Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эл Курултайдыҥ јаҥы председатели тудулган

11.03.2021

Тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јетинчи тудуузыныҥ ээчий он алтынчы сессиязы ӧткӧн. Ол 2021 јылдыҥ баштапкы сессиязы болуп јат.

Республикан парламенттиҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱрген Герман Чепкин башкарып ӧткӱрген сессияныҥ ижинде 41 депутаттаҥ 40 депутат турушкан. Анайда ок Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, Госдуманыҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, Госдуманыҥ депутады, РФ-тыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ президенти Егор Ледков, республикан башкаруныҥ турчылары, јаҥныҥ  федерал органдарыныҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ јаандары турушкан. Сессия пандемия ӧйинде ӧткӧн учун кирелендириштиҥ эп-аргалары бастыра ајаруга алынган.

Сессияда депутаттар 19 сурак, ол тоодо 8 јасактыҥ ӱлекерин, анайда ок кадровый сурактар кӧргӧн. Ӧткӧн XVI сессия Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Тюлентин Владимир Николаевич јада калганыла колбой оныҥ чыдуларын токтодоры керегинде јакаанды јӧптӧгӧн.

Сессияда шӱӱжӱге «Алтай Республиканыҥ башкарузы керегинде» АР-дыҥ Конституционный јасагына кубулталар кийдирери керегинде конституционный јасактыҥ ӱлекери чыгарылган. Оны шӱӱжӱге чыгарган АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаковтыҥ темдектегениле, ӱлекер аайынча АР-дыҥ 1998 јылдыҥ кочкор айыныҥ 24-чи кӱнинде јӧптӧгӧн 2-4 номерлӱ «Алтай Республиканыҥ башкарузы керегинде» Конституционный јасагына АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ АР-дыҥ башчызыныҥ ла АР-дыҥ башкарузыныҥ Бирлик аппарадын тӧзӧӧри аайынча чыдуларын јоголтор бӧлӱгинде кубулталар кийдирилер ле «Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Бирлик аппарады» «Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ле Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ аппарады» деп кубултылар. Бу сурак Эл Курултайдыҥ комитеттериниҥ јуундарында кӧрӱлген. Оныҥ да учун депутаттар бу јасактыҥ ӱлекерин баштапкы кычырышта јӧптӧгӧндӧр.

Сессияда республикан МВД-ныҥ 2020 јылда эткен ижи керегинде отчет эдилген. Отчетты Алтай Республика аайынча МВД-ныҥ министриниҥ ордынчызы, республикан МВД-ныҥ шылу ӧткӱрер башкартузыныҥ јааны Александр Медведев эткен. Оныҥ айтканыла болзо, полицейскийлер ӧткӧн јылда каршулу керектерди болдыртпазы, јондык ээжилерди буспазын ла јеткер болдыртпазын јеткилдеери аайынча иштерди пандемияныҥ айалгаларында ӧткӱрген. Бойыныҥ чике молјуларынаҥ башка олорго кӱнӱҥ сайын коронавирус југуш ооруныҥ таркаарын болдыртпазына ууламјылалган иштер бӱдӱрерге келишкен. Полицияныҥ ишчилерине ӱзеери андый јӱк салынган да болзо, је темдектелген иштердиҥ бастыразы толо кеминде эдилген. Министрдиҥ ордынчызыныҥ айтканыла, ӧткӧн јылда территориальный органдардыҥ дежурный бӧлӱктерине 50491 керек болгоны керегинде јетирӱлер келгени темдектелген. Мынызы мынаҥ озо јылдыҥ кӧргӱзӱзинеҥ 0,5 процентке јабыс. Јетирӱлердиҥ 90 проценти криминальный эмес керектер ле административный бузуштар керегинде болгон. Бу ок ӧйдӧ каршулу керектер керегинде јетирӱлердиҥ тоозы 11,6 процентке кӧптӧгӧн. Каршулу керектерди текшилей алар болзо, 1304 ууры болгоны темдектелген. Тоногон учуралдардыҥ тоозы 19 процентке ле табарулардыйы 22 процентке астаган.

Дистанционный эп-аргала эдип турган каршулу керектердиҥ тоозы астабайт. Телефон ло Интернет ажыра эдилип турган каршулу керектер аайынча сурак текши ороон ичинде курч турат. 2020 јылда бу бӱдӱм каршулу керектердеҥ болгон текши чыгымныҥ кеми 27 миллион 610 салковой болгон. Темдектелген бу бӱдӱм каршулу керектердиҥ тоозы 41,7 процентке кӧптӧгӧн.

Профилактикалык ууламјылу иштердиҥ шылтузында 12 айдыҥ туркунына республиканыҥ јурттарында  оперативно-профилактический 249 керек-јарак ӧткӱрилген. Олор ӧдӧр тушта 139 каршулу керек аайынча иштер учына јетирилген, беш муҥга јуук административный бузуштар токтодылган, 40 мылтык, 230 литр аракы айрылган.

Александр Медведев республикан МВД-ныҥ 2020 јылда эткен ижи аайынча толо јетирӱ эткен деп темдектеер керек. Оныҥ айтканын бастыра бичип болбозыс. Министерствоныҥ 2021 јылга темдектеп алган иштери база да кӧп. Тӧс ајару оперативно-служебный иштиҥ сурактарлу дегедий ууламјыларында бар једикпестерди јоголторына эдилетен эмтир.

Сессияда кӧрӱлген сурактардаҥ јилбилӱ дегедийлериниҥ бирӱзи, байла, Госдуманыҥ спикерине эдилген баштану болор. Эл Курултайдыҥ су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитединиҥ баштаҥкайыла сессия РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ председатели В. В. Володинге, РФ-тыҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министри А. О. Котяковко «Ветерандар керегинде» федерал јасакта айдылган кезик категория ветерандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ јетирериниҥ эп-аргаларыла колбой баштану эткен. Баштану аайынча стационарный телефон тургустырганы аайынча јӧмӧлтӧ-болушты мобильный колбу учун чыгымдарды тӧлӧӧрине солызын деп айдылат.

Баштануда мынайда айдылат: «Сотовый колбу ӧзӱм алынып баштаганыла колбой квартираларда стационарный телефон тургустырар сурак бойы ла уштулып барат. Андый телефондорло тузаланып тургандар олордоҥ мойнойт, баазы јеҥил ле эптӱ колбуны талдап алат».

Сессияда Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министри Константин Зорий кату бытовой таштанчыларла иштеери аайынча јетирӱ эткен. Калганчы јылдарда таштанчыларла колбулу сурактар курч тура бергени јажыт эмес. Сӱрее-чӧпти чыгара тартар тергеелик операторлордыҥ ижиле, сӱрее-чӧпти ылгап, оноҥ јаҥыдаҥ продукция эдер заводло, сӱрее-чӧпти таштап турган полигонло колбулу сурактар јаантайын кӧдӱрилет. Ол керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда кӧп айдылган. Оныҥ учун бу суракла колбой кӧп неме бичибейин. Ајару эткеним – ол јаҥы келген министрдиҥ бу јамыда иштегенинеҥ ас ӧй ӧткӧн дӧ болзо, айалганы јакшы билгени болды. Ол депутаттардыҥ берген сурактарына чокум ла толо каруулар јандырган. Айса болзо, келер јуук ӧйдӧ сӱрее-чӧплӧ колбулу сурактар чечилип баштаар.

Сессияда кадровый сурактар база кӧрӱлген. Анайып, Алтай Республиканыҥ адвокаттарыныҥ палатазыныҥ квалификационный камызына республикан парламенттеҥ чыгартулу улус этире Алексей Пешковты ла Людмила Чиконованы талдаар јӧп јарадылган. Кандидаттар экӱлези бийик юридический ӱредӱлӱ, ченемелдӱ улус. Ол экӱниҥ кандидатуралары сессиядаҥ озо парламенттиҥ комитеттериниҥ јуундарында шӱӱжилген.

База бир кадровый сурак Алтай Республиканыҥ Контрольно-счетный палатазыныҥ аудиторы деп государственный јамыга Екатерина Манышеваны јӧптӧӧри керегинде болгон. Сессия Екатерина Геннадьевнаны бу јамыга јӧптӧгӧн. Е. Г. Манышева Кан-Оозы јуртта чыккан, «акча-манат ла кредит» специальность аайынча бийик ӱредӱлӱ. Алтай Республиканыҥ Контрольно-счетный палатазында инспектор, 2016 јылдаҥ ала аудитор болуп иштеген.

Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ баштаҥкайыла јаргыныҥ Улаган аймактагы участогына јӧптӧштирер јаргычы болуп Мерген Александрович Еркинов јӧптӧлгӧн. Ол јаргы системада 2005 јылдаҥ ала иштейт. Јаргы департаменттиҥ јааныныҥ ордынчызы, 2015 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала Майма аймакта јаргыныҥ 1-кы таҥмалу участогында јӧптӧштирер јаргычы болуп иштеген.

Кадровый сурактардаҥ эҥ сакылталу дегедийлериниҥ бирӱзи, байла, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ, АР-дыҥ башчызыныҥ ла АР-дыҥ башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ јааныныҥ јамызына Михаил Маргачевты јӧптӧӧри керегинде сурак болгон. Михаил Юрьевич 1978 јылда Чой јуртта чыккан. 2001 јылда Горно-Алтайсктыҥ государственный университедин божодып, «тӱӱки» деген специальность алган. 2010 јылда Новосибирскте экономиканыҥ ла башкартуныҥ государственный университедин божодып, юристтиҥ ӱредӱзин алган. Анайда ок «экономика ла бухгалтерский учет» деген специальность аайынча орто профессионал ӱредӱлӱ.

Михаил Маргачев депутаттыҥ да ижин, јаҥныҥ муниципал органдарыныҥ да ижин јакшы билер. Ол Алтай Республиканыҥ башкарузында АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп иштеген. 2018 јылдаҥ ала «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны болгон.

Михаил Маргачевтыҥ кандидатуразы јӧптӧлӧр бӧ деп, депутаттар јажытту ӱнбериш ӧткӱрер керек болгон. Ол ӱнбериштеҥ озо кӧп депутаттар Михаил Юрьевич керегинде јылу сӧстӧр айдып, бу кандидатураны јӧмӧзин деп коллегаларын сураган. Анайып, јажытту ӱнбериште турушкан 40 депутаттаҥ 34 депутат ӱндерин Михаил Маргачев учун берген ле ол бу јамыга јӧптӧлгӧн.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде ӧткӧн XVI сессиязында тергеениҥ парламентиниҥ спикерин тудары керегинде сурак эҥ сакылталу сурак болгонын темдектеер керек. Бу јамыга Эл Курултайдыҥ экономика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоевтиҥ кандидатуразы чыгарылган. Оныҥ кандидатуразын шӱӱжеринде депутаттар Владислав Рябченко, Мария Демина, Аскар Тулебаев, Дмитрий Софронов, Александр Груздев, Государственный думаныҥ депутады Родион Букачаков ло тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин турушкандар.

Јажытту ӱнбериштеҥ озо Артур Кохоев мынайда айткан: «Бӱдӱн-јарым јыл кайра слер меге бӱдӱмји эдип, экономика, акча-манат ла калан политика аайынча комитеттиҥ јаанына тутканар. Бу ӧйдиҥ туркунына бис слерле кожо кӧп тоолу сурактардыҥ аайына чыкканыс. Ол тоодо: аргачылык сообществоны, аграрный секторды јӧмӧӧри, јербойындагы сурактарды, ол ло суула јеткилдеш, јарыткыштар тургузары, аҥылу техника алары, ӱнбереечилердиҥ сурактарын бӱдӱрерине керектӱ «депутатский миллионды» чыгарары ла оноҥ до ӧскӧзи.

Спикер керегинде бойымныҥ шӱӱлтемди айдатаны учурлу деп бодойдым. Мениҥ оҥдогонымла, спикер јаҥыс ла чыгартулу иш-функциялар бӱдӱрер учурлу эмес. Бу јамыныҥ учуры јаҥыс ла парламентти текши башкарары, сессиялар ла ӧскӧ дӧ керек-јарактар ӧткӱрери эмес. Озо ло баштап ол алынган эмезе ӧйинде алынбаган јӧптӧр, јасактар учун каруулу болоры. Је эҥ учурлузы – ол ӱнбереечилердиҥ алдында каруулу болоры. Кижи талдаштарга барып турган ба эмезе јок по, кем учун ӱнин берип турганынаҥ камааны јоктоҥ республикабыстыҥ бастыра эл-јоны учун каруулу болорго молјонодым.

Бӱгӱн тегин эмес айалга. Мен слерге «алтын кырлар» берерим деп айтпай јадым, айтпазым да. Је слерле кожо јуртта да, калада да јаткан тегин кижиниҥ јадын-јӱрӱмин оҥдолторго бастыра кӱчимди саларым.

Быјыл бис Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын ла алтай албатыныҥ бойыныҥ кӱӱниле Россияга киргениниҥ 265 јылдыгын темдектеерис. Биске олорды бийик кеминде ӧткӱрер керек. Федерал тап-эрик телкеминде Алтай Республиканыҥ статузын тыҥыдары – бистиҥ парламенттиҥ тӧс амадуларыныҥ бирӱзи деп кӧрӧдим. Тергеебисте калыктар, конфессиялар ортодогы амыр-тыш айалганы чеберлеп аларга бастыра ийде-кӱчисти салар керек.

Депутатский корпус ла бӱдӱреечи јаҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузы ортодо тӧзӧлгӧлӱ эрмек-куучын тургузып, ӧмӧ-јӧмӧ иштеери керектӱ болгоны керегинде айтпас аргам јок. Чын, кезикте депутаттар да ортодо блааш-тартыжулар, башка-башка шӱӱлтелер болот. Је парламент оныҥ учун керектӱ, эл-јоныска сыраҥай ла јарамыкту болгодый шӱӱлтелерди талдап, керектӱ јасактарды јӧптӧӧргӧ».

Јажытту ӱнбериште Артур Кохоев учун ӱндерин одус ӱч депутат берген, ого удура тӧрт кижи болгон, ӱч бюллетеньди камыс чындык эмес деп јарлаган.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ јамызына јӧптӧлгӧн кийнинеҥ, Артур Кохоев мынайда айткан: «Кӱндӱлӱ коллегалар! Бӱдӱмји эткенигер учун быйан. Мен орооныстыҥ, Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине иштеерге белен. Кем ӱнин канай бергенинеҥ камааны јоктоҥ мен бастырагарла ачык-јарык эрмекке белен».

Мынайып, Алтай РеспубликаныҥЭл Курултайыныҥ јетинчи созывыныҥ ээчий он алтынчы сессиязы ижин тӱгескен. Ол тергеебистиҥ, калыгыстыҥ тӱӱкизине киретен сессия деп айдар керек.

К. ЯШЕВ

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина