Мал-аштаҥ иштеп алган продукцияны канайда кӧптӧдӧр…

09.02.2021

Бу јуукта республикан парламентте башкаруныҥ чазы ӧткӧн. Анда депутаттар тергееде мал-аштыҥ угын јарандырар ишти тӧзӧӧри керегинде суракты шӱӱшкен. Бу сурак аайынча бойыныҥ шӱӱлтезиле Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ јааны Рустам БАЙДАЛАКОВ ӱлежет.

—Бис аҥылу јерде јатканысты эреҥис јогынаҥ айдар керек – тергеебисте јаткан эл-јонныҥ 70 проценттеҥ кӧбизи јурт ээлемле колбулут. Канча чактарга улай мал-аш тудуп келген тургун калыкка бу јӱрген јӱрӱминиҥ аайы болуп јат деп айдарым. Чындап, тӱӱкиге баштанар болзо, Туулу Алтай революциядаҥ озо јылдарда јылкы мал ӧскӱрер бӧлӱкте бойыныҥ једимдериле јарлу болгоны јарталат. Баштапкы телекейлик јуу ӧйинде бистиҥ конезаводчиктер российский кавалерияга јылкы мал аткарарында эрчимдӱ турушкан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында бистиҥ јылкы мал база фронтко аткарылган.

—Рустам Николаевич, бӱгӱн тергеелерде мал-аш кӧп продукция берер укту малга ла тузаланып турган деп айткадый малга бӧлӱнет. Бистиҥ республикада мал-аштыҥ угын јарандырары аайынча иш керегинде нени айдарга јараар?

—Бу суракка каруу јандырып тура, мен оны эки тӧзӧлгӧгӧ бӧлиир эдим. Бир јанынаҥ мал-аштыҥ угын јарандырары аайынча бисте јакшынак једимдер бар. Горноалтайский полутонкий деп адалган укту койлор, анайда ок јакшынак ноокы берип турган горноалтайский ле алтайский белый деген укту эчкилер ӧскӱрери аайынча бистиҥ билимчилер јаркынду једимдерге јеткен. Читада ла Улан-Удэде јылдыҥ сайын ӧдӱп турган Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ кой ӧскӱреечилериниҥ кӧрӱлеринде олор јаантайын јеҥӱчил јерлер алат. Укту куча-производительдиҥ бескези 130 килограммга једе берет, эки јашту кучаныҥ бескези – 102 килограмм, койдыйы – 83,5 килограмм. Бир јашту кучаныҥ бескези – 85 килограмм болзо, бир јашту койдыйы – 67 килограммга једе берет.

Ороон ичинде аҥдардыҥ 67 проценти бистиҥ республиканыҥ јеринде јӱрет. Бистиҥ аҥдар алтай-саянский деген јакшы укту болуп јат. Анайда ок бис алтайский чубарый деген чыдамкай укту јылкы малды чеберлеп алганыс.

Је ачымчылу неме – ол сарлыктардыҥ тоозын ӧскӱрип болбогоныс. Статистикадаҥ кӧрзӧ, бу малдыҥ тоозы калганчы јылдарда астай берген. Уй-малла колбулу сурактар бар. Не дезе, статистикага баштанза, ээлемдерде уй-малдыҥ ӱлӱзи ас. Эҥ ле јакшы дегенде, 7 ле процент болот.

Анайда ок бис 2010 јылда бир уйдаҥ орто тооло 3000 килограммнаҥ сӱт алган болзоос, бӱгӱнги де кӱнде ол ло кире аладыс. Бу ок ӧйдӧ Россия аайынча орто кӧргӱзӱлер 6100 килограммга јеткен.

400-450 килограмм бескелӱ торбоктор болзын деп

Эттеҥир мал-ашла колбулу айалга база јакшы эмес. Мынаҥ озо јылдарда орто бескези 200 килограмм торбокторды табыштырган болзоос, бӱгӱн де бу тоо-айалга кубулбаган. Качан Россия ичинде орто кӧргӱзӱ 450 килограммнаҥ кӧп болуп јат. Эске алып турганым учун ачынбагар, је бир канча јылдар кайра бир койдоҥ 1,5 кг тӱк кайчылап алып туратаныс, бӱгӱн де ол ло кире тӱк аладыс. Россия ичинде бу јанынаҥ орто кӧргӱзӱ – 3,1 килограмм. Мыныла колбой валовый производство бир ле кеминде артат.

Бир јанынаҥ алза, мал-аштыҥ угын јарандырары аайынча бисте јакшынак једимдер бар

Кезик улус бистиҥ кырлу јерлерде мал-аш ӧскӱрери, оноҥ продукция иштеп алары јанынаҥ бийик кӧргӱзӱлерге једетени сӱрекей кӱч керек деп, меге кыйалтазы јогынаҥ айдыжарын оҥдоп јадым. Је бу ла одоштой Алтайский крайда кырлардыҥ эдегиндеги айалгаларда беш јылдыҥ туркунына сӱттеҥир уйлардыҥ продуктивнозын 3500 литрдеҥ 5800 литрге јетиргендер. Эттеҥир мал-аш јанынаҥ алза, 65 процент уйларды искусственный эп-аргала ӱрендейдилер. Оноҥ болгой, улустыҥ таҥынаҥ болушту ээлемдеринде 5 јыл кайра андый эп-аргала 1–1,5 муҥ тын уйларды ӱрендеген болзо, ӧткӧн јылда бу тоо 24 муҥга јеткен. Анда кажы ла райондо јетирӱлик-селекционный тӧс јерлер иштейт. Олор јаҥыс ла мал-аштыҥ угын јарандырар ишти шиҥжӱде тудуп турган эмес, је анайда ок кажы ла укту малды ла племпродукцияны шиҥжӱде тудат. Јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ, оныҥ службаларыныҥ јарадузы јогынаҥ укту малдыҥ бирӱзин де крайдыҥ тыштындӧӧн апарарга јарабас болуп јат. Укту малга тергеениҥ ичинде суру јоголгон кийнинеҥ, оны ӧскӧ тергеелердӧӧн садарга јараар. Баазы да сӱрекей бийик болор. Оныҥ да учун республикабыста мал-аштыҥ угын јарандырары аайынча иш керектӱ кеминде ӧткӱрилбей турган деп айткадый бастыра тӧзӧлгӧлӧр менде бар.

—Рустам Николаевич, Слерде бу јанынаҥ кандый бир тӱп-шӱӱлтелер бар ба?

—Республикада текши мал-аштаҥ укту болуп турганыныҥ ӱлӱзи јӱк ле 7 процент болгонынаҥ улам бӱгӱн мындый соҥдошко келгенис деп бодойдым. Мениҥ оҥдомолымла болзо, мал-аш ӧскӱрип турган тергееде мал-аштыҥ угын јарандырар ишти когыс ӧткӱрери чек јарабас. Бу сурактыҥ аайына чыгарга, биске аграрный политикабысты президенттиҥ ле Россияныҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ Госсоветте чокумдап темдектеген ууламјыга келижер эттире ӧскӧртӧр керек. Чокумдап айткажын, биске бир ле уунда јурт јерлерге акча чыгарып, олорды ӧскӱрер керек ле јылдыҥ ла јуртээлемдик производствоныҥ тузазын, ас ла дезе, 6-7 процентке бийиктедер керек — государственный јӧмӧлтӧниҥ акчаларын ла јурт ээлемниҥ товарчыгараачыларыныҥ таҥынаҥ аргаларын тузаланып.

—База да чокумдап айдар болзо, Слер сананзаар, бӱгӱн тӧс ајаруны неге эдер керек?

—Баштапкызында, бис республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ ӧзӱми озо ло баштап недеҥ камаанду болуп турганын чокумдап алар учурлу. Јартап айткажын, биске јуртээлемдик мал-аштыҥ продуктивнозын бийиктедер ле јуртээлемдик јерлердеҥ канча ла кире кӧп тӱжӱм алар аргаларды чокумдап, темдектеп алар керек. Анаҥ јӱк ле товарчыгараачылардыҥ таҥынаҥ ла государственный јӧмӧлтӧниҥ аргаларын чын тузаланганы ажыра бис јылдыҥ сайын јуртээлемдик производствоныҥ экономический тузазын бийиктедер аргалу болорыс. Мынайып мал-аштыҥ продуктивнозын ле јалаҥдардаҥ иштеп алган тӱжӱмниҥ кемин кӧптӧдӧрис. Мыныҥ шылтузында продукцияныҥ баазын јабызадар, производствоныҥ тузазын бийиктедер арга болор.

Бу ок ӧйдӧ мал-аштыҥ продуктивнозын бийиктедер тӧс арга — ол ук јарандырар иш ле генетика болор. Аштыҥ тӱжӱми дезе бӱгӱнги технологияларга тӧзӧлгӧлӧнип алынган јакшынак ӱрендер тузаланганыныҥ шылтузында кӧптӧӧр. Бу керегинде бойыныҥ докладында Россияныҥ јурт ээлем аайынча министри Д. Н. Патрушев Госсоветтиҥ јуунында айткан эди.

Мал-аштыҥ угын јарандырар ишти элбеде ӧткӱргени јаҥжыккан классический селекциядаҥ незиле аҥыланып турган дезе, баштапкызын ӧткӱрерге јеҥил. Оны ӧткӱрерге кыйалтазы јоктоҥ зоотехник-селекционер болоры керек јок – фермер бойы ла бу ишти ӧткӱрер аргалу. Мал-аштыҥ угын јарандырарында јӱк ле бийик продукция берип турган «элита-рекорд» классту эркек-производительдерди тузаланарына ајару эдилер керек. Мындый эп-сӱмени тузаланган соҥында, бис келер јылда кажы ла элитный бука-производительдеҥ 100-ке јуук полукровка-бозу, куча-производительдеҥ 200-ке јуук полукровка-кураган алар аргалу болорыс. 25 процентке јетире талдаш-выбраковка ӧткӱрилзе, тӧрт јылдаҥ бис бийик продукция берер мал-аштаҥ турган ӱӱрлер тӧзӧп ийерис. Анайып, ас продукция берип турган укту эмес мал-аш бӱткӱлинче солынар эди. Јаҥжыккан классический селекция аайынча јӱк ле укту мал ӧскӱрип турган ээлемдер иштеер.

Мал-ашты искусственный эп-аргала ӱрендеери керегинде айдар болзо, бу ишти канча ла кире бийик технологический кеминде ӧткӱрер керек деп бодойдым. Јаш мал эркек пе эмезе тижи болор бо деп эртедеҥ билип турарга. Ӧскӧ сӧстӧрлӧ айдар болзо, ӱӱрди тургузылган амадуларга келиштирте тӧзӧӧр ӧй келген. Јурт јеезелерде уйларды сӱттеҥир-эттеҥир укту бука-рекордисттердиҥ ӱрениле ӱрендеер керек. Улус ЛПХ-ларында уйдаҥ 9-10 литр эмес, 30-35 литр сӱттеҥ алзын деп. Этке табыштырып јаткан торбоктыҥ тирӱ бескези эмдигизи чилеп 180-200 килограмм эмес, 400-450 килограмм болзын деп. Мынаҥ ары јурт јерлерде јаткандардыҥ кооперативтерин тӧзӧӧриле колбой, сӱт јуур ла јуулган сӱтти перерабатывающий предприятиелерге табыштыратан пункттар тӧзӧӧр керек. Мынызы сӱт иштеп аларыныҥ сурагын чечетен јаан арга болуп јат. Оныҥ јаан учурлу јонјӱрӱмдик јӱги де бар. Не дезе, јурт јерде јаткан эл-јонго кирелте алгадый арга болот, ишјоктордыҥ да сурагын чечерге болужат, калан салатан тӧзӧлгӧ дӧ билдирлӱ эттире јаандайт.

Ӱӱрди тургузылган амадуларга келиштирте тӧзӧӧр ӧй келген

Учурыла тереҥ профессионал да тӱп-шӱӱлтелер бар. Олор јуртээлемдик мал-аштыҥ эмбриондорыныҥ трансплантациязыла колбулу. Бӱгӱнги кӱнде мал-аш ӧскӱреринде ле оныҥ продуктивнозын бийиктедеринде ол эҥ ийделӱ биотехнологический арга-инструменттердиҥ бирӱзи болуп јат. Бу тооломго мен анайда ок укту ла товарный мал-ашты садары ла толыыры аайынча јаантайын иштеер аукцион тӧзӧӧрин база кийдирер эдим. Селекционно-племенной иш аайынча комплекс тудар, анда иммунно-генетический лаборатория, эмбриондордыҥ трансплантациязы ла искусственный эп-аргала ӱрендеери аайынча лаборатория ачар керек.

Республика ичинде укту мал-аш алар бӧлӱкте товарный кредиттерди тӧзӧгӧни мал-аш ӧскӱрериниҥ мынаҥ арыгы ӧзӱминиҥ база бир аргазы болуп јат. Бис бу јолло барзас, мал-аштыҥ продукциязыныҥ кемин јылдыҥ ла 13-15 процентке бийиктедер эдис ле 5-6 јылдаҥ мал-аштыҥ продуктивнозын 2,0-2,5 катапка бийиктедип аларыс. Оныҥ шылтузында јурт ээлемниҥ бӧлӱгиниҥ валовый продуктын 20,-2,5 катапка кӧптӧдип ийер арга болор.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина