Алтайдын Чолмоны

Кару эне, кӱӱнзек келин, јалакай јеҥе

04.03.2021

Чечек japaжы аралда,
Кижи јаражы санаада.
Ак чечектӱ јалаҥ јараш,
Ак санаалу келин japaш

Кажы ла jyрттa, тöрööн-туугандардыҥ ортозында бойыныҥ jалакай, тöп кылык-јаҥыла аҥыланган, јиит ÿйеге тем кӧргӱскен,  акту бойыныҥ јӱрӱмин дезе бӱткӱлинче билезине учурлаган саҥ башка салымду улус кыйалтазы јогынаҥ табылар эмей.

Бистиҥ келдибис, майман сööктÿ Галина Дельчиновна Адарова, шак ондый улустыҥ бирÿзи болуп јат деп айтсам, байла, јаан јастыра болбос. Ол бойы Хабаровка јуртта јадат. Ӱй улустыҥ телекейлик байрамына ла тулаан айдыҥ 13-чи кÿнинде толуп jaткан учурлу јажына учурлай тӧп кылык-јаҥду келдибис, кӧп балдардыҥ јалакай јеҥези керегинде газетке кыскарта да болзо, бичип, ого быйанду сӧзисти айдарга турубыс.

Галина Дельчиновнаныҥ öткöн јолдорын бӱткӱлинче бичизеҥ, ол  бÿдÿн бичикке де једер деп бодойдым. Оныҥ адазы, майман сӧӧкту Дылчы Майманович Белеков, Ада-Тöрöл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Энезиниҥ ады-јолы Кума Адуновна Адунова деп кижи болор. Ол кыпчак сööктÿ. Эки öрöкöн  эптӱ-јӧптӱ јуртап, 8 бала азырап чыдаткан. Уулдары — Александр (Жора), Слава, Байкал, Сергей (Обой). Кыстары — Зина, Чечеш, Люда ла Галя. Бистиҥ Галя ака-эјелериниҥ кару ла сÿÿген эҥ оогош сыйнызы болор.

Оныҥ учун бистиҥ кару келдибисти, кӧп тоолу балдардыҥ сӱӱген јеҥезин ака-эјелериле, карындаш-сыйындарыла бай кижи деп айдарга јараар. Ол кожо чыккандарыла, олордыҥ бала-баркаларыла јаантайын колбу тудуп, олорго болужар ла деер кижи.

Галина 1983 јылда тööлöс сööктÿ Валерий Учураевич Адаровло jypт тöзöп, эки бала ӧскӱрип чыдаткандар. Галина Дельчиновна эмди Дима ла Амина деп баркаларыныҥ кару ла јалакай нааназы. Кызы Чейнеш ле кÿйÿзи Александр Иркитовтор калада јадып иштейт. Уулы Чагаш эне-адазыныҥ јанында јӱрӱп, айылда мал-ажын кичеейт.

Кÿндÿзек ле нак биле кой-малын тудуп, маала ажын ӧскӱрип, эптӱ-јöптÿ јуртайт. Бу улустыҥ столында бойлорыныҥ белетеген  аш-курсагы јаантайын аҥказынаҥ ажынган, ажыра-тежире јатканын кӧрӧригер. Калада јадып турган тöрööн-туугандары айылдап келзе, Галина Дельчиновна олорды качан да куру чыгарбас. Бары-јогыла ончозыла ӱлежер.  Јуунаткан картошкозы дезе коркышту амтанду болор. Ол ло ÿренди алып, öскö jepгe барып отургуссаҥ, байа казып алган картошкоҥныҥ амтаны уйан болор. Бис ого эмдиге јетире кайкап јӱредис.

Бистиҥ Галяныҥ јайалтазы база элбек ле јаан кижи. Александра Саруеваныҥ «Ус келин» деп ÿлгеринеҥ алган јолдыктар оныҥ јайалтазын сÿрекей јакшы керелеп јат:

Јÿзи эрÿ келинниҥ

Кöстöри ак кеденде.

Маҥдайы керсÿ энениҥ

Шÿÿнгени чечекте.

Кÿнде чечек јаркынду,

Кижи јÿрегине кÿн тийет.

Турган «элик» чочытту,

Устыҥ ижин сÿÿндирет.

Чындап та, Галина Дельчиновнаны бастыра јанынаҥ јайалталу кижи деп айтсабыс, јастыра болбос. Ол эне кижиниҥ учурын тереҥ оҥдоп, билезиниҥ ырыс-кежигин бек тудуп, jyyк улузына сÿрекей чебер јӱрет. Бойыныҥ јÿрÿминде нöкöрлöрин бийик баалап, иштеген öмöликте нöкöрлöриле колбуны јаантайын тудат, ÿÿре-јелелериле бары-јогын угужып, олорго болужып  јӱрет.

Ол — чындык нӧкӧр. Коштой јаткан айылдаштарын ла јерлештерин јаантайын тооп јÿрет. Јурттыҥ улузы ого база быйанду јӱрет. Галина Дельчиновна кӧп јылдарга улай Хабаровканыҥ школында ӱредӱчи болуп иштеген. Тереҥ билгирлӱ, ченемелдӱ ÿредÿчи: бастыра билерин ижи-тожында мöрлӱ тузаланып, таскаткан ӱренчиктерине тереҥ билгирлер берген. Олорды ак-чек улус болорына ууламјылаган.

Ак-чек ле озочыл иштӱ ӱредӱчи Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла кӧп катап кайралдаткан. Амыралтага чыгарда, ого иштиҥ ветераны деп ат адалган. Ол јурт Советтиҥ депутады, ветерандардыҥ организациязыныҥ јааны. Хабаровка јypттыҥ jaaн jaштyларыныҥ јадын-јӱрӱмин јаантайын ајарузында тудат, ветерандардыҥ айылдарына кирип, солун-собурла ӱлежип jÿpeт. Јуртта болуп турган керектерде јаантайын эрчимдӱ туружат. Той-јыргалдарга, jaмaн-jaкшыга  калаш-боорсогын, jÿзÿн-башка тортторын чÿрче ле быжырып ийген турар. Алтай тойлордыҥ чӱм-jаҥдарын jaкшы билип, јерлештерине jaaн болужын jeтирет. Јaҥap кожоҥды коолодо чӧйӧр, бичизе бичиир, айтса айдар элбек кӧрӱмдӱ кижи. Јepлeштepи керегинде бичиген статьялары газеттерде jaантайын јарлалып чыгат.

Бистиҥ Галинаны бир кӧрзӧҥ, јурттыҥ эпшилерин jyyп алган, олорго койдыҥ тÿгин базарыныҥ эп-сӱмезин кӧргӱзип јадар. Оныҥ кӧктӧгӧн эдимдери (ол тоодо алтай бöрÿктер) jaантайын суруда болуп јат. Бойыныҥ колыла эткен эдимдерин тӧрӧӧн-туугандарына, айлына кирген улуска кӱӱнзеп сыйлайт. Јуук улузын чыккан кÿндериле, jaaн байрамдарла уткыырын качан да ундыбас. Сöслö дӧ, сыйла да болзо, јӧмӧп, темдектеп ийген турар. Айылдап келген улусты качан да куру чыгарбас. Бистиҥ јурттыҥ чыдап јаткан јаш ӱйезине оныҥ јӱрӱми јаан јозок.

Эпши улустыҥ бу јаркынду байрамында Галина Дельчиновнага бек су-кадык, билелик ырыс ла ÿзÿлбес сÿÿнчи, кöп јайаандык једимдер кÿÿнзейдис. Курчузы бек болзын, албатыныҥ алкыжы jетсин, айлы-jypты амыр турзын, алкы бойы оорыбай jӱpзин, алын joлы ачык болзын.

Тӧрӧӧн-туугандарыныҥ адынаҥ Оҥдой  јурттаҥ С. АДАРОВА