Алтайдын Чолмоны

«Хорошо командуешь, Саруева!»

15.02.2021

Екатерина Васильевна ЧЕНЧУЛАЕВА Алтайыстыҥ эҥ јаан јашту улузыныҥ бирӱзи. Быјыл чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде 98 јажы толуп, 99-ка алтаган.
Јайылган коронавирусту југуш оору ӧрӧкӧнди кыйып база ӧтпӧгӧн. Је эмчиликке јадып эмденеринеҥ мойноп, ол бу тыму-јоболды билезиниҥ ле эмчилердиҥ кичеемелиниҥ шылтузында ӧдӱп чыккан ла Јаҥы јылды санаа-сагыжы јарык уткыган.

Јӱрӱмниҥ јеҥил эмес бӱткӱл чак кире ӧйин ӧдӱп, «Эҥ јакшы ӧйим – эмдиги ӧй» — деп, Екатерина Васильевна айдат. Ол амыралтага чыккан ӧйдӧҥ ала јаан кызы Галина Григорьевна ла Семен Сергеевич Тузачиновтордыҥ билезиниҥ карузыган кичеемелинде јӱрет.

«Јуу-чак ла болбозын. Бала-барка иштӱ, айыл-јуртту, ырысту ӧссин. Алтайыс амыр турзын» — деп, ӧрӧкӧн јаҥыјылдык кӱӱнземелин айдып, оорыган ӧйдӧ эмдеген эмчи Анатолий Тодошевич Трышпаковко быйанын јетирзин деп јакыган.

Екатерина Васильевна Алтайыста ады јарлу Саруевтердиҥ ук-тукумынаҥ. Баштапкы алтай эпши поэт Александра Саруева, баштапкы алтай театрдыҥ актрисазы Клавдия Саруева, ӱредӱчилер, јуучылдар, јуртта баштапкы специалисттер — Саруевтердиҥ билезинеҥ чыккан улус.

Олордыҥ Оҥдой јерине келгени солун. Екатерина Васильевнаныҥ куучындаганыла, Саруевтердиҥ ӧбӧкӧзинде Сару деген кам кижи болгон. Олор Јодралу деген јерде јаткан эмтир. Коштой јаткан камла кӧрӱшпей, «јиишкен». Байа кам јеҥип, Сару божоордо, оныҥ ӱйин тӧрӧӧндӧри карындажыныҥ јуртына отургызар деп шӱӱген. Келин јӧпсинбей, кичинек уулчагы Чапыйды атка учкаштырып, Оҥдой јаар качкан. Оҥдойдо дезе церкве болгон. Ого келип, кору сураган.  Ӧбӧгӧниниҥ карындаштары кийнинеҥ сӱрӱжип келерде, абыс бу ӱй кижи крестке тӱшкен, эмди бистиҥ јаҥныҥ корузында, оны айрып апарар јаҥыгар јок деген эмтир.

Школго Екатерина Васильевна Оҥдойдо барган ла эки классты божоткончо ондо ӱренген

Байа келин Саҥ деген којойымга јалданып, алтай кеп, булгайры ӧдӱк кӧктӧп, курсагын азыранып јӱрген. Кийнинде Санаш ла Федор деген уулдарлу болгон, олор Оҥдойдо чыккан. Чапыйдыҥ уулы Василий эмди Екатерина Васильевнаныҥ адазы болор. Санаш чыдап, Каташев Орой деген кижиниҥ јаан кызы Аннала биле тӧзӧгӧн, Абраам деген уулду болгон. Федордыҥ балдары – Вениамин, Мария, Александра, Павел.  Олор айыл-јуртту, мал-ашту јада берген.

«Бистиҥ биле  Оҥдойдо, Урсул сууныҥ оҥ јанында, кырдыҥ эдегинде јаан туралу болгон, мал-аш туткан, арга-чакту јаткан» — деп, Екатерина Васильевна айдат. Карындаштар биригип, ижи-тожын кожо эдетен.

«Адам Мыйтудаҥ Арина деген ӧскӱс баланы алган. Энем сӱрекей ус кижи болгон: бӧс согор станокту, кӱделини иирип, полго, оорынга јайар бӧс эдимдер, чамчалар эдер, байрамга кийетен чамчаларды шабылап кееркедер. Таадам да јарлу ус кижи болгон. Торбоктыҥ терезин ачыткан јармала сӱртӱп, бӱктейле, канча кӱнге јаттыргызып, оноҥ чалгыла тӱгин тазада арчып, ышка туптап, талкып, бу тередеҥ аттыҥ тере јепселдерин эдер. Адам эр ле эпши улустыҥ ботинка, сандаля, чарык ӧдӱктерин кӧктӧп туратан» — деп, ол эске алат.

Школго Екатерина Васильевна Оҥдойдо барган ла эки классты божоткончо ондо ӱренген. Оноҥ, 1931 јылда, колхозторды бириктирип турарда, Саруевтердиҥ билези Ӧлӧтӱ јаар кӧчкӧн.Ол ӧйдиҥ кӧп балдары чылап  ок, Екатерина Васильевна ӧскӱстиҥ шыралу јӱрӱмин кӧргӧн. Беш јашту болордо, энези корогон, јаан удабай јааназы божогон. Адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга  барып, 1943 јылда Ленинградты корыыр јуу-согуштарда јеҥ јастанган. Кызычакты таадазы чыдаткан.

Энези божоордо, адазы  база кижи алган болгон. Ол јурттаҥ чыккан Клавдия Васильевна Саруева Алтайыста баштапкы национальный театрдыҥ актрисаларыныҥ бирӱзи. Театр Москвага Павел Васильевич Кучиякла кожо јол-јорыкту јӱрген. Бу јорыктаҥ јанып јада, Клавдия Саруева соокко ӧдӱп оорыган ла канчын јиит ӧйинде Кичӱ-Јаламанда Екатерина Васильевнаныҥ колында корогон.

«Мен 1-2 класстарда Оҥдойдо ӱренгем. Оноҥ, колхозторды бириктирерде, 3-4 классты – Ӧлӧтӱде, 5-чи классты Караколдо божотком — деп, Екатерина Васильевна эске алат. — Школдо јаантайын јакшы ӱренгем, грамота алып туратам. Кӱскиде  педучилищедеҥ кижи келип, ӱредӱге балдар јууган. Таадам Ӧлӧтӱниҥ балдарын бричкалу городко јетирип, кемди зооветтехникумга, кемди педучилищеге табыштырганы санаама кирет. Мен педучилищеде 6-7 класстарды божотком. Оноҥ сегис классты январь айга јетире ӱренеле, јанарга келишкен: ӱредӱ учун тӧлӧӧр акча јок болгон».

Јанып келеле, иш сурап, кызычак комсомолдыҥ Оҥдойдогы райкомына барган эмтир. Иштеп алган сӱтти, этти, сарјуны, јымыртканы, терени ле оноҥ до ӧскӧзин јууга аткарып турган ӧйлӧр. Ӱредӱлӱ бала деп, Катя Саруеваны статистик болор ишке алган. Мынайып ол 15 јаштуда иштеп баштаган ла бу иште ӱч јыл иштеген.

«Мени јажым кичинек, сыным да кыска, чыдал-кӱчим ас учун черӱге албаган»

Оҥдойдо медсестралар ӱредер јарымјылдык курстар ачыларда, Екатерина Васильевна ӱренерге ого кирген. Бого кыстарды ла бала јок келиндерди алып турган, эмди јууга аткарарга белетеген улус туру. Ӱредӱни пограничниктердиҥ Оҥдойдо турган заставазыныҥ командирлери ле аймактыҥ эмчилигиниҥ эмчилери ӧткӱрген. «Мен мылтыктаҥ сӱреен чечен адатам, таадам аҥчы кижи болгон, оны тӧзӧгӧн болорым — деп, Екатерина Васильевна каткырат. —Бис 20 кире кижи ӱренгенис, орус та, алтай да кыстар ла келиндер. Ӱредӱ тӱгенген кийнинде кӧбизи јууга барган.                      Мени јажым кичинек, сыным да кыска, чыдал-кӱчим ас учун албаган, шыркалу јуучылдарды јуу ӧткӧн јердеҥ сӱӱредип, чыгарып болбос деп сананган болор».

Јуучыл белетеништи ӧткӧн кижини Кӱпчегенниҥ школына военрук болуп иштеерге аткарган. Ӱредӱчилер једишпей турган учун ол школдо алтай тилдиҥ, ботаниканыҥ, зоологияныҥ урокторын ӧткӱрген – педучилищеде алган билгирлер керектӱ болуп калган. «Оҥдойдыҥ военкомадынаҥ Науменко ло майор званиелӱ база кандый да улус келип, ӱредӱ канайда ӧткӧнин шиҥдеп турар. «Хорошо командуешь, Саруева! Только голос детский…» — деп, меге айдып турар. Јетире ле командир болуп турган болбойым. Ол ӧйлӧрдӧ Чуйдыҥ трагыла јӱрген машиналар да ас. Монголдор тӧӧлӧрлӱ јӱрӱп туратаны сагыжыма кирет. Мени, военрук кижини, Оҥдой јаар ишјалга ийер. Школдыҥ берген конегын пыймамга јаба буулайла, быркырада ла берерим. Кайда конекту, кайда јойу ары-бери јорыкташ болгон ло – коркыбас та кайткан…» —  деп, Екатерина Васильевна каткырып куучындайт.

Бир јыл Кӱпчегенде иштеген кийнинде оны Кичӱ-Јаламанда толо эмес ӱредӱлӱ школго ӱредӱчи эдип ийген. Ол ӧйлӧрдӧ бу јуртта кӧп јаржактар јаткан, ас-мас алтай билелер јурттыҥ јаказында ла болгон. Школдо 7 орус класс ла 7 алтай класс болгоны кайкамчылу. Јаан-Јаламанныҥ, Ийинниҥ балдары јурттагы интернатта јадып ӱренген деп, Екатерина Васильевна айдат. Бу школдо ол орус ла алтай класстарда зоология, география, орус ла алтай тилдерге балдарды ӱредип, ӱч јыл иштеген. «Кӱскиде ӱредӱчилер колхозко аш јуунадарга болужар. Тӧстӧктиҥ бажында ӧскӧн тараанныҥ 400 снабын кӱнине кезип буулаар керек. Бир катап ишти бӱдӱреле јанып јатсабыс, аймактаҥ келген кижи ӱредӱчилер кӱн ашкалакта не јанып јаткан деп ајару эткен. Олор планын бӱдӱрип салган деп, колхозтыҥ председатели атаанысты алган эди. Мындый иштиҥ кийнинде биске бир каралечка калаш, 1-2 алама ла 1-2 огурчын берер. Курсак јок ӧй не…» — деп, ӧрӧкӧн эске алат.

Ол иштеп турганча, 1945 јылда Илларион Павлович Сабашкин деген ӱредӱчи оны Ленинјолдыҥ (эмдиги Алтыгы-Талду јурт) школында иштеерге аймактаҥ сурап алган. Бого иштеп келеле, Екатерина Васильевна јуудаҥ јанып келген Малчинов Кутукчы деп кижиге барган. Олор бир уулду болгон. Бу кижи јууда алган шыркаларынаҥ корогон.Оныҥ кийнинде Ченчулаев Туудаҥ деген кижиле биле тӧзӧп, бала-барка азырап, бу ла јуртта амыралтага чыкканча иштеген.

«Мен иштеп баштаар ӧйдӧ Ленинјолдо ло Кызыл Таҥда баштамы классту школдор болгон. 4 класстыҥ кийнинде Караколдыҥ школына экзамен табыштырып киретен. Мениҥ 2-4 класстарда ӱреткен балдарым ол экзамендерди ончозы јеҥӱлӱ табыштыратан. Алексей Сакашев, Пана Кыбыева јаҥыс ла «беш» темдектерге ӱренген» — деп, ол оморкоп айдат.

«Мени, военрук кижини, Оҥдой јаар ишјалга ийер — кижи коркыбас та кайткан…»

Караколдыҥ интернадында јадып ӱренген балдар кӧп болгон учун, И. П. Сабашкин Ленинјолдо јети класска јетире ӱредӱ ӧткӱрер школ ачары јанынаҥ суракты кӧдӱрип баскан ла мынайып школ кезек ӧйгӧ «неполный средний школ» болуп иштеген.

Јажы јаан ӧрӧкӧн Кӱпчегенде, Јаламанда ла Ленинјолдо кожо иштеген ӱредӱчилериниҥ кезигиниҥ ады-јолын, кезигиниҥ ӧбӧкӧзин ундып турган учун, јастырбаска олорды бичибедим. Екатерина Васильевна Ленинјолдыҥ школында узак иштебеген. Оорып, јазылган кийнинде, балдары оогош учун, балдардыҥ садына иштеерге суранган ла оныҥ башкараачызы ла таскадаачы болуп 56 јажына јетире иштеген.

Екатерина Васильевна Ченчулаева (Саруева) 4 бала азырап чыдаткан, баркаларын ла олордыҥ балдарыныҥ балдарын кӧрӱп јӱрген кижи. Ӧрӧкӧн јӱрӱмниҥ ачу јылыйтуларын да, сӱӱнчилерин де ӧдӱп, бу јаан јажында эзен-амыр, сӱӱнер де, кокырлаар да аргазын јылыйтпай јӱргени баалу. «Јаанду јурт – тӧзӧӧндӱ» деп, калыгыстыҥ айтканы бар. Кирген јаҥы Уй јылла Екатерина Васильевнаны, оныла кожо јаан јашту ончо ӧрӧкӧндӧристи уткуп, су-кадык ла амыр санаа-кӱӱн кӱӱнзейдис. Бала-баркагардыҥ карузыган ла кичееген кӱӱни слерди корулап јӱрзин.

Светлана КЫДЫЕВА