Алтайдын Чолмоны

Тилдиҥ сурагы — ӧмӧ-јӧмӧ иш

01.03.2021

Кочкор айдыҥ 25-чи кӱнинде ОНФ-тыҥ тергеелик бӧлӱгинде «Билим» деп площадка-телкемде алтай тилдиҥ курч сурактары аайынча тегерик стол ӧткӱрилди. Куучын-эрмекти ОНФ-тыҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ сопредседатель-башкараачызы Андрей Ищенко ло модератор Наталья Тадышева башкарып ӧткӱрдилер.

«Куучынды баштап тура, элдеҥ ле озо бу туштажу эл-јондык биригӱлер ле јаҥ ортодо колбу керегинде айдылып турганын темдектеер керек — деп, Наталья Тадышева айткан. —Тӧрӧл тил кажы ла албатыныҥ ӧзӧк-бууры, байлыгы, тӱӱкизи, тӧзӧлгӧзи болордо, тили јок албаты — ол албаты эмес деп айдарга јараар. Бӱгӱнги кӱнде алтай тилдиҥ сурактары тергеениҥ бастыра кеминде кӧдӱрилип, шӱӱжилип јат. Олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге јаҥ ла тил учун «оорып» турган јондык биригӱлер ортодо јуук колбу болор учурлу. Ӱредӱлик, билим, јондык биригӱлер, тӧс болужын јетиретен јаҥ — бой-бойын угуп, теҥ-тай иштезе, уч-турулта болор аргалу».

Андрей Ищенконыҥ темдектегениле, јондык биригӱлер бӱгӱн кӧп ууламјыларла иштеп, эл-јонныҥ јӱрӱминдеги «эҥ ле оору» дейтен уур-кӱч сурактарды агы-чегине чыгарадылар. Тил јанынаҥ сурактар — кажы ла албатыныҥ эҥ ле ӧҥзӱре сурагыныҥ бирӱзи. Оныҥ учун мындый куучын-эрмектер керектӱ ле тузалу деп, ол темдектеген.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Екатерина Чандыева тергееде ӱредӱликтиҥ алтай тил ле литература аайынча иш тургузылган ӱлекер-программаларла ӧткӱрилип јат деп куучындаган. Алтай тилди ӱредериниҥ айалгазы јурт јерлерде чик јок јакшы. Тилди ле литератураны ӱредериле кожо башка-башка туштажулар, кружоктор, куучын-эрмектер, кӧрӱ-конкурстар ӧткӱрилип јат.   Республиканыҥ јеринде 11 класска јетире ӱренип турган балдар ортодо алтай тилле ӱредӱниҥ аайын  баалап кӧрзӧ, ол кем јок айалгада деп тӱп-шӱӱлтеге келижет. Аймактарды ла каланы алза, текши тооло 132 школдо тӧрӧл тил ӱредилет. Орус ла колыш  школдордо алтай тил факультатив бӱдӱм аайынча  ӱредилет.

Калганчы јылдарда Майма аймактыҥ јурттарыныҥ школдорында алтай тил ле литература тереҥжиде ӱредилип башталган. Балдарды тилине једимдӱ ӱредеринде методикалык материалдар, кабинет-класстардыҥ ууламјылу јазалганы сӱреен јаан камаанын јетирет. Мында тилле кожо албатыныҥ культуразын, тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын теҥ-тай ӱредетен иш јаан учурлу болуп јат. Калганчы јылдарда чокым тема-ууламјыларла акциялар, форум-туштажулар ӧткӱрилери кӧптӧгӧн. Бу керектер балдардыҥ јилбӱӱзине, тӧрӧл тилин ӱренеринде кӱӱнине база јаан учурлу. Балдардыҥ садтарында иштеп турган таскадаачылардыҥ ижинде јаан солунталар болуп турганы иле кӧрӱнет. Ол ло айдылган видеоуроктор, тематикалык частар, туштажулар балдардыҥ таскадузына, ӱредӱзине јаан камаанын јетирет.

«Балазы алтай тилди ӱренери-ӱренбези јанынаҥ сурактар аайынча мониторинг-иштер јаантайын ӧткӱрилип, эне-адалардыҥ кӱӱнин ајаруга аладыс. Анчада ла курч сурактар Горно-Алтайскта турганын билерис. Мында тилин билбес, чала билер балдар кӧп. Је билениҥ учуры, биледеги јаҥжыгулар деген сурактар аайынча иш чике эне-адаларла база ӧткӱрилет. Балдары тӧрӧл алтай тилин ӱрензин, билзин деп кӱӱнзеген улустыҥ бу кӱӱнин бӱдӱреринде бир де тутак јок. Республиканыҥ ӱредӱлик аайынча иштеп турган бастыра бӧлӱктери бойыныҥ ижин некелтелерге келиштире бӱдӱрет» — деп, Екатерина Дмитриевна темдектеген.

Филология билимдердиҥ кандидады, культуралык-ӱредӱлик ууламјылу «Алтай-кабай — Колыбель Алтая» деп адалган јондык биригӱниҥ башкараачызы Сурна Сарбашева куучын-эрмегинде јаҥыс ла алтай тилдиҥ сурактары јанынаҥ эмес, је анайда ок ас тоолу калыктардыҥ тоозына кирип турган куманды, туба, чалканду калыктар керегинде јетирӱ эткен. Анчада ла калганчы јылдарда бу албатылардыҥ тилине, чӱм-јаҥдарына јилбӱӱ «ойгонып», олор бойлорыныҥ алфавидин, сӧзлигин орныктырар ишти баштаарга амадаганы јаан једим. Чек јоголорына барып јаткан бу этностор бойлорыныҥ тазылдарына бурыларга амадап турарда, олорго јӧмӧлтӧ эдер керек. Билим иш канча јылдарга улай барып јат. Је ас тоолу албатылардыҥ бойлорыныҥ кӱӱни ойгонып келгени сӱреен оморкодулу. Болуш-јӧмӧлтӧ болгон болзо, бӱгӱнги кӱнниҥ јиит ӱйезиниҥ бойыныҥ тилине кӱӱниниҥ уч-турулталары јаан болор эди. «Туба укту улус бӱгӱнги кӱнде тилин «амыраар кӱнниҥ школдоры» деп бӱдӱм аайынча ӱренгилеп турган. Јаан јашту улузы, аксагалдары тилдиҥ бӱгӱнги кӱндеги кӧмзӧзи болодылар. Олор бар болгондо, ас тоолу этностордыҥ тилдери чек јок калбас, орныктырылар» – деп, Сурна Борисовна темдектеген.

Онойдо ок Сурна Сарбашева алтай тилле Википедия деп јаан бӧлӱк ишти бӱдӱрген, бӱдӱрип турган улусты јӧмӧп турганын айткан. Бӱгӱн алтай тилле Википедия иштеп баштап койгон, баш тӧзӧлгӧзи бӱдӱп калган. Оныҥ ижинде јиит улус иштегени сӱреен солун. «Алтай албаты, алтай тил керегинде бастыра јетирӱлерди јууп, интернет-телкемге билгир тургузары — јаан учурлу иш. Оныҥ ижи эмди де кӧп. Белетейтен јетирӱлер, бичимел-статьялар эмди де кӧп. Оныҥ учун алтай Википедияла иштеп турган јашӧскӱримге, олордыҥ башкарачыларына јӧмӧлтӧни эдер керек» — деп, Сурна Борисовна кӱӱнзеген.

Алтай тилле Википедияны белетеер тӧзӧмӧл кӱреениҥ туружаачызы Клавдия Бакпаевна Кудачинаныҥ темдектегениле болзо, интернет-ресурстарда алтай тилле мындый јаан јетирӱлик площадка-бӧлӱк ачылганы — јаан једим. Ӧскӧ калыктарды алзабыс, бӱгӱн ончого јуугы бойыныҥ тилиле Википедия деп јетирӱлик јаан учурлу интернет-ресурсла  тузаланып, иштегилеп јат. Электрон бичиктер, аудио-, видеоматериалдар, электрон газеттер — ончозы бар.

Алтай тилди ајаруга алза, канча јылга инкубацион кеминде болгон бу бӱк эмди иштеп баштаган. Је эдетени сӱреен кӧп. Бӱгӱн текши тооло 400-теҥ ажыра јетирӱлик статья-бичимел кепке базылган болзо, эмди белетейтени оноҥ кӧп. Клавдия Бакпаевнаныҥ јетиргениле, бу интернет-ресурс алтай тилдиҥ ӧзӱмине, тилди ӱренер иште сӱреен эптӱ ле керектӱ эп-арга болор. Статья-бичимелдерди белетеерге кӱӱнзеген јашӧскӱрим тӱӱкилик учурлу иш бӱдӱргилеп јат.  Је кажы ла ишти бӱдӱреринде чилеп,  јӧмӧлтӧ-болуш керек.

Алтаистиканыҥ  С.  С. Суразаковтыҥ  адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим ишчизи Алексей Чумакаевтиҥ шӱӱлтезиле болзо, алтай тилле Википедияга билимдик баштаныш керек. Нениҥ учун дезе чике јетирӱлик учурлу болгон бу бӱкке билимге чилеп тайанар арга јок. Оныҥ учун алтай тилле Википедия-ресурста билимдик учур, билимдик баштаныш керегинде айдарга арай ла эрте. Је текши бу иштиҥ ууламјыларын чокымдап, ӧмӧ-јӧмӧ иштезе, байла, билимдик база-тӧзӧлгӧни тӧзӧп койор арга табылар.

Алтай Республиканыҥ национальный политика ла эл-јонло колбулар аайынча комитединиҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Родион Винокуров тергееде јуртап турган албатылардыҥ чӱм-јаҥдары, тили, культуразы аайынча иштеп турган јондык биригӱлердиҥ тоозы кажы ла јыл кӧптӧп турганын темдектеген. Олор бойыныҥ алдында тургускан амадуларын бӱдӱрерге башка-башка программаларла иштейдилер. Мында тергеелик ле бастырароссиялык гранттарды, программаларды айдарга јараар. «Тил ле культура, чӱм-јаҥдар аайынча ууламјыларла кӧп јондык биригӱлер президенттиҥ гранттарын ойноп алган болгон ло 10 млн салковой акчага турар проект-ӱлекерлер эмди иштеп јат» — деп, Родион Владимирович куучындаган. Эл-јондык биригӱлердиҥ ижин јӧмӧӧри јаан учурлу деп айткан.

Јуун-туштажуныҥ туружаачылары арт-учында тӱп-шӱӱлтелер эдип, келер ӧйгӧ амадулар тургустылар. Олордыҥ тоозында тӧрӧл тилдиҥ сурактарын ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрери, алтай тилле иштеп баштаган Википедия интернет-ресурсты јӧмӧжӧри, туба алфавиттиҥ сурагын јӧмӧӧри, јашӧскӱримниҥ тил јанынаҥ бастыра баштаҥкайларына болуш јетирери, јондык биригӱлердиҥ онлайн-проекттеринде туружары болды. Ӧскӧ сӧслӧ айтса, бӱгӱнги кӱнде тӧрӧл алтай тилистиҥ курч сурактарын ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱретен ӧй келген. Јондык биригӱлер ле јаҥ теҥ-тай иштезе, бир куучынду болуп, бой-бойын јӧмӧшсӧ, уч-турулта болор. Јаҥ деп айдарыста, мында јаҥыс ла республикан кемдӱ башкараачылар эмес, ол ок ӧйдӧ аймак ла јурт кеминде башкараачыларла иштеер керек деп шӱӱлте база угулган.  Аймак башкараачылар, аймак ла јурт депутаттар — бу улус тӧрӧл тилдиҥ сурагын шӱӱжеринде, олорды бӱдӱреринде база чике туружар учурлу.

Анчада ла быјыл — Алтай Республиканыҥ 30-чы јылдыгы, алтай албатыныҥ Россияга бойыныҥ кӱӱниле киргениниҥ 265 јылдыгы темдектелип турарда — сӱреен кӧп иш эдилер учурлу. Онойдо ок ороонныҥ президентиниҥ 2021 јылды Билимниҥ јылы деп јарлап койгоны база учурлу.

А. МАЙМАНОВА