Алтайдын Чолмоны

Кебистеги јеҥӱлер алтын болзын!

19.02.2021

Кочкор айдыҥ бажында Армавир ле Красноярск калаларда ӧткӧн маргаандар Эзен Семендеевтиҥ тазыктырган кӱрешчилерине јарамыкту болды.
Эркин Мендин Кипр деп јараш ортолыкта самболо ӧдӧр Европаныҥ чемпионадына путевканы ойноп алды. Амат Тадыков дзюдоло Россияныҥ јуунты командазыныҥ тоозына кирди. Бӱгӱн бу кӱрешчилер бистиҥ газеттиҥ айылчылары….

Куучын-эрмекти Краснодарский крайдыҥ аҥылу калазы Армавирде ӧткӧн маргаандардаҥ баштайлы. Кочкор айдыҥ 2-чи кӱнинеҥ ала 7-чи  кӱнине јетире мында самболо Россияныҥ первенствозы ӧткӧн. Учуры јаан, тоомјызы бийик маргаанга   Россияныҥ 60 тергеезинеҥ 600-теҥ ажыра 16-18 јашту туружаачылар келген. Олордыҥ тоозында 222 кыс ла 400 уул.  Армавир каланы «Самбоныҥ кабайы» деп тегиндӱ   адабаган.  Россияныҥ самбо спортыныҥ устары кӧп сабазы мында ӧскӧн-чыдаган. Армавирде спорттыҥ инфраструктуразы бийик кеминде. Оору-јоболду ӧйдӧ бу баштапкы мындый јаан маргаан ӧткӧнин база темдектеер керек. Оныҥ учун бир кӱнде  јӱк ле тӧрт башка  бескеле кӱреш ӧткӧн. Бу  маргаанныҥ ээжилериле болзо,  бойыныҥ бескезинде баштапкы јер алгандар телекейлик первенствого, Монголияда ӧдӧр маргаандарга,  путевка ойноп алар ла  экинчи јер алгандар  Кипр калада ӧдӧр Европаныҥ первенствозында  туружар.

«Бистиҥ Алтай Республикадаҥ  спорттыҥ бу јаан байрамына туружарга  сегис самбист ле эки тазыктыраачы  Москва ажыра самолетту учып јеткенис.  Ол тоодо мен, Эркей Кучуков, Карам Кабыев, Снежана Сетокова, Маргарита Соенова, Кирилл Кисилев, Андрей Мордовин, Захар Пасаженко. Мениҥ  49 килограммга јетире бескемде 43 кижи болгон. Олордыҥ ортозынаҥ экинчи јерге чыгып, мӧҥӱн медальды ойноп алгам» — деп, Эркин Мендин куучындады.

«Баштапкы эки кӱн Эркинге чала кӱч ле келишкен. Је Эркин бир де сыныкпай, эки самбист кӱрешчини јеҥип алды. Арткан эки кӱн ого эмеш јеҥил болды, айса болзо, ыраак јол-јорык   салтарын јетирген болгон. Ончо јаба Эркин 7 катап кебиске чыккан. Финалга чыгала, баштапкы ла экинчи јер учун тартыжуда јеҥдиртип ийди. Је ондый да болзо, бу кӧп туружаачылардыҥ ортозынаҥ Европаныҥ чемпионадына путевканы ойноп алганы бӱгӱнги кӱнде  ол эҥ ле јаан једим» — деп, оныҥ тазыктыраачызы Эзен Семендеев айтты.

Чапты сӧӧктӱ  самбист, дзюдоист Эркин Мендин Горно-Алтайск каланыҥ М. В. Карамаевтиҥ адыла адалган 1-кы таҥмалу школыныҥ 11-чи клазыныҥ ӱренчиги, спорттыҥ узына кандидат, бастырароссиялык турнирдиҥ јеҥӱчили, Сибирьдиҥ первенствозыныҥ сыйыла кайралдаткан.

Эркинле кожо куучындажып тура, бис оҥдодыс: спорт — соот, јилбӱ эмес,  спорт — оныҥ јӱрӱми. Эркин Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган јуртында чыккан. Адазы Сӱрен Николаевич јиит тужында база кӱрешчи  эрлердиҥ бирӱзи болгон.  Тургуза ӧйдӧ тӧрӧл јуртында мал азырайт. Энези Людмила Романовна Эл Курултайда иштейт.  Мендиндер тӧрт уул чыдадат. Јаан аказы Байсудур 25 јашту, ол грек-рим кӱрешле тазыктырынат.   Батыр карындажы  8 јашту, эҥ кичинеги Эрчим 6 јашту.  Эки оогош карындаштары эм тургуза бијеле јилбиркеп, бош ӧйинде классический бијениҥ тазыктырузына јӱргилейт.

Эркин бастыра ӧйин спортко  ло ӱредӱге берет.  Ӱредӱде ол  биохим ууламјыла јилбиркейт, келер ӧйдӧ врач болорго  амадайт. «Кичинек тужымда озо бијеле, оноҥ туучанала тазыктырынгам. 4-чи класста кӱрештиҥ залына келгем. Эҥ баштапкы јеҥӱни 5-чи класста ӱренип турала алгам» — деп, Эркин куучындады.  Оноҥ бери кӧп суулар аккан: Эркинниҥ бут-колыныҥ балтырлары тыҥып, чыдап калган. Је эмди де  Алтайдыҥ баатыры болорго,   тазыктырынар ла ӱренер керек. Чынын айтса, ондо бир де бош ӧй јок. Армавирге барган јол-јорыгы керегинде ол  мынайда куучындады: «Мен маргаандарда кӧп катап турушкан да болзом, кажы ла маргаан ол јаан иш, ол  санааркаштар ла јаҥы амадулар. Алты кӱрешчини мен баллдарла ойноп алгам. Ончо јеҥӱлерим «ару» ла кӧрӱмјилӱ болгон. Мен финалга Адыгеяныҥ кӱрешчизиле кожо чыгып, эмеш кӱчимди болгобой, чачтыртып ийдим.  Эмди ол Монголияда ӧдӧр Бастырателекейлик маргаанга  барар. Мен дезе Кипр калада ӧдӧр  Европаныҥ чемпионадына барарым».

Эркиннеҥ мен кокырлап сурадым: «Сен, байла, Монголия барганча, јараш чечектери јайылган Кипр ортолыкка барар деп  сананала,  ойноттырган болорыҥ ба?».

Ол кӱлӱмзиренип, мындый каруу берди: «Мен ол тушта кайда барарын бир де сананбаган болгом. Менде јаҥыс ла јеҥӱ алар амаду болгон. Јаан калаларга барза, бисте јайым базып јӱрер бош ӧй дӧ болбой јат. Армавир каланыҥ учы-бажын ла кӧргӧнис: вокзал, спортзал. Јылу, јараш кала.  Спорткомлекси эптӱ, бисти јакшы кӱндӱлеп, јӱзӱндеп азыраган».

Эркинди кандык айда Кипр барар ыраак јол-јорык сакыйт. Оноҥ кӱӱк айдыҥ учында 11-чи класстыҥ ченелте ЕГЭ-лери башталар. Бис Эркинге   Европада јаан јеҥӱ ле талдап алган ӱредӱзине кирип алзын деп кӱӱнзейдис. Бу куучын-эрмек ӧткӧниниҥ эртенгизинде Эркин Москвадӧӧн эки неделеге  сборго  барган.

*    *    *

Ады-чуузы чыккан кыпчак сӧӧктӱ јиит  дзюдоист   Амат  Тадыков В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ 10-чы клазыныҥ ӱренчиги. Ол спорттыҥ узына кандидат, Сибирьдиҥ первенствозыныҥ самболо ӱч катап јеҥӱчили,  Бастырароссиялык турнирдиҥ ле ӱренчиктер ортодо спартакиаданыҥ јеҥӱчили. Амат  Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында чыккан. Адазы Адар Советович, энези Милана Николаевна. Аказы  Айас политехнический колледжтиҥ студенти, сыйны  Сунара Јолоныҥ школыныҥ 3-чи клазыныҥ ӱренчиги.  Ада-энези  мал-ашта иштеп турган улус.

2020 јылдаҥ ала Аматтыҥ једимдери јеҥӱчил јерлердиҥ кеминеҥ тӱшпеген деп айдарга јараар. Темдектезе, спорттыҥ узы Геннадий Михеевтиҥ эземине учурлалган  ла  300-теҥ ажыра спортчылар  турушкан маргаандар  Красноярск калада ӧткӧн болгон. Бистиҥ јерлештерис ондо база турушкандар. Маргаан бийик кеминде ӧткӧн. Јаан калалардаҥ келген спортчылардыҥ кӱчи де, аргазы да тыҥ болгон. Је Амат   бойыныҥ јайалтазын кӧргӱзип, кӱндӱниҥ тепкижиниҥ экинчи јерине чыгып, Россияныҥ   первенствозына   путевканы алган.

Уй јылдыҥ  кочкор айыныҥ бажында   Красноярск калада  18 јашка јеткелек уулдар ла  кыстар ортодо ӧткӧн Бастырароссиялык дзюдоло маргаанда туружып,  50 кг бескеде Амат 3-чи јерде болуп, Россияныҥ јуунты командазыныҥ турчыларыныҥ тоозына кирди.

«Бу Бастырароссиялык маргаандар спорттыҥ ла физический культураныҥ отличниги Г. И. Михеевтиҥ эземине учурлалган болгон.  Маргаан  бийик кеминде  ӧткӧн. Туружаачылар кӧп тӧ болзо, је бу ковид оору тужында ончо некелтелерди бӱдӱрип ӧткӱрилген. Је ондый да болзо, кажы ла туружаачыга бойыныҥ   јайалталарын ачар арга   берилген. Мениҥ бескемде спортчылар сӱрекей кӧп болгон. Оныҥ учун кӱлер  медаль ол база јаан једим» — деп, Амат айдат.

Мындый бир бош ӧй јок график-тазыктырынышка ол ӱренип калган. Некелтелӱ тазыктырыныш јогынаҥ јеҥӱлер канайда келетен эди деп, спортчылардыҥ айтканы тегиндӱ эмес. Бу ла кӱндерде Амат гран ары јанына јорыктаар паспорт јазадарга документтер белетеди. Эмди оны јаан јолдор, ыраак ороондор сакыйт. Јиит кӱрешчиниҥ алдында эмди де јаан маргаандар кӧп. Амат  бӱткӱл Россия учун кӱрежер. Ол бастырателекейлик јети турнирде туружар. Бу маргаандардыҥ уч-турултазында  јуунты команданыҥ 50 кг бескеде турушкан алты кижи ортодо мӧрӧй болор. Эҥ кӧп балл алган спортчы  келер ӧйдӧ Европаныҥ первенствозына ла Телекейлик турнирде Россия учун тартыжар.

«Амат јиит, јайалталу спортчылардыҥ бирӱзи. Оныҥ учун ол келер ӧйлӧрдӧ Олимпиаданыҥ турчызы болор деген јаан ижемји бар»  — деп, тазыктыраачызы Эзен Семендеев амаду-кӱӱнземелин айтты.

Эр улусла коштой, эпши улус, кыстар ортодо дзюдо, самбо јарлу болгонын темдектеер керек.  Камила Папашева, Сергей Адыкаевтиҥ ӱренчиги, бу маргаандарда  кызычактар ортодо 5-чи јерде болды. Камила    бистиҥ тергеениҥ спорттыныҥ тӱӱкизине Россияныҥ јуунты командазына кирген  баштапкы  кызычак болуп артар.

Кажы ла јеҥӱ — јаан иш

СДШОР Горно-Алтайск калада  1978 јылда тӧзӧлгӧн. Мында јииттерди  спорттыҥ беш ууламјызыла белетейт: дзюдо, самбо, грек-рим кӱреш, агыны тыҥ суула кемелӱ  јӱзерине ле ок-јаадаҥ адары. СДШОР-дыҥ директоры А. М. Яйтаков, ордынчызы  А. С. Анохин.  Бистиҥ тергееде  дзюдоло балдарды таскадар иш 90-чы јылдарда башталган. Самбоныҥ ла дзюдоныҥ федерациязы бар, оныҥ јааны Сурдаш Текенов.

Бӱгӱнги бистиҥ айылчылар керегинде куучын-эрмекти баштапкы категория-лу  тазыктыраачы, РФ-тыҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ отличниги,  Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы,  Россияныҥ самболо спортыныҥ узы,  СДШОР-до дзюдоло баш тазыктыраачы, 20 јылдаҥ ажыра   «Алып»  спортзалда  самболо,  дзюдоло тазыктыраачы болуп иштеп  турган  Эзен Сергеевич  Семендеевтеҥ баштайлы.  Нениҥ учун дезе кажы ла јеҥӱ ол тазыктыраачыныҥ јаан ижи. Ол  Оҥдой аймактыҥ Јодро јуртында чыккан, ӧскӧн јери Оҥдой јурт. 4-чи класста ӱренип тура, кӱрешле тазыктырынып баштаган. Тазыктыраачызы Сергей Юракаевич Аткунов болгон. Горно-Алтайсктыҥ педучилищезин божоткон. Мында  ӱренип тура,  Геннадий Яйтаковто тазыктырынган. Кӧп тоолу маргаандарда туружып, бийик једимдерге јеткен. Эмди јиит ӱйени бойыныҥ јеҥил эмес, је јаркынду  јолыла апарат.

Бойыныҥ ла тазыктырып турган балдардыҥ једимдерин чын јанынаҥ баалап билер, бойыныҥ спортто ууламјызыныҥ ӧзӱмин јарандырып,  јаан амадулар бӱдерине ижемји берет… Бу ончо айдылган сӧстӧр Эзен Семендеевтиҥ кылык-јаҥын керелейт.  Тазыктыраачы-педагог ол озо ло  баштап таскадаачы, оноҥ тазыктыраачы. Оныҥ балдарла иштеген  ижи —  ол балдардыҥ јайалтазын таап, экинчи тыныжын ачарына болужып, спортко темиктирери.

«Мен озо ло баштап залга келген балдардаҥ оройтыбазын, ончо не-немени ӧйинде эдерин, орустап айтса,  дисциплинаны некейдим:  ӱредӱде де,  иште де. «Алып» залда мениле кожо Роман Чичинов, Артур Конунов,  Берден Елеков ло Геннадий Кеденов эрчимдӱ   иштейдилер. Тургуза ӧйдӧ менде ӱч группа, 50 спортчы. Калганчы јылдарда мен кыс балдарды дзюдого ло самбого тазыктырарына јилбиркедип баштадым. Нениҥ учун дезе бойымныҥ кызычагым  дзюдо кӱрештиҥ ууламјызын талдап алган. Кажы ла бала ол јажыт, бӱткӱл телекей. Кезик балдардыҥ јайалтазы баштапкы кӱннеҥ ала кӧрӱнет, кезик балдар јыл сайын тыҥып, сакыбаган јанынаҥ јаан једимдерге једет. Оныҥ учун кажы ла баланыҥ ийде-кӱчин билип, кӧгӱс-санаазын сезип, коркыбазына  темиктиредим. Нениҥ учун дезе балдар јаан маргаандарга барза, ӧкпӧӧрип те калат, кезиги алаҥзып турып та калат. Оныҥ учун балдарла ол јанынаҥ база јаан иш ӧткӱредим» — деп, Эзен Сергеевич айдат. Јарлу тазыктыраачыныҥ оморкоп јӱрер ӱренчиктери бар, олор текши албаты ортодо јарлу бӧкӧлӧр: Амыр Чадин,  Аймерген Аткунов, Сӱмер Шалданов, Сӱмер Чалчиков,  Эзен Макаров, Урсул Стариков, Байсудур Елдоев, Эркин Мендин, Амат Тадыков, Тимофей Майхиев ле о. ӧ…   Ӧскӧ албатылар ортодо бойыныҥ тӧрӧл алтай албатызыныҥ адын бийик кӧдӱрип, мактадып, ады-чуузын чыгарып, спорттыҥ кӧмзӧзине   јеҥӱлер экелип тургандарла оморкойдыс.

Эмилчи САНИНА