Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кӱнниҥ чогындый јылу…

19.02.2021

Јакшы кижиле куучындажып алзаҥ, јаҥыдаҥ јӱрӱмге туулган немедий болор. Укаалу солун эрмек угарыҥ, кайкаарыҥ, сӱӱнериҥ. Олордыҥ ӧзӧк одыныҥ јылузына јакшызынып јылынарыҥ, бойыҥды ойто ло бурузы јок јаш тушта энеҥниҥ јылу ла эрке кучагында болуп келгениҥдий сезинериҥ.  Кӧргӧн-укканы кӧп, албаты ортодо јаантайын эрӱ кӱӱндӱ, ачык-јарык куучынду, солун-собурга јилбиркек, кижиге, кижиниҥ кӱӱнине ајарыҥкай ла чебер улус.

Шак мындый улустыҥ бирӱзи – Алтайыстыҥ эҥ турумкай ла эрчимдӱ, «кӧзи чокту, кӧкси ойлу» дейтен эпшилериниҥ бирӱзи – јарлу журналист ле каламы курч бичиичи Н.  Бельчекова. Ол 1989 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ нерелӱ журнализи,  2001 јылдаҥ ала Арасейдиҥ Бичиичилер отогыныҥ турчызы болуп, бойыныҥ салымла јайалган јолын бӱгӱнги кӱнге чыгара једимдӱ апарат.

Салым оны алтай јонныҥ эрјине очогы – «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке баштап экелгени тегиндӱ эмес

Нина Баштыковнала мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишмекчи кыбында танышкам. Јаҥы туулган азатпай-кушкажак, талбынып-јыгылып туруп учуп ӱренгенине тӱҥей, бичиичи јолымныҥ бажында, кӧп јакшы сӱме айдып берип, јылу сӧзиле, јӱрӱмдик укаазыла болужып, јӧмӧп јӱрген кижи бу. Оныҥ учун Нина Баштыковнаны бу кочкор айда толуп јаткан јажыла уткуп, бичимелимди учурлайдым.

Нина Бельчекова 1953 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында кӧп балдарлу улустыҥ билезинде чыккан. Јаанап келеле, ол Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер институтты божодып, ӱредӱчи болуп иштеген. Соҥында салым-јӱрӱмниҥ чийӱлӱ јолы оны алтай јонныҥ эрјине очогы – «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке баштап экелгени тегиндӱ эмес.   Ол 1981 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге чыгара бу ла ижинде једимдӱ иштеп јат.

Ижине сӱрекей каруулу ла некелтелӱ болгоныла аҥыланып, ол  тӧрӧл газединиҥ ӧзӱмине кӧп билгирин, ийдезин, јайалтазын берген, ойгор кӧгӱстӱ ле изӱ јӱректӱ «аксагалдарыныҥ» тоозына кирип јат. Јозокту ижи учун ол 2018 јылда  культураныҥ, искусствоныҥ ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргени ле узак јылдарга ак-чек иштегени учун «За заслуги перед Отечеством» орденниҥ IІ степеньдӱ медалиле кайралдадат.

Ол  Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты, анайда ок јарлу критик, проза јанынаҥ јаан ченемелдӱ ус А. П. Лобановтыҥ  ӧткӱрген семинарын ӱренип божоткон профессионал белетеништӱ бичиичи.

Оныҥ бичимелдери јӱзӱн-башка литературный чыгармаларда: альманахтарда, антологияларда, анайда ок «Јайалганду кырларда» деп бирлик јуунтыда чыккан. Ол чӱмдемелдерин ӱлгерликтеҥ баштайла, кийнинде јылдарда кӧнӱ прозага кӧчӱп, мӧрлӱ иштейт. 1981 јылда оныҥ куучындардаҥ ла прозадаҥ турган «Чечектер имдежет» деп таҥынаҥ јуунтызы чыгып јат. Оныҥ кийнинде ол «Мӧш не керегинде шуулайт» (2005 ј.)  ла «Јорук» (2013 ј.) деп бичиктерин чыгарып јат.

Кажы ла бичиичи ак-јарыкка јайалып тууларда, оныҥ бичинетен темазы кожо салынып турганында алаҥзу јок. Нина Баштыковнаныҥ бичинип турган темалары башка-башка, элбек ле солун. Је олордыҥ ортозында эҥ учурлузы ол – тӧрӧл јери ле јоны, олордыҥ ӧйлӧ кожо кубулып, ӧскӧрип барган салымы, сӱӱнчизи ле оору-сызы деп оҥдойдым. Бу тизӱдеҥ ол элдеҥ ле озо кижини аҥылап, оныҥ оҥдоорго кӱч, је кайкамчылу ла солун телекейин ачарга ченежет. Мында сӱӱш ле сӱӱнчи, ӧч лӧ кӱйӱниш, бӱдӱмји ле чӧкӧмји, коп-сайактыҥ, тӧгӱнниҥ јеткерлӱ короны, о. ӧ. Бу тизӱге «Бӱт меге», «Одыс јаҥыс кӱйерде» (повесть), «Унчукпастыҥ аржаны», о. ӧ. кирген.

Темдектезе, «Озогы нӧкӧр» деп куучында эки нӧкӧр Аспанныҥ ла Јылчыныҥ ортозында кӧп јылдарга «кем артык?» деп кӧскӧ кӧрӱнбес маргаан ӧдӧт, оныҥ билдиртпес јаны – ӧчтӱ санаа, ӧҥзӱре-сыс коштой ло барып, бирӱзиниҥ јӱрегин кемирет. Је јӱрӱм – элес, јаантайын јӱрӱмниҥ ӱстинде болгон Аспан јаан оорып, јада берерде, ончо ачыныштар, кӱйӱништер кӧскӧ лӧ јоголып, нӧкӧри јокко ол кайада јайканган јаҥыс мӧштий сок ло јаҥыскан деп Јылчы орой оҥдойт, айдары јок кыйналат.

«Кускундуныҥ боочызында», «Соок кӱскиде» деп чӱмдемелдериниҥ тӧс геройлоры јуук улузын карамдап, сӱӱп, олордыҥ амырын, ич токуналын корып алар амадузыла бойын сананбай, тӱбекке урнукканы кӧргӱзилген. Баштапкы учуралда оору энезине једерге амадаган јиит уулдыҥ јӱрӱм учун тартыжузы кӧргӱзилген, экинчизинде – оору ӱй кижи јазыларын эмес, јаҥыскан арткан балдарын элдеҥ озо сананып, олорго санааркап, јетире эмденбей, эмчиликтеҥ суранып чыгала, ол ло тӱн айлында божоп калганын чындык будуктарла јурайт.

«Боро ат», «Тайгыл» деп куучындарда автор јердиҥ ӱстинде ончо тындулар кижи ле ошкош санаалу, сезимдӱ болгонын, тындулар да кижи чилеп карып, карыгар јаҥду болгонын санандырып,  јӱрӱмниҥ бажы бар, јӱрӱмниҥ учы бар деп чындыкка экелет.

Бичиичи су-алтай јуртта, су-алтай ӧзӧктӱ, байлык ла чечен тилдӱ улустыҥ ортозында ӧскӧни оныҥ јайаандык јолына јаан камаанын јетирип, чӱмдемелдерине аҥылу ӧҥ лӧ јаркын кийдирген дезем, јастыра болбос деп сананадым.  Оныҥ айткан сӧзи чике, шӱӱлтези чокым, узы јаан, аргалары элбек. Бу ончозы арјанынаҥ тӱшкен јаан јайалта, ӱзеери эрчимдӱ, турумкай иш ле чылазыны јок јӱткӱш, бедирениш. Ол улусты сӱреен јакшы билер, оҥдоор, сескир јӱректӱ бичиичи. Бичиктериниҥ сӱр-кеберлери бу ла алтай јурттарда јӱрген су-алтай улустыҥ бӱдӱмин алынып, кӧскӧ лӧ ӧҥжип, кӧрӱнип келгендий бӱдӱмјилӱ ле чындык.

Нина Баштыковнаныҥ бичинип турган темалары башка-башка, элбек ле солун

Бичиичи чӱмдемелдеринде јӱзӱн-башка эп-аргалар ченейт. Олордыҥ тоозында   озогы кеп куучындардаҥ, соојындардаҥ алынган сӱр-кеберлерди тузаланып, бӱгӱнги кӱнниҥ курч сурактарын, ӧҥзӱре айалгаларын јартаарга болуп, мифологиялык эп-аргалар кийдиргени. Олор «Турна-Тууныҥ ээзи» ле «Кӧк бӧрӱ» деп чӱмдемелдерде јуралган кан-кереде куштыҥ ла кӧк бӧрӱниҥ сӱр-кебери. Мында кижиниҥ ачы тыҥыганы, јер-энени чийӱлеп-чедендеп блаашканы, тындулардыҥ уйалу јеезезин јемирип, јер-энени касканы, агаш-тажын кескени, оныҥ коромјызы, тӱбеги шак бу сӱр-кеберлер ажыра јуралганы солун ла кӱчтӱ.

База бир сӱреен солун ла јилбилӱ, ол ок ӧйдӧ тереҥ философиялык учур салынган чӱмдемели  – «Јорук» деп туујы. Туујы бӱдӱмиле, текши композициязыла, чӱмделген тилиле автордыҥ озогы чӱмдемелдеринеҥ сыраҥай башка деп кӧрӧдим. Ол кай чӧрчӧктиҥ марыла чӱмделип јазалган. Бу бичимел јаҥыс сезер-угар јайалталу улуска келип турган, айттыру бичикке тӱҥей чӱмделгени кайкамчылу. Мынызы, байла, бичиичиниҥ јайаар узыныҥ, кӧгӱс кӧрӱминиҥ база бир кӧскӧ кӧрӱнер, кӧгӱске илинер бийиги деп бодойдым. Бичимелдиҥ тӧс геройы – јиит келин, «ол јерге» тустай берген ӧбӧкӧлӧриниҥ салымына кородоп, «Айлу-кӱндӱ Алтайын айланып јӱрген јӱрӱмнеҥ аҥылу кандый јӱрӱм бар?»  деп суракка кыйнадып, коркыжын базып, Кам Ӧбӧкӧниҥ болужыла кӧрӱнбестиҥ алыс јерине јоруктап барат. Эбирип, ойто јанбайтан јердиҥ ончо каттарын айланып, јерде јӱрген јӱрӱми, эткен керектери аайынча Ӱстиги Јаргыныҥ алдында туруп, јаргылатканын кӧргӧн. Кинчек-јарамастары кӧп болуп, кату кезедилген сӱнеелердиҥ коркышту кыйынын кӧргӧн. Ол кыйын ажыра олор кинчектерин чечип турган деп јартагандар. Бу ок ӧйдӧ ак-јарыкта јӱрӱмин  ак-чек јӱрӱп, кемге де јаманын јетирбеген сӱнеелер ару деп темдектелип, јакшы, јарык јӱрӱм јӱрер эдип јаргыладып, јажына јадатан јерлерине, ол алтайдыҥ эҥ бийик, тоомјылу кадына барар эдип  јӧптӧлгӧнин уккан. Мынаҥ улам айлу-кӱндӱ Алтайынаҥ ӧскӧ, баалу, байлу јер, кӱн алдында јӱрӱмнеҥ башка сӱрлӱ, баалу јӱрӱм јок деп билген, оҥдогон. Ай јаркында јӱрӱмин баалап кичеезин, јӱрӱмин ак-чек, јакшы керектер эдип јӱрзин деп айландыра јонго, Ӧрӧ турган Јаандардыҥ јакылтазын тӧкпӧй-чачпай јетирген.

Ол тӧрӧл газединиҥ ӧзӱмине кӧп ийде-билгирин берген, ойгор кӧгӱстӱ, изӱ јӱректӱ «аксагалдардыҥ» бирӱзи

База бир ајаргадый неме  – ол  бичиичиниҥ чӱмдемелдери бӱдӱмиле јуунак, кыска. Је олордо јаан ла тереҥ шӱӱлте, ӧйдиҥ ӧҥзӱре сурактары салынган. Оны билерге, оҥдоорго, башты иштедер керек. Башты иштедерге болуп, лаптап, сананып кычырар керек. Јаҥыс ол тушта кӧпти бажыҥа аларыҥ, јӱрегиҥе алынарыҥ. Мынызы – чӱмдеечиниҥ эҥ кӱчтӱ, јилбилӱ мары деп бодойдым, бичиичи узыныҥ јемирилбейтен сайлама кӱри деп темдектейдим.

Нина Баштыковна јӱрӱмниҥ согулталарына эҥилбес, јакшыны кӧдӱрип, баалап, јастыра немени кӧскӧ илелендирип, айдып билер, шыраҥкай  ӧзӧктӱ ле сыныкпас ийделӱ кижи. Чыдамкай, ӱзеери айткан сӧзинде де, эдип јӱрген керектеринде де, ончо неме чике, чокым, јарт болгонын сӱӱр. Кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрип, кӱч ӧйлӧрдӧ болужып билер, шибее-туудый быжу ла кӱнниҥ чогындый јылу ӧзӧктӱ эпши.

Ашкан ажулараар јабыс болзын, кечкен кечӱлерер тайыс болзын, Нина Баштыковна! Сезиҥир, јылу јӱрегер чӧкӧбӧзин качан да, каткылу, эрӱ чырайарга кӧлӧткӧ тӱшпезин качан да. Кӱӱн-санаагар омок-седеҥ, сын-аркагар јеҥил јӱрзин, каламаар болзо там курчып, алтай јонорды сӱӱндирип јӱрзин.

З.ТОПЧИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина