Алтайдын Чолмоны

«Бастыра ченелте-јаҥыртулар бисте башталатан…»

01.03.2021

Мен Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртына 1958 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 25-чи кӱнинде айыл-јурт тӧзӧп келгем. Мениҥ келген јуртымныҥ јаан улузы, кайындарым Кудачин Эркей Иванович ле Кара Попушевна болгон. База каргандар болгон: Елеков Попуш ла Јелеш деп улус. Кудачиндердиҥ билези јаан болгон, бойлорыныҥ уулдары Владимирдеҥ ле Петрдаҥ башка олор ӧскӱс беш јеенин чыдаткандар.

Ӱредӱлӱ јыл јууктап келерде, мен ишке чыгатан јакару аларга Облоно баргам. Ол тушта Экинурда јетијылдык ӱредӱлӱ школ иштеген. Балдар јаан школдо ло кичинек  – кызыл школ дейтен школдо ӱренген. Школдыҥ директоры Кызлаков, ордынчызы Юлия Михайловна Апоятова болгон. Сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала меге орус класстарга  2-чи ле 4-чи класстар берген.  Варвара Ивановна Шаркова 1-кы ла 3-чи класстардыҥ балдарын  ӱреткен.   Юлия Михайловна кичееҥкей, ижин чыҥдый эдер ле улустаҥ база јакшы иш некеер башкараачы болгон. Школдо ӧмӧлик јаан, коштой јурттардаҥ келип ӱренген балдар, онойдо ок койчы-малчылардыҥ балдары интернатта јадып ӱренген.  Экинурдыҥ школында Келейдиҥ, Мотыныҥ, Јалаҥайдыҥ, Карасууныҥ, Кайсынныҥ, Кӧзӱлдиҥ балдары ӱренген.

1958-1959 јылдардыҥ ӱредӱлӱ јылы божоордо, орус класстарды токтоткон, олордо ӱренген ӱренчиктер класстар сайын барган, кезиктери кӧчӧ берген. Келер ӱредӱлӱ јылда мени 4-чи класстыҥ башкараачызы ла ӱредӱчизи эдип тургускандар. Класста балдар кӧп болгон. Кызыл школдо эки сменала иштегенис. Мениҥ клазымда Клара Итушева, Елена Толоева, Ира Саданова, Нина Туткушева, Коля Мендешев, Мӧрӧй Майханов, Люда Капшунова, Клара Яймина ла ӧскӧ дӧ балдар јакшы ӱренген.

Педучилищени ле ӱредӱчилердиҥ институдын божоткон кӧп ӱредӱчилер иштеген. Јаан класстарда иштегендер: М. Н. Некорова, А. С. Апина, А. Т. Тыбыкова, Н. А. Шодоев, Тобоков, В. П. Лутцев, М. К. Тысов, Н. С. Тысова, Е. С. Чунжекова, Н. И. Пикина (Шатинова), К. Д. Тектиев, Ф. Н. Дмитриев, В. С. Яндиков. Баштамы класстарда Е. С. Такачакова, Р. К. Тоурчукова (Тектиева), А. П. Таштамышева, А. Г. Шодоева, Л. Д. Иркитова, Д. С. Езенова (Дмитриева) ӱреткен. Ӧмӧлик нак болгон, кӧп јиит ӱредӱчилер иштеген,  каткы, кокыр… Владимир Пименович Лутцев ле Максим Куйрушевич Тысов уроктоҥ бош ӧй болзо, састӧӧн аҥдап јӱгӱретен. Олорго директор ајару эдер, база ла каткы.  Владимир Пименович биске  најылык шаржтар јураар, урокто болгон каткымчылу учуралдарды  куучындап, каткы эмес каткы болотон. Географияныҥ ӱредӱчизи Зинаида Григорьевна урокто Казахстанныҥ тӧс калазы кандый кала деп сураган эмтир. Бир ӱренчик Тураты (Кан-Оозы аймакта казах улус јуртаган јурт) деп каруу берген. Математиканыҥ ӱредӱчизи Григорий Катучинович   контрольный иш ӧткӱреле, тетрадьтарды ӱредӱчилердиҥ кыбында артырып салган. Тетрадьтар бир неделеге јылыйып   калган. Бир кӱн алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Анна Семеновна ол тетрадьтарды экелип айткан: «Ой, балам, јаманымды ташта».  Педсоветтер, политӱредӱлер тал-табышту ӧдӧтӧн. Педсоветтер тӱнниҥ 10-11 саадына јетире ӧдӧтӧн.

Алтай тилдиҥ качызы Тобоков худсамодеятельностьты ӧткӱретен. 1960 јылда директор  болуп Максимов деп ӱредӱчи келген. Ӱни чек ле операныҥ кожоҥчызыныҥ ӱни ошкош болгон. Балдарла да, јаан да улусла репетициялар ӧткӱретен. Тобоков       П. В. Кучияктыҥ «Ӧдӱп болбос» деп пьесазын ӱредӱчилерле тургускан эди. Максим Куйрушевич баян ойноор. Итушева Валяныҥ «Родина» деп кожоҥды кожоҥдогоны эмдиге санаамда арткан. Ӱни сӱрекей јараш, ӱредӱзи де јакшы болгон.

Районо   методбиригӱлердиҥ ӱредӱзин бистиҥ школдо ӧткӱретен. Коштойында да, эмеш ыраак та јурттардыҥ ӱредӱчилери таҥ атту, ӧскӧ кандый аргазыла келип туратан. Ӱредӱлӱ эки јылдыҥ туркунына бистиҥ школдыҥ директоры болуп Агафья Васильевна Карамаева иштеген. Завучтыҥ ижин канча јылдарга Ю. М. Апоятова бийик кеминде бӱдӱрген.

1962 јылда Владимир Эркеевичти  Кырлык јаар веттехниктиҥ ижине ийерде, ондо  школдо иштегем. 1964 јылда  эш-нӧкӧримди Мӧндӱр-Соккондо колхозтыҥ баш ветврачына  туткандар. Мындагы школды сегисјылдык ӱредӱлӱ школ эдип, мени бу школдыҥ директорына туткандар. Бу јылдарда ӱредӱ јанынаҥ јаан јаҥырту-реформа болгон. Јетијылдык школдорды сегисјылдык ӱредӱлӱ школдорго кӧчӱретен деп јӧптӧр чыккан.

Јети јыл онойып иштейле, Экинурда јаҥы школ ачылатан деерде, јанар деп шӱӱгенис. Экинурда јаҥы школ тудуп, 10 класска јетире класстар ачар деген суракты Юлия Михайловна јуундарда улайын кӧдӱрип туратан. 1969 јылда школды орто ӱредӱлӱ школго кӧчӱрер деген јӧп чыккан. Мени Экинурдагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ класста эмес, таскадулу иштиҥ тӧзӧӧчи-организаторына тудар јӧпти районо ло КПСС-тыҥ райкомыныҥ 3-чи качызы П. Ф Салбашева  берген. Школдыҥ директорына Чаргы-Оозынаҥ В. Герасимовты тургускан. Завуч болуп К. Д. Тектиев иштеген. Константин Даниловичле мен бир группада ӱренгенис, ол кылык-јаҥыла сӱреен јакшы кижи. Билгири де бийик, улусла да иштеп билер болгон.

Келер јаҥы ӱредӱлӱ јылда директор болуп М. А. Кестелев иштеген. Мен завучтыҥ ижин бӱдӱргем, К. Д. Тектиев таскадулу  иштиҥ тӧзӧӧчизи болгон. Ол ӧйлӧрдӧ бастыра иштерге улусты райононыҥ заведующийи тургузатан болгон. Бу јылда школдо иштеерге кӧп выпускник-ӱредӱчилер келген. Јаҥы ӱредӱчилер: Елена Толоева, Клара Тадырова, Зоя Тонтокова, Анна Суйманакова, Евдокия Ташкенова,   олордоҥ озо А. Н. Мекешева, Н. Меркелева, јаан класстарга Д. Ч. Чекуракова (Москвадаҥ),  Львовтоҥ ло Тольяттидеҥ ӧскӧ ороонныҥ тилдериниҥ ӱредӱчилери, ГАГПИ-деҥ 5-чи курстаҥ В. К. Трусов ло Д. Н. Боделуков математикала, физикала ӱредип келген. Онойдо ок В. Б. Бойдошева, В. Н. Кленова, Г. Е. Емекчинова, Р. А.  Денежкина, М. У. Аларушкин келгениле ӧмӧлик толгон.  Ӱренчиктердиҥ тоозы 500-600, дошкольный дейтен   балдардыҥ тоозы 300 кирези болгон. Бу јылдарда колхоз јаҥы ДК, балдардыҥ интернадын, квартиралар, садик ле ӧскӧ дӧ тудумдар туткан.

1970 јылда ОИУУ-ныҥ директоры М. А.  Барантаева бистиҥ школдо ченелте ӧткӱретен деп, ӱредӱликтиҥ министерствозыныҥ документиле таныштырып келген. Районоло јӧптӧштирип, администрацияла јӧптӧжӱ тургусканыс. Ченелте иш учун каруулу эдип мени туткан. Москвадаҥ методист А. И. Еремеев, М. А. Барантаева келип, методикалык  материалдар ла ӱредӱлӱ пландар берген, јартамалдар эткен. Нулевой эмезе ӱредӱге белетеер класска алты јашту балдарды аларын башатаганыс. Ченелте ӧткӱрилетен класс узак јылга иштеген ченемелдӱ ӱредӱчи Роза Карповна Тектиеваныҥ клазы болгон. Роза Карповна ла Константин Данилович айыл-јуртында эптӱ ле нак јуртаган. Балдары да ада-энези ошкош јалакай, иштеҥкей болуп чыдаган. Алты јашту балдардыҥ билгири баштапкы класстаҥ ала ӱренген балдардыйыла тӱҥей болгон эди. Ӱредӱге керектӱ ончо јепселдерди јакыдып, ишти улалтканыс. Ченелте јакшы ӧткӧн. Бир једикпези – ол ӱренер кып јок болгоны. Бистиҥ ӱренчиктерис ӱредӱни эски јаан школдо, мастерскойдо, јаҥы спортзалда ла балдардыҥ садында ӧткӧн. Бисте јаантайын семинарлар, методический јуундар, ачык уроктор ӧткӱрилетен, областьтыҥ комиссиязы ла болзо, биске келетен. Алты јаштаҥ ала ӱредетени кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱретен ӱредӱ болуп калган. Школдордоҥ биске ченемел аларга келип туратан.                 А. В. Карамаева 1972 јылдаҥ ала школдыҥ директоры болуп ойто келген эди.

1976-1977 јылдарда ӱредӱчилердиҥ аттестациязы ӧдӧтӧн деп шакпыртту иш башталган. Мен аттестацияны јакшы ӧткӧм, оныҥ турултазында мени «Отличник народного просвещения РСФСР» деп темдекле кайралдагандар.

1977 јылда облононыҥ јӧбиле орто ӱредӱлӱ школдордо ӱредӱни кабинет-кыптарда ӧткӱрери башталган. Бистиҥ школ кабинеттерди јазайла, ондый системага 1977-1978 ӱредӱлӱ јылда кӧчкӧнис. Кыптар једишпей турган, актовый залда да уроктор ӧткӱргенис. Алты јаштуларды интернаттыҥ бир учында детсадтыҥ кыбында ӱредип баштаганыс. Кӱч те болзо, база ла ченелтени бис баштаганыс.

1981 јылда Агафья Васильевна амыралтага барарда, школдыҥ директорына мени туткандар. Бу ла јылда Барнаулда директорлордыҥ эки айлык ӱредӱзин ӧткӧм, ончо јаҥыртуларла таныжып, кӧп документтер, јакарулар алып, иште тузаланганыс. Мен эски школдыҥ туразын детсадтыҥ јанынаҥ кӧчӱрзин, алты јаштуларга школ ачарга деп, јурт Советке баштангам. Эски школды кӧчӱрзе, ол эскизине, чиригенине јайрадылар, оноҥ детсадтыҥ јанына кӧчӱрзе, текши бӱдӱмин ӱреер деп мойногондор.

1983 јылдыҥ кочкор айында областьтыҥ ӱредӱчилериниҥ 6-чы следы ӧткӧн. Бистиҥ делегаттар К. К. Тектиев, Н. В. Тепуков, А. Т. Такысова, Л. И. Денежкина, К. С. Чендыева, Л. Д. Иркитова болгоныс. Слетто ӱредӱниҥ кӧп сурактары кӧдӱрилген. Эски  тураларды јаҥыртып, ремонттоп тузаланары керегинде Михаил Васильевичтиҥ докладында база айдылган. Бу ла јылдыҥ јайында М. В. Карамаев директорлордыҥ јуунын ӧткӱрген. Бисти Кызыл-Ӧзӧккӧ апарып, школдорын, эски тураларын канайда јазаганын кӧргӱскен эди. Мен олорды фотого согуп алала, јурт Советке экелип кӧргӱскем. Куйруш Кӧчинович Тысов јурт Советтиҥ балансында эски школдыҥ туразын алты јаштуларга кӧчӱрер јӧбин берген. Керектӱ документтер јазалып, иш јылган. Строительдерге каладагы физматтыҥ преподавательдерин кычырар шӱӱлте айткам. Нениҥ учун дезе, олор эки јыл улай јайгыда колхозто стройкада иштеп туратан. Билимчи Б. В. Пахаев бригадири болуп туратан. Олор келеле, јаан школды бузала, кӧчӱрип тудуп салгандар. Бир де толык сынбады, полдо ло потолокто кезиктей ле чириген јерлерди солыган. Јакшы, бек фундамент салып, јараштыра тудуп салган. Эмдиге јетире кандый да текши бӱдӱм ӱребей, туруп јат.

Облононыҥ заведующийи Нина Прокопьевна Федорова оны бойы келип кӧргӧн, ого сӱреен јараган. Ол удабас алты јаштаҥ ала текшилей ӱредерине кӧчӧри  керегинде јӧп чыгар, слерде ӱзе керектӱ не-неме бар, облононыҥ кӧмзӧзинеҥ бис слерге болуш эдерис деген. Удабай ла болуш келген: јаҥы столдор, оогош орындар, артыгын Кырлыктыҥ школына бергенис.

1986 јылда албаты ӱредӱлигинде ӱредӱлӱ-таскадулу иште кубулталар керегинде јаҥы јӧп чыккан. Ол аайынча алты јаштаҥ ала балдарды тӱште уйуктадып ӱредери, орто ӱредӱлӱ школдо 11 класстар болоры јарадылган. Је ол керегинде башка куучын…

Л. ИРКИТОВА (КУДАЧИНА),

албаты ӱредӱзиниҥ отличниги, РСФСР-дыҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, иштиҥ ле педагогиканыҥ ветераны, јуу ӧйиниҥ балазы