап баланыҥ кылык-јаҥы, ич-кӧрӱминиҥ ӧзӱми оныҥ ӧзӱп чыккан билезинеҥ камаанду. Биле — ол јӱрӱмниҥ тӧзӧлгӧзи, сӱӱнчизи ле кижиликтиҥ ырызы. Эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ ӧзӧрине, ӧҥжиирине јаан салтарын социальный јеткерде туруп турган билелер јетирет.

Айалгазы коомой билелери кӧп тергеелердиҥ тоозына Алтай Республика база кирет. Нениҥ учун дезе бистиҥ тергее 70% јуук кирелтезин федеральный бюджеттеҥ дотациялар ажыра алат.  Кӧп саба улус јурт јерлерде јадат. Олор бойлорыныҥ маала ажыла, малыла азыранат. Улуста акча алар ӧскӧ јер, ишјал јок. Текши Россия ичинде, онойдо ок бистиҥ тергееде јурт ээлемде тӧзӧлип турган КФХ-ларда, СПК-ларда текши албатыга иш берер аргалар јокко јуук. Кӧп саба улус бойлорыныҥ ла малыла јадып турган учун, олорго јылдыҥ ла азырал белетеер, бойлорыныҥ малыныҥ эдин, тӱгин, сӱдин ле ноокызын садар јер бедиреер иш турат. Олорды ас баага садарга келижет. Оныҥ учун азыраган малыныҥ чыгымы там ла кӧптӧйт.

Иш јок арткан улус ӧскӧ ишке ӱренип, бойыныҥ ижин солыыр аргалары база јок. Оныҥ учун кӧп саба улус арка-ташка барып, кузук, тазыл јууп садат, кезиктери улуска ас акчага јалданып, одын јарып, тура черетеп, будуп ла оноҥ до ӧскӧ иштер бӱдӱрет. Акчазы јок јокту-јойу улуста јадын-јӱрӱминиҥ аайын солыыр аргалары база јок. Кезик улуста одоштой јаткан јурттарга да једер аргалары јок, оныҥ учун эмчиликке оорулардаҥ эмденерге баштанбай да јат.

Кезик улус бойлорыныҥ тӱбегинеҥ чыгар эп-арга таппай, ачу аш ичип баштайт. Аракы ичкен улустыҥ билезинде озо ло баштап балдар шыралайт. Билелерле иштеп турган  органныҥ улузы бу билелерди кату ка-руузына тургузарга кезедип, кирелендирип јат. Социальный службалар билелерди ӧрӧ кӧдӱрерге, болужын јетирерге јаан иш ӧткӱрет. Је ол иш кезикте билелерге база јаман салтарын јетирет. Орустап айтса — «государственный патерналистский подход». Болуш алып турган ада-энелер муниципальный ла государстволык службалар олордыҥ билелерине болужар учурлу деп сананып јат. Бу службалар олорды јаантайын алып-кӧрӱп јӱрер учурлу деп чотогылайт. «Олор не болушпас?» – деп, балдарын бош салып, балдарын таскадарын, олорды азырап кичеерин ундып салат.

2020 јылдыҥ бажынаҥ ала 3-теҥ ала 7 јашка јетире, 3 јашка јетире балдар азырап турган кӧп билелер ай сайын пособие-акча алып баштаган. Социальный контракттар тургузып, база јӧмӧлтӧ акча алгылаган. Је бу акчалар кӧп саба ада-энелерге болуш болбогон, карын да аракы, «ачу-корон» алар акча табылып, балдардыҥ јадын-јӱрӱми там ла уйадап, јокту-јойу билелердиҥ тоозы там кӧптӧгӧн деп айтса, бир де јастыра болбос.

Бисте тӧзӧлип турган КФХ-ларда, СПК-ларда текши албатыга иш берер аргалар јокко јуук

Бу ончо ӧрӧ айдылган сӧстӧр кӧп сабазында Алтай Республиканыҥ эҥ телкем  (турган јериниҥ кеми 19 845 кв. км) Кош-Агаш аймагы керегинде. Ол тӧс каладаҥ 460 км ыраагында турат, ого 11 јурт јеезе кирет, тӧс јери Кош-Агаш јурт. Албатызыныҥ тоозыла ол тергее ичинде экинчи јерде — 24254 кижи. Аймакта 6144 биле бар, олордо 8609 бала, кӧп балдарлу билелердиҥ тоозы 1899, олордогы балдардыҥ тоозы 6333. Кенек балдардыҥ тоозы 140. 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ баштапкы кӱнине јетире 64 бала азырап турган 17 билеге «Јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген, соцальный болуш-реабилитация керек», 39 балалу 10 билеге «Јадын-јӱрӱми кирелӱ» деп статус берилген. 2019 јылда 9 бала 5 биленеҥ айрыткан болзо, пандемиялу 2020 јылда билезинде чочыдулу айалгаларла колбой 11 биленеҥ 32 баланы айрып алгандар. Ол тоодо ӱч биле ада-энелик тап-эригинеҥ айрыттырган. Ол ӧйдиҥ туркунына јӱк ле бир билениҥ ада-энези оҥдолгон, сагыш алынган деп, ойто балдарын билеге алган. Балдардыҥ билелерде айалгазыныҥ каршулузы ла чочыдулузы, 2019 јылга кӧрӧ, 72% кӧптӧгӧн.

Билелерде чочыдулу айалгаларды астадарга, уур-кӱч айалгага кирген балдарды «Элбек кӱрее» деп ӱлекер ажыра јӧмӧп турган фондтыҥ јаратканыла, АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта БУСПН» деген КУ-зы тергее ичинде јаҥы «Билелик диспетчерский служба» деп социальный иш ӧткӱрерине кычырат. «Билелик диспетчер-ский  службага» јаҥыс ла аймсобестиҥ специалисттери эмес, је онойдо ок социальный партнёр болуп тургандар база кирер (юристтер, врачтар, наркологтор, јурт јеезелердиҥ  специалисттери, јонјӱрӱмдик ле мӱргӱӱл биригӱлердиҥ улузы, волонтерлор ло о. ӧ.) Курч сурактарына карууларды улус «Бир кӧзнӧктӧҥ» алар аргалу болор.  Кандый бир суракла баштанган кижи текши  ончо карууларын бир јердеҥ чыҥдыйлап угуп  алар.

«Билелик диспетчерский служба» — ол билелердиҥ курч сурактарын бириктирген ле балдарлу билелерге болужын јетирер, ыраак јурттарда јадып турган улуска социальный болуш једимдӱ болорын  некежер иш ӧткӱрер тӧс јер. Онойдо ок бу диспетчерский службаныҥ улузы јурттарга  бойлоры барып, улуска кандый ла кӱч айалгадаҥ канайып чыгарын чокумдап, болуш аларына документтерин јербойында ла белетежип берер аргалу. Темдектезе,  «Билелик диспетчерский служба» ыраак Белажу јуртка барган болзо, бу јурттыҥ улузы  бир ле кӱнге бойлорыныҥ ончо курч сурактарын чечип алар аргалу. Нениҥ учун дезе бери Пенсионный фондтыҥ, УСПН-ныҥ, ФСС-тыҥ, ЦЗН-ныҥ ла эмчиликтиҥ ишчилери келер. Олор јербойыныҥ улузына балдардыҥ пособиезин, јаан јаштулардыҥ пенсиязын, эмезе мӧҥкӱ кӧдӱрериниҥ акчазын алар документтерди јазаар. Мындый службаныҥ тӧзӧлгӧни ада-энелерге психологический јайым берет, нениҥ учун дезе олор бойлоры документ тудунганча јӱгӱрзе, оныҥ билези кандый бир ӱлекерге эмезе социальный болушка келишпей де каларынаҥ маат јок. Ондый учуралдардаҥ улам кезик улус јамылу улусла куучындажарынаҥ да калажырап, бӱдӱнбей, чӧкӧп калат.

Диспетчерский службада мониторинг ӧткӱрип, билениҥ јадын-јӱрӱмин капшай кӧрӱп ийер аргалар база болор. Биледе чочыдулу айалга болзо, олор јетирӱлерди ары-бери капшай јетирип, ведомстволор ортодо колбуны тыҥыдат.

Билелер ортодо мониторингти кажы ла ӱч айдыҥ бажында јурт јеезелер ӧткӱрер учурлу. Кирелтезиниҥ кеми кирелӱ билелердиҥ тоозын јурт старосталар ла јурт јеезениҥ специалисттери кожо тургузар. Кажы ла катап бу тоо солунып турар. Курч сурактар тура берзе, билелик диспетчерский службаныҥ ишчизи ончо јетирӱлерди болуш јетирип турган органдарга апарып, болуш аларына камаанын јетирер. Бу службаныҥ специалисттери мобильный телефон колбуда тӱни-тӱжи болор. Кажы ла кижиниҥ баштанган сурагына удатпай ла каруу берилер учурлу. Кандый сурактарла билеге болуш јетирилгени керегинде кажы ла каруулу организация бирлик диспетчерский службага уч-турултазын јетирер. Улустыҥ сурактары ајару јок артпазына  иженедис

Бу ӱлекердиҥ ончо керек-јарактары санитарный ла эпидемиялык некелтелерди буспазынаҥ ӧткӱрилер».

Эмилчи САНИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина