Алтайдын Чолмоны

Баатырлар бӱткен Алтайдыҥ кайчызы

19.02.2021

Республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деген байсыҥ-јурт (башкараачызы Татьяна Туденева) балдарга учурлалган «Кулакча» («Богатырь») ла «Малыш Ырысту» деген бичиктердиҥ таныштырузын Калыктар најылыгыныҥ туразында бу јуукта ӧткӱрди.

Ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн кайчы Н. У. Улагашевтиҥ (1861-1964 јј.) чыкканынаҥ ала 160 јылдыгына учурлалып,   «Кулакча» («Богатырь») ла «Малыш Ырысту» деген чӧрчӧктӧр аайынча тургузылган бичиктердиҥ тӱӱкилик јолы бӱгӱнги балдарга, кычыраачыларга, солун ла јилбилӱ болорында алаҥзу јок. Бойыныҥ ӧйинде бу чӧрчӧктӧрди кайчы Николай Улагашевтеҥ бичиичи Павел Кучияк ла фольклорчы Анна Гарф бичип алгандар. Бу бичиктерди бойыныҥ јуруктарыла Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ јурукчызы Сергей Дыков кееркеткен.

20-чи чактыҥ Гомери – Николай Улагашевтиҥ ады-јолын, ӱргӱлјикке арткан эрјинедий энчи-байлыгын кереестеп эзеткен кӧдӱриҥиде кӧп тоолу солун айылчылар, кайчыныҥ угы-тӧзин ӱспей улалтып јаткан јууктары, баркалары, унуктарыныҥ унуктары, тӧрӧӧн-тӧркиндери болуп, солун куучын-эрмек айттылар. Куучын-эрмек айдып, јуулган улусты јакшынак байрамла Алтаистиканыҥ С. С.  Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчи-фольклорчызы Аркадий Конунов, кайчыныҥ барказы Урлу-Аспак јурттаҥ амадап келген 85 јашту Михаил  Карманович Улагашев бойыныҥ эш-барааныла, кызы Светланала, унугыныҥ унугы Людмила Манатова, онойдо ок бичиичи Таукен  Тазымаевич Яйтынов, таланыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Людмила Варванец, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ баш специалисти Наталья Тадышева, каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ ӱредӱчилери, ӱренчиктери ле оноҥ до ӧскӧлӧри уткудылар.

Филология билимдердиҥ кандидады Аркадий Конунов бойыныҥ куучын-эрмегинде кайчы Н. У. Улагашевтиҥ чыккан-ӧскӧнин, оныҥ јӱрӱмдик јолын, онойдо ок сӱрекей байлык чӱмдемел ижин шиҥжӱлеп-шиҥдегени јанынаҥ куучындады. Билимчи-фольклорчы аспирантурада ӱренерде,  Н. У. Улагашевтиҥ энчи-байлыгыла колбулу диссертациязын бичип, једимдӱ корыган. Кайчыныҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына монография белетеп чыгарган.

Билимчиниҥ айтканыла, Н. Улагашевтиҥ ӧткӧн јолын, онойдо ок јайаан ижин филология билимдердиҥ докторы С. С. Суразаков бастыра јанынаҥ шиҥдеген. Кайчыныҥ кӧп тоолу чӱмдемелдери, кай чӧрчӧктӧри, чӧрчӧктӧри ак-јарыкка кепке базылып чыккан. Је бӱгӱнги кӱнде институттыҥ кӧмзӧзинде чыккалак чӱмдемелдери база  бар. Ӧйи јетсе, ол до байлыгы ак-јарыкка чыгар, кычыраачыларга једер деп, билимчи бойыныҥ ижемјизин айтты.

Людмила Манатова улу улдазы Н. У. Улагашевтиҥ ӧткӧн уур ла кӱч јӱрӱмдик јолы, јайаандык ижи, элине энчи-байлык эдип артыргыскан кай чӧрчӧктӧри јанынаҥ элбеде куучындады.

Николай Улагашевтиҥ карган адазы Ыйманак Сары-Кӧпши ӧзӧккӧ XVIII чактыҥ учкары келген. Ол јокту аҥчы болгон. Је байлыгы – азыраган јети балазы. 1861 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде Сынду деп јуртта, Сары-Кӧпши ӧзӧктиҥ Кам-Тыт деп јеринде Улагаш деп кӱзен сӧӧктӱ аҥчыныҥ билезинде баштапкы уулы чыккан. Јаан биледе чыккан баштапкы уулын ада-энези Николай деп адаган.

Кайчы болуп кайлаар, чӧрчӧк айдар јайалта оогош Николайда эрте јашта чечилген, јолы ачылган. Ол бойы бӧкӧ дӧ, чыйрак та,  керсӱ де болгон. Он алты јаштуда јайаан јайалталу јаан кайчы деген ады-чуузы јайыла берген.

Кремльде М. И. Калинин Н. У. Улагашевке «Знак Почета» орденди табыштырып тура, чӧрчӧктӧрди кӧп билериҥ бе деп сураган. Кайчы бир де эмеш сананбай, ол ло тарыйын чӧрчӧктӧрди эки јылга да куучындаарым деп каруузын јандырган.

Николай Улагашевтиҥ јайаандык энчи байлыгы кӧп тоолу бичиктерде алтай, орус тилдерле кепке базылган. Оныҥ кай чӧрчӧктӧри «Алтай баатырлардыҥ» канча-канча тизимдеринде чыккан ла чыгат. Оныҥ энчи-байлыгын шиҥдеген шиҥжӱчилердиҥ темдектегендериле, 20-чи чактыҥ Гомериниҥ 120 калык чӱмделгези бичилген ле башка-башка бичиктерде чыккан. Је эмди де шиҥдейтени, кепке базатаны кӧп.

Кийнинде П. В. Кучияк Н. У. Улагашевти Ойрот-Тура јаар кӧчӱрген. Бичиичиниҥ туразы кезек ӧйгӧ билимниҥ тӧс јери боло берген. Мында сӱрекей каруулу иш ӧткӧн: кайчыныҥ айткан кай чӧрчӧктӧри бичилген. Ол кайчыдаҥ, темдектезе, «Алып-Манаш», «Кекин-Эркей», «Ак-Тайчы», «Кызыл-Эркеш», «Кан-Толо», «Ӧскӱс-Уул», «Малчы-Мерген» ле о. ӧ. бичип алган.

Людмила Комоноковна онойдо ок А. В. Анохинниҥ  адыла адалган эл музейдиҥ  Паспаулдагы  Н. У. Улагашевтиҥ адыла адалган филиалы  јанынаҥ  элбеде айтты.

Ады јарлу кайчы Н. У. Улагашевтиҥ ады-јолы, јайаандык ижи башка-башка ӱйелерди бириктирет. Бирлик калык деген тӧс шӱӱлте јаан-јаштыҥ кӧксине шак мындый јарлу кайчыныҥ артыргызып салган сӧзиле конот. Сӧстиҥ бойыныҥ ӧзӧгинде салылган  ийде јаш, јиит улуска бойыныҥ калыгыла, јаҥжыккан јаҥжыгуларыла оморкоп ӧзӧр арга берет деп, кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары айттылар.

Чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» байсыҥ-јурттыҥ башкараачызы Татьяна Туденева 2018 јылдаҥ ала Алтай Республикада  иштеп јаткан «Государственный национальный  политиканы ӧткӱрери» деп программаныҥ «Алтай Республиканыҥ ас тоолу ӧс калыктары» деп подпрограммазы аайынча бичик-басманыҥ кепке базып чыгарган бичиктери јанынаҥ айтты.  Темдектезе, Е. П. Кандаракованыҥ «Чалканцы», «Сказки чалканцев», Н. Н. Санинаныҥ  «Кожуун јонымныҥ јанчыгы», Т. Т. Яйтыновтыҥ «Кејегелӱ кеен Алтай, јайалталу Чуй кабай», «Русско-тубаларский разговорник», Т. П. Шастинаныҥ ла Э. П. Чининаныҥ белетеп тургускан «Г. И. Чорос-Гуркин и Горный Алтай – гений и место» деген бичиктери ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу бичиктер.

Таныштыруга чыгарылган орус тилле    «Кулакча» («Богатырь») ла «Малыш Ырысту» деген бичиктер сӱреен јараш бӱдӱмдӱ.  Чӧрчӧктӧр бойы да, јуруктар да балдарга јараар. Байа «Кулакча» деп чӧрчӧктӧ балдарга солун пазлдар салатан аҥылу бӱк бар.

Улу кайчы Николай Улагашевтиҥ балдарга эткен сыйын јаан да, учурлу да деп айдарга јараар.  Кайчы бойы јок то болзо, энчи-байлыгы јон ортодо ӧзӱмдӱ.

К. ТӦЛӦСОВА