Алтайдын Чолмоны

Чындык эрлердиҥ јолы

19.02.2021

Россия тӧрӧлис — јаан ла ийделӱ. Оныҥ ийдези кӧп тоолу албатыларыныҥ бирлигинде, албаты ортозында чындык эрлер барында. Бу ла кӱндерде орооныста бийик учурлу байрам — Тӧрӧлин корулаачылардыҥ кӱни темдектелер. Јуучылдыҥ јеҥил эмес јолын ӧткӧн милицияныҥ отставкада майоры, ОМОН-ныҥ ветерандар биригӱзиниҥ јааны Эдуард Казагачевле бу кӱнге учурлай эрмек-куучынысты јарлайдыс.

Ол Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында 1968 јылда чыккан, сӧӧги комдош. Ондо ло школды божодып, Кемеровский областьта таш-кырдыҥ узына ӱренген. Ӱредӱ јарабаста јанып келеле, тискинчиге ӱренип, калада ла иштей берген. 1986 јылда оны черӱге алган. Тискинчи болгон учун баштап тарый оны Афганистан ийер болгон, је нениҥ де учун ойто Германияга аткарган. Эки јыл авторотада јуучыл молјуларын бӱдӱрип, јанып келеле, Горно-Алтайсктагы автоколоннада иштеген. Биле-јурт тӧзӧгӧн. 

Милицияда иштеерге ол качан да амадабаган, јӱткибеген. СССР јайрадылып турган, улустыҥ арга-чагы коомойтыган, иш јок ӧйдӧ Эдуард Викторович, эш-нӧкӧрлӱ, бир уулдыҥ адазы кижи, билезин азырап алар санаала милицияга баштанар деп шӱӱген. Ол тушта аҥылу учурлу отряд (ОМОН) јаҥы ла тӧзӧлип јаткан. Ого кирерге Э. Казагачевке кезем ченелтелер ӧдӧргӧ келишкен. Эди-канын шиҥдеткен, нормативтер бӱдӱрген ле ээчий-деечий беш кижиле ӱзӱк јоктоҥ колдомдожып, согушты чыдажып ӧдӧр керек болгон. Алтай бек эр ончозын ӧдӱп, аҥылу отрядка кирген, ӱч ай стажировка ӧткӧн. Кийнинде ОМОН-ныҥ баштапкы јуулган ол уулдарына ӱредӱ тӧзӧлӧр керек болгон. Је оныҥ ордына Чечняныҥ баштапкы кампаниязы башталган…

Кавказтыҥ бу талазында кезик чечендер ороонноҥ чыгып, камааны јок республика тӧзӧӧр амадулу болгонынаҥ, бийик башкараачылар аайлашпай турганынаҥ улам, јуучыл кыймыгулар башталган. Сибирьдеҥ, ол тоодо Туулу Алтайдаҥ, ОМОН-ныҥ канча отрядтарын тӧс каланы тыҥыдар амадула Москва јаар таштаган. Отряд оноҥ јанып келерде, олорды Чечен јериндӧӧн аткарардаҥ озо, кажызыла ла куучын ӧткӱрген. Онойып, 1994 јылда эҥ ле турумкай ла јалтанбас алтан кире јерлештерис Чечнядӧӧн баштапкы командировкага барган.

Э. Казагачев:

— Ары барып јадала, чынынча айтса, анда керектиҥ аайын јетире билбей турган болгом. Санаамда анда-мында бир-эки бандиттеҥ тудуп, токтодып туратан деп јуралатан. Аткарардаҥ озо бисти јуучыл кыймыгуларга белетеген болгон, јууга эмес. Једип барар болзо, анда чын ла канду јуу-согуштар эмтир.

Текши ороонноҥ тогус отряд Грозный калага колоннала кирип јаттыс. Кайда да ажуда оодо согулган самолет јадар, оноҥ ары — оодык вертолет, кӱйӱп калган БТР-лар… Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде кинолордо кандый эди? Бис андый ла јерлер кӧрӱп барып јаттыс. «Грозный» деген блокко једип келзес, анда — јыдып јаткан сӧӧктиҥ, сынып калган канализацияныҥ јыды. Кайда ла кӧрзӧҥ — ыш, та не де кӱйӱп јаткан, ол тоодо нефтьле иштеер заводтор. Шак ол ло тушта кайда келгенисти оҥдодыс.

Грозныйда оперативный штабтардыҥ баш башкартузына (ГУОШ) једип, бисти кайда аткарарын сакыдыс. Командование шӱӱжип божойло, чике турзын деп јакару берген. Стройго туруп ла ийеристе, «кӱзӱрт-јызырт» адыш башталган. Бис ончобыс туш- башка болдыс. Командирлерис ол ло турган бойлоры, олор темиккилеп калган да.

Бистиҥ Горно-Алтайский отряд Грозныйдӧӧн кирер тужында Нефтянка сууны кечире стратегический учурлу кӱрди каруулдаар эдип  јӧптӧлгӧн. Турган јеристе кажы ла тӱн адыжулар. Тӱште дезе кӧп сабада јаан табыш јок. Чечен боевиктер бистиҥ јаныстаҥ олорго удура болгон ОМОН, ичбойыныҥ черӱлери јаар адып ийеле, турган јеринеҥ тӱрген јӱре беретен. ОМОН ло черӱ ортодо чике колбу јок, јӱк ле ГУОШ ажыра јартажар аргалу. Оныҥ учун билбес јанынаҥ бой-бойысла да адышкан учуралдар болотон.

Грозныйдӧӧн једип келеристе, ол боевиктердеҥ кӧпјандай јайымдалып калган деп чотолгон. Је каланыҥ јака јерлеринде боевиктер ол до тушта јеткил болгон. Таҥынаҥ туралар турган ол јака јерлерде олорды сӱрӱжип, «аруташтар» эдетенис. Бисти адар, бис адарыс. Кажы ла кӱн јуу-согуштар. Онойдо ок аш-курсак, тудум материалдар эмезе шыркалаткандарды апарып јаткан колонналарды бӧктӧп ӱйдежетенис. Ол ок ӧйдӧ кӱрди каруулда тутканыс. Баштапкы бу кампания ӧйинде бисте јылыйтулар болбогон, је бир нӧкӧрис ӧштӱниҥ сӱмелеп салган миназына јарылып, колы јок арткан.

Эҥ ле јаан јылыйтулар Грозныйдыҥ тӧс јерлерин јайымдап, бистеҥ озо келген ичбойыныҥ черӱлеринде болгон. Јайымдаган кийнинде ӧткӱрилип турган «аруташтарда» сӱмелеп салылган миналарга јарылып, садуга нени-нени алып аларга барган уулдар уурдадып, коркушту кыйнадып, база кӧп јуучылдар корогон.

Јербойыныҥ тегин албатызыныҥ кӧп сабазы бисти бурулап, јаман кӧрӱп, анчада ла орус эмес уктуларга «бери не келгенер?», «слерде андый болгон болзо, бистиҥ уулдар барбас эди» деп айдыжатан. «Бис слерди јуулап эмес, јайымдап келгенис» деп каруузын берзес, «кемнеҥ бисти јайымдаарга?» деп удура айдыжатан. Бу јууда турушкан кара башту албаты тӱҥей ле аҥылу кӧрӱмдӱ, аҥылу јерде болгон эмей. Оныҥ учун чечендер бисти «сайгылаган». Је бис Тӧрӧлистиҥ јакылтазыла, молјуларысты бӱдӱрип келгенисти олор билген ле.

Чечен јеринде кумык деген тӱрк калык бар. Олордыҥ тили, кыргызтардыҥ чылап ок, алтай тилге сӱрекей јуук, куучыны биске јарт болгон. Ол кумыктар биске кайда мина салылганын, адыжу болорын кезикте айдып, болужын јетирген эди.

Мынайып бис ӱч катап Кавказ јаар командировкага барып јӱргенис. Једип барала, јуу-чакту јерге тӱрген ӱрене беретенис. Адыжулар токтоп, тым боло берзе, чочып, сакый бередис. Нениҥ учун дезе кажы ла јууда тымык, табыш јоктыҥ кийнинеҥ тыҥ согуштар јоткондооры ээжидий. Јуу-согуштар токтой берзе, уулдарла кокырлажып, бой-бойысты аҥдыжып турар болгоныс. Кокыр јогынаҥ кӱч болор эди, ол ал-санаага бастыртпаска, јӱӱле бербеске керектӱ. Јуу да болзо, ол јӱрӱм де.

Кӱрдиҥ јанында кызыл-марал мак чечектерлӱ јараш јалаҥ болгон. Је ары барарга јарабас, ондо миналар салылган. Экинчи командировкада минадаҥ улам бистиҥ бир јуучыл буды јок арткан. Кийнинде ол эмденип јӱреле, госпитальда божоп калган. Ол бистиҥ баштапкы јылыйтубыс болгон…

Ӱчинчи командировкабыс јылыйтулар јок, кирезинде ӧткӧн.

Чечнядӧӧн тӧртинчи, эҥ ле карыкчалду, јол-јоругыска 1996 јылдыҥ кочкор айында атанганыс.

1996 јыл, тулаан айдыҥ 6-чы кӱни, 6 саат эртен тура… Бистиҥ пост Грозныйдӧӧн киргенинде, орус улусты јууп турган сӧӧктӧрдиҥ јанында болгон. Ол «шестой контрольный», «шестой блокпост» деп адалып туратан. 8 саат киреде јолго чыгып, кажы ла ӧдӱп јаткан кӧлӱкти ширтеер, ајарулу каруулда турар ижисти баштап туратаныс. Јаантайынгы ла чылап, 6 саатта турдыс. Отрядыста Алексей Шокорев деген пулеметчик болгон. 20 ле јашту јилбиркек јиит, јаантайын ла сонуркаар, кайда-кайда нени-нени табып ийген, угуп ийген, токтомыр јок, эрчимдӱ уул болгон. Ол снайпердиҥ мылтыгын алып, айландыра јерлерди шыкап кӧрӧ берди. Оноҥ: «А бу мында та кем де казынып туру не» — деп биске айтты. Баштап ого бӱтпедис. Је оноҥ снайпер мылтыгын алып кӧрӧр болзо, чындап та, орус сӧӧксалгышта окоп казып јаткан кижи кӧрӱнген. Командирис капитан Юрий Дмитриевич Ковшов снайперге ол јаар адып ийзин деп јакарды — тоолу кижи болзо, коркыдып ийерге. Је ол бистиҥ јаҥыс катап атканыска удура торт ло ӱзӱк јоктоҥ аткылай берди. Кийнинде сананар болзо, ӧштӱлер тӱниле казынып, белетенип алган ла бис 8 саатта ачык јолго чыгып келеристи кетеп отурган. Алексей олорды эрте кӧрӱп ийгени отрядысты аргадаган. Оны бис ат-нерелӱ нӧкӧрис, геройыс деп чотойдыс.

Бистиҥ постто милициядаҥ башка ичбойындагы черӱлердеҥ 19-20 јаштулардаҥ турган экипажту јӱк ле бир БМП (пехотаныҥ јуучыл кӧлӱги) турган, бир расчет АГС (автоматический гранатомет) болгон. Алдындагы ла чылап, бир-эки саат адыжып ийеле, јӱргӱлеп калар деп бодогоныс. Је олор бир де барбай турды. Биске болуш келер деп бодогоныс. Је болуш јок ло јок. Удура адыжып ла турус, октор божоорго јеткен. Ортобыста Афганда болгон бир уул болгон, Анатолий Дымов, айдарда, ченемелдӱ јуучыл. Ол биске «Уулдар, октороор ӱребегер, чеберлегер!» деп јакарды. Адыжу тӧрт сааттаҥ ажа берген — болуш јок. Кӧрӧр болзо, ӧштӱ бисти ончо јанынаҥ курчап алган, болуш келер аргазы јок, бис те чыгар аргабыс јок.

БМП-быстыҥ пулеметту башнязын оодо согуп ийерде, шыкаачыга оодык тийип, шыркалап ийген. Ӱзӱк јок шуулажып турган окторды ӧткӱре Алексей Зырянов шыкаачыны кӧлӱктеҥ чыгара тартып, сӱӱртеп келген.

Јуу-согуш ӧйинде черӱниҥ вертоледы бисти аларга учуп келген. Је ол отурарга тидинбей, «уулдар, тудунгар», «отурып болбозым», «отурып јатсам, мени мында оодо согуп салар», «слерди беш јӱс кире боевик арадап јат» деп айдып, кайра сала берген.

Командирлердиҥ та кемизи де рацияла чечен укту гражданскийлерди олјого алып, олорло бӧктӧнип чыксын деп јӧптӧгӧн эди. Је бис ол улусты јайымдап келеле, олордыҥ јӱрӱмин баалабай, канайып ойто олорло бӧктӧнӧрис. Ондый шӱӱлтени бир де јууктатпадыс…

Болушка јӱк бойыстыҥ уулдарыс ӧдӧ конып келген. Горно-Алтайский отрядыстаҥ кӧлӱктерлӱ келип јаткан уулдар курчуга кирген. БМП-ныҥ ӱстинде Анатолий Половинко, Аскар Тенгереков ло Слава Новиков отурган. Слава ӧкпӧзиндӧӧн шыркалаткан, Половинко — будындӧӧн. Коля Толмачев нӧкӧрис броняда отурган ла ондо ло артып калган: снайпер оны бажындӧӧн адып ийген. Половинко, база Афганды ӧткӧн ченемелдӱ офицер, механикке тискинди кайдӧӧн эбиртерин тыштынаҥ кыйгырып, уулдар БМП-ла бӧктӧнип аргаданган. Оноҥ ары биске једип болужар аргазы болбогон.

Курчуны ӧдӧ берген БТР-ла отрядыстыҥ ӧскӧ уулдары једип келген, октор экелген. БТР шыркалаткан уулдарды апарган. Баштап тообыс 20 кире болгон болзо, эмди 40-50 кире боло бердис. Бис, «шестой контрольныйда» јуулажып јаткандар, јадып турган базабысла рация ажыра колбуга чыгып, болушка кажы јанынаҥ келерин ле башка да сурактарды шӱӱжип турганыс. Ол ӧйдӧ боевиктер бистеҥ јакшы јепселдерлӱ болгон деп канай айтпас. Олор јопон рацияларыла ончо бистиҥ куучындарды угуп, болушка келип јаткандарды курчуга алып турганын оҥдоп ийдис. Спецназтыҥ ӱч БТР-ы болушка келип јадала, кӱйӱп калган, одус кижидеҥ јӱк ӱч кижи тирӱ арткан. Бистиҥ черӱ кырларда боевиктерди кыстап, сӱрӱжип јадарда, калада јӱк бис, МВД-ныҥ ийделери болгоныс, јуучыл техника-эш кӧп јок. Онойып боевиктердиҥ бир бӧлӱги тулаан айдыҥ 6-9 кӱндеринде Грозныйды ойтодоҥ јуулап алган. Бистиҥ блок тартыжып ла турдыс…

Командирлердиҥ јакарганыла Рубен Параевти, алтай уул бойы каруулга чыгарга тыҥ кӱӱнзеген де болзо, ол кӱндерде базабыста артыргызып салган (байла, ары јанынаҥ сезип). Ол бисле рацияла куучындажып турган болгон. Чечендер колбуга кирижип, угуп, чаптыгын јетирип турды. Ол тушта Рубен биске чике ле алтайлап айдып баштады. Бис ортодо тӧрӧл тилин јакшы билер алтайлардаҥ јӱк ол болгон. Арткандарыс башка-башка шылтактардаҥ улам оҥдоорын оҥдоор, је јазап куучындап болбос болгоныс деп темдектеер керек. Андый да болзо, алтайлап куучындашсас, ӧштӱлер оҥдобой турганын билип, јылыйгандарысты јартажып, нени эдеристи шӱӱжер марын табып ийдис. Тилисти јакшы билер Рубен биске ол јанынаҥ алтайлап айтса, бис мынаҥ каруузын канча кижилеп (мен, А. Тенгереков, А. Кука, М. Кебеков), сӧстӧрди эске алынып, јетирер болгоныс. Ортозынаҥ куучынга боевиктер кирижип, «Ванька, говори по-русски!» деп те айдышкан. (Ӧштӱлерле рация да ажыра «јараш» сӧстӧрлӧ јуулашканыс). Онойып, тӧрӧл алтай тилис бисти аргадаган!

Куучыннаҥ БМП-лу келип јадала, курчуга кирген ӱч нӧкӧрис табылбай калганы јарталды. Командирис подполковник Михаил Емельянович Демьянов јаан шыркалу јаткан. Ордына офицер Ковшов башкарган, Андрей Кука баштагандар шӱӱжип, Ковшов ӱч јуучылла кожо байагы табылбай калган нӧкӧрлӧриске барарын јӧптӧштис. Олор байагы башнязы оодо согулган БМП-ны иштедип, Грозныйды кечире, аттыртып туруп, нӧкӧрлӧристи аргадайла, кайра једип келген.

Онойып, бис ӱч конокко ичер суу да јок, јиир курсак та јок адыжып, сӧслӧ јуулажып отурдыс. Афганда јуулашкан нӧкӧрис Толя окопло кӧп ӧҥӧлӧбӧй, бир ле јерде отурар болгон. Јаан оборлу бир јиит уул јер таппай, ӱзезиниҥ ӱстиле варан-јелескендий ары-бери јылып, айткыладып турган. Олег Бычков нӧкӧристиҥ карган адазы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, барказын бери ӱйдежип јадала, «адыжу болзо, окопло јӱгӱрбей, бир ле јерде отур, ары-бери базып турзаҥ, ок једижер» деп јакарган эмтир. Баштапкы кӱнде, октор тӱгенип јаткан, болуш келбес тушта, кажыбыс ла бир-эки октоҥ артыргызып алган болгоныс. Нениҥ учун дезе биске олјого кирерге јарабас. Та кем де граната да сугуп алган. (…)

Ӱчинчи кӱн эҥиргери рацияла јамандыра да болзо алтайлап берген чокум јетирӱлериске тайанып, Спецназ ӧштӱни ӧдӧ конып, болушка једип келди…

Учы-учында Грозныйдаҥ БТР-лу чыга конорго ууландыс. Бистеҥ башка эки кӧлӱк кайда эбирерин билген, олор тӱрген чыга берген. Биске билген ле јолысла каланы кечире, аттыртып туруп барарга келишти…

Санчастька једип келзес, «слер кайдаҥ?» деп сурашкылады. «Шестой контроль» дезес, олор «канай? Слерди оодып салган деерде» деп чочып-кайкашкылады. Шыркалаткандарысты апарып, «слерге не керек, кандый болуш?» деп сураарда, бис јӱк ле «суу» дедис. Ажандырып апарарда, калбак тудулбас, кол тыркырап јадар. Јаҥыс менде бе дезем, Зыряновто ло Дымовто база ондый эмтир. Байла, аргаданып алганысты оҥдоп, бош салынып ийеристе, эди-каныстыҥ арыган-чылаганы чыгып келген. Јууда суузап-аштап, соок, уйку јок то болордо, кем де оорыбаган, чимириктибеген де. Ол кижиниҥ эди-канында андый арга бар дежер, керектӱ, кызалаҥ тужында тудунып, ич-ийдези чыгып келер.

Су-кадык эзен арткандарыс бистиҥ постты черӱле кожо ойто јандырып барып јӱргенис. Ол тушта бир кайкамчылу деер бе, солун деер бе ачылта эткен эдим. Баштапкы командировкада томырак бычак садып алгам, ол јаантайын карманымда ла болгон. Је бир кӱн оны тутсам — сынык, сабындӧӧн темирдиҥ оодыгы кирип калган, карманымда јыртык. Кӧрӧр болзо, ичиме келген оодык томыракты оодо согып, мениҥ бойыма јетпеген. Ичиндӧӧн шыркалатса, ол эҥ шыралу ӧлӱм. Айдарда, ол томырак мениҥ јӱрӱмимди аргадаган эмтир…

Пост учун јуулашкан кийнинеҥ, база бир канча ӧйдӧҥ, јада калган нӧкӧрлӧристи алып, Алтайыска јанганыс. Айылда улустыҥ санааркажы, шыразы ол база башка куучын, јастыра јетирӱлер де келген болгон…

*    *    *

Арга болордо, ада-энелерге баштанар кӱӱним бар. Балагар јуучыл јолын талдаган болзо, оныҥ шӱӱлтезин, бойын тоор керек. Эр болгон адында ол јӱк «јылу јерде» отурарын сакыбас керек. Јуучыл эр улустыҥ јӱрӱми андый: эртен кайда аткарарын, кайда сениҥ ийде-кӱчиҥ, болужыҥ керек болорын кем де билбес. Тӧс молјузы — Тӧрӧлин корыыры.

Алдындагызыла Совет Черӱниҥ ле Јуучыл-талайчы флоттыҥ, эмдигизиле Тӧрӧлин корулаачылардыҥ келип јаткан кӱниле кожо јӱрген, иштеген ончо нӧкӧрлӧримди уткуп, бек су-кадык, билелик ырыс, амыр-энчӱ кӱӱнзейдим, бала-баркагар сӱӱндирип, эш-нӧкӧрлӧрӧр сакып турзын. Слер эмди де амыр отурбай турганарды билерим.

Эмди иштеп тургандарга турумкай, ырысту болзын, эш-нӧкӧрлӧрӧр, ада-энелерер эзен-амыр јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

Балдарга адаларын тооп, сакып, сӧзин угуп јӱрзин, онойдо ок тӧрӧл тилин ундыбай јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

Э. КУДАЧИНА куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы