Алтайдын Чолмоны

Ӱйелерди бириктиреечи бичик

25.02.2021

РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи, jарлу политик, бичиичи Jыман Белеков бу jылдыҥ бажында кычыраачыларды база такып сӱӱндирди, оныҥ ак-jарыкка «Предстояние перед Кӧк Тенгри» («Кöк Теҥери алдына туруп») деп адалган ээчиде бичиги чыкты. М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада јаҥы бичиктиҥ таныштырузы öтти.

Таныштыруны öткÿргендердиҥ темдектегениле, автордыҥ бу бичигинде алтай калык бойын калык деп аданып jÿрерине кандый jолды öткöнин, эмди де бу jолдо кандый буудактарга индигип jÿргенин ачыгынча айдынганы сÿрекей учурлу. Нениҥ учун бис алтай калык деп аданар учурлу? Бӱгӱн бис «калык» деп ат-нереге jедингенис пе? Мынаҥ ары текши цивилизацияныҥ jолын öмö-jöмö лö бирлик öдÿп болорыс па? Мен алтай деп оморкоп jÿрерис пе? Бу ончозы jÿрÿмдик ле тÿÿкилик учурлу сурактар. Jаҥы бичик Горно-Алтайсктагы типографияда кепке базылган, оныҥ художественно-технический кееркемелиниҥ авторлоры – Э. В. Бабрашев ле В. П. Чукуев.

Алтай Республиканыҥ ÿредÿ ле билим министерствозыныҥ баш специалисти Наталья Тадышева туштажуныҥ бажында акту бойыныҥ, онойдо ок министр Ольга Саврасованыҥ адынаҥ Jыман Итуловичти уткыды. Ол бичикле таныштыру орооныста Билимниҥ ле технологиялардыҥ jылында, ÿзеери Билимниҥ кÿни алдында öткÿрилип турганын темдектеп, бу бичик бирликке экелип, jашöскÿримди де тöрöлчи кÿÿндÿ эдип таскадарына jаан камаанын jетирер деп айтты. Наталья Олеговна бичиктиҥ авторын АР-дыҥ ÿредÿликтиҥ ле билимниҥ министерствозыныҥ jааныныҥ ижин удурумга бÿдÿреечи Е. Д. Чандыеваныҥ адынаҥ база уткуп, су-кадык, ырыс, сÿÿнчи кÿÿнзеп, Быйанду самара табыштырды.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ баштапкы председатели болгон Владимир Петров куучынын авторго учурлады. Оныҥ айтканыла, Jыман Белеков АР-дыҥ тöзöгöзинде туруп, jÿрÿмниҥ байлык школын öткöн. Ол тергеебистиҥ баштапкы башкарузында оныҥ председателиниҥ jон-jÿрÿмдик сурактар аайынча ордынчызы болуп, кöп курч сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга билдирлÿ jöмöлтöзин jетирген. Ол тоодо университетти ачарына, Семипалатинский полигонныҥ от-jарыштарынаҥ эл-jонды реабилитировать эдери jанынаҥ программаны jарадарында ла о. ö. Владимир Иванович автордыҥ АР-дыҥ, онойдо ок областьтыҥ башкараачылары керегинде бичигенин аҥылап, 2018 jылда тÿрк калыктардыҥ Бишкекте öткöн конференциязында Туулу Алтайды тÿрк калыктардыҥ  кабай-jери деп адаганын эске алды. Ол авторго бу да jанынаҥ ижин улалтып, ээчиде база бир бичик бичизин деп кӱӱнземелин угусты.

РСФСР-дыҥ нерелÿ артисти, АР-дыҥ кÿндÿлÿ кижизи, «Таҥ Чолмон» орденниҥ кавалери, литературада ла кеендикте
Г. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государстволык сыйдыҥ лауреады, «Золотая маска» деп аҥылу сыйдыҥ лауреады Анна Чекчеевна Балина jаҥы бичикти бир тынышла кычырган болуптыр. Анчада ла эмдиги коркышту оору-jоболло кожо бой-бойысла jолугып, куучындажар да аргаларыс астаган öйдö сÿрекей керектÿ бичик. Автор салымын колбогон, республиканы тöзööрине jаан камаанын jетирген улус керегинде јакшы, јылу сӧстӧрлӧ айдат. «Биске эмдиги тегиндÿ эмес öйдö бу jаркынду салымду башкараачыларысты чын баалап, öткöн тÿÿкибистеҥ тöс шÿÿлтелер эдип, биске тузалу, тем болгодый кöрÿмди апарар керек» — деп, jарлу jерлежис темдектеди. Анна Чекчеевна эл-jонысты телекейде ады-jарлу режиссер Андрей Борисовло jууктада таныштырганы ла «Маадай-Кара» деп спектакль-тургузу учун Јыман Белековко алкыш-быйанын айтты. Оныҥ темдектегениле, jаҥы бичик анчада ла jашöскÿримге jаан тузалу болор.

РФ-тыҥ нерелÿ jурукчызы, Горно-Алтайск каланыҥ кÿндÿлÿ кижизи  Владимир Чукуев Jыман Белековтыҥ эрчимдÿ ле чылаазыны jок ижи ортодоҥ бичикти бичиирге кайдаҥ öй таап турганын кайкап темдектеди. «Чындап та, Кудайдаҥ берилген бичинер jайалтазы ого амыр бербейтен ошкош. Автор кöксине алып jÿргенин чыгара айдып, ак чаазынга бичип, эл-jонына jетирип, улусты санандырат – деп, Владимир Петрович айтты. –Оныҥ бу бичикте кажы ла сöзи, шÿÿлтези бескелÿ ле быжу». Ол бойы jурукчы кижи, айтпаза да, Чорос-Гуркинниҥ jайаан ижин jакшы билер, jе Jыман Итуловичтиҥ бу бичиги – Гуркинниҥ ич-öзÿминиҥ учуры керегинде öйинде чыккан бичиги «бисти, ÿйелерди бириктиргедий бичик. Лев Гумилевтыҥ «пассионарный» деген оҥдомолын аjаруга алып, анайда ок jурукчыныҥ бойыныҥ öйинде тургускан сурактарыныҥ экпини jирмезинчи чактыҥ учында öткöн керектерге сÿрекей тыҥ тебÿ бергенин темдектейт» деп айдып, ол авторго бу ишти улалтсын деп кÿÿнзеген.

Jыман Итуловичке уткуулду сöзин филология билимдердиҥ докторы, «Таҥ Чолмон» орденниҥ кавалери Тамара Садалова база айткан. Чындап, бу тоомjылу кижиниҥ jаҥы бичик аайынча шÿÿлтелери бу jуукта «Алтайдыҥ Чолмонында» да jарлалган. «Бистиҥ, филологтордыҥ, санаа-шÿÿлтебисле, бичик публицистикага, эссеге келижет». Тамара Михайловнаныҥ айтканыла,  автор бичигинде Г. И. Чорос-Гуркинге кöп катап баштанат. АР-дыҥ культуразыныҥ министри болуп турарда, jурукчыныҥ Оностогы jеезе-музейин орныктырарыла, калада ого кереес тургузарыла колбулу јаан иш öткÿрген. «Бойыныҥ «Предстояние перед Кӧк Тенгри» деп бичигинде J. И. Белеков Чорос-Гуркинниҥ салымын ла санааларын ойтодоҥ эзедип, бистиҥ бӱдӱн-jарым чакка ӧткӧн jолысты, келер ӧйисти теҥдештирип, бирде философиялык кӧрӱмле, бирде публицистикалык ӧдӱриҥӱлӱ айдыныжыла ачык куучынга чыкканы кычыраачыга солун болор деп иженедим, анайда ок бир текши оҥдомолго jедер арга деп бодойдым» — деп, Т. Садалова айтты.

«Бÿгÿн Эл библиотеканыҥ jылу, jараш залында сÿрекей учурлу ла керектÿ туштажу öдӱп jат. Тышкары кар jаайт, jе ондый да болзо, улус келген. Слерди ончогорды, анчада ла jаан jаштуларды кöрÿп, сÿÿнип jадым. Оору-jоболло кожо узак кöрÿшпегенис» – шак мынайда куучынын искусствоведениениҥ кандидады, республикан музейдиҥ jааны Римма Еркинова баштаган.  Ол эҥ ле озо Гуркин керегинде jаҥы-jаҥы ла айдылып, кöргÿзилип турган 90-чы jылдарды, јерлештерис оныҥ кезик jуруктарында улусты таныырга болушканын аҥылап темдектеген. Ол куучынында болгон jилбилÿ учуралдарды тузаланганы jуулгандарга солун болды. Римма Михайловнаныҥ темдектегениле, эзенде бис Горно-Алтайский автоном областьтыҥ тöзöлгöнинеҥ ала 100 jылдыгын темдектеерис. Катап ла улу jурукчыбыс, политик, jондык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинге бурыларыс, эске аларыс. «Jаҥы бичик ончо кычыраачыларга, jииттерге jетсин. Олор кычырзын, сананзын» – деп айтты.

АР-дыҥ jииттериниҥ адынаҥ авторды тергеелик jашöскÿрим парламенттиҥ jааны Алена Кудачинова уткуп, jаҥы бичикте биске «бирлик, нак болзобыс, öрö öзöрис» деген учурлу санаа-шÿÿлтелер айдылганын темдектеп, Jыман Итуловичке jаан алкыш-быйанын айтты.

Туштажуныҥ учында адакы сöсти Jыман Белеков алып, jуулгандарга база катап jаан алкыш-быйанын jетирди. «Григорий Иванович Чорос-Гуркин – Россия кеминде алтай калыктыҥ государственнозын баштаган кижи. Мен сананзам, ол – Алтайдыҥ кӧгӱс-кемjӱзиниҥ тӧзӧгӧзи, бистиҥ калыктыҥ нация болуп барарыныҥ jолдоочызы» – деп, автор чокумдаган. Автордыҥ амадузы бичикте jаҥыс ла ӧткӧн ӧйди кӧргӱспей, эҥ ле озо бистиҥ кандый ууламjыла барарысты чокымдап алары болгон. Бичик jаҥыс ла кабай болгон Алтай jерис, ук-тӧстӧристиҥ эрjинелӱ эземин кереестегени керегинде эмес. Ондо онойдо ок тӧрӧлистиҥ келер ӧйи, оныҥ федеративный тӧзӧгӧлӧрин тыҥыдары керегинде элбеде айдылат. Автордыҥ темдектегениле, öзöк-буурды öйкöп турган сурактар эмди де кöп. Айдарда, эмди де эрчимдÿ иштенип, мындый бичикти, айса болзо, алтай тилле бичип, белетеп чыгарар керек деп, ол бойыныҥ санаазын айтты.

Jыман Итулович Эл библиотекага ла АР-дыҥ ÿредÿ ле билим министерствозына бу бичик аймактардыҥ ла школдордыҥ библиотекаларына jетсин деген амадула jÿстеҥ ажыра экземплярды сыйлаган.

А. ТОРБОКОВА