Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Алтай кийис» биригӱ презентация ӧткӱрди

15.03.2021

Горно-Алтайск калада коммерциялык эмес 327 биригӱ иштеп јат. Олордыҥ кӧп сабазы социальный ууламјыла улуска болуш јетирер ишти апарат, каланыҥ јӱрӱминиҥ ӧзӱмине камаанын јетиргилейт. Бу ӧткӱрилген неделе ол јӱк ле белетеништӱ иш деп айдарга јараар. Јыл туркунына коммерциялык эмес биригӱлер ле волонтерлор туружар акциялар ла оноҥ дӧ ӧскӧ керек-јарактар кӧп болор.

Кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 5-чи кӱнине јетире Горно-Алтайскта коммерциялык эмес биригӱлердиҥ неделези ӧдӧрдӧ, ондо 20 кирези башка-башка јакшы ууламјылу керектер ӧткӧн. Олордо 500-теҥ ажыра кижи турушкан. Оныла коштой 4000 кире кӧрӱлер, маргаандар, тренингтер, мастер-класстар, семинарлар онлайн эп-аргала ӧткӧн. Неделениҥ эҥ ле јаан акциязы — «Кӱӱнзек автобус». Мында ишмекчи 15 ӧмӧлик ле 120 кижи турушкан. Ӧдӱк-тонды, ойынчыктарды, канцелярский эдимдерди улус бойлорыныҥ кӱӱн-санаазыла јӱрӱмниҥ кӱч айалгазында улуска болуш эдип бердилер. Каланыҥ 60 билезине болуш јетирилген, ол тоодо туразы кӱйген улус база бар. Куучын-эрмек ӧткӧн оогош тепсеҥдерде эҥ артык иштеп турган НКО-лор темдектелген, ол тоодо «Алтай кийис» биригӱ, јааны Айсура Таханова.

Коммерциялык эмес тӧзӧмӧлдӧрдиҥ тулаан айдыҥ 5-чи кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде, Горно-Алтайскта ӧткӧн неделезинде,  «Алтай кийис» деп биригӱниҥ президенти,  АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ  турчызы Айсура Таханова Пазырыктаҥ табылган кебисти орныктырары аайынча  ӱлекерле таныштыру ӧткӱрди. Бу кӧрӱде Алтай Республиканыҥ кӧп тоолу јондык биригӱлериниҥ окылу улузы, јиит волонтёрлор турушты.

Озогызын ойгортып, эртедезин эзедип, «Алтай кийис» деп коммерциялык эмес биригӱниҥ турчылары Пазырыктыҥ јебрен кебизиниҥ бӱткӱл копиязын ол ӧйдиҥ технологиязын тузаланып эткен (Пазырыктыҥ культуразы бистиҥ эрадаҥ озо III-IV чактарда болгон). Президенттиҥ гранты берилип турган конкурста бу биригӱниҥ улузы «Кӧчкӱндердиҥ энчизи» деп ӱлекерле  jедимдӱ туружып, јаан иш бӱдӱрген. Олор: Айсулу Альбертовна ла Зинаида Кыркыновна Тахановалар, Марина Конунова, Кайырлыктыҥ, Јолоныҥ, Белтирдиҥ келиндери кебисти тогус айдыҥ туркунына чӱмдӱ эдип шидеп, јаан кӧргӱзӱге тургускандар.  Каанныҥ шердеги болгон јебрен байлык-шедеврдиҥ копиязын 2018 јылдыҥ  кӱчӱрген айыныҥ 22-чи кӱнинде  А. В. Анохинниҥ адыла адалган  эл музейдиҥ 100 јылдыгына учурлай  экспонат эдип сыйлагандар.

1949 јылда С. И. Руденко деп археолог Улаган аймактагы  Пазырыктыҥ 5-чи корумында казынты иштерди улалткан ӧйдӧ јаан  кийис кебисле бӱркелген эр кижиниҥ ле ӱй кижиниҥ сӧӧктӧриле кожо 9 аттыҥ сӧӧктӧрин, аттыҥ агаш абразын (оныҥ копиязын Санаш Саблаков јазаган) ак-јарыкка чыгарган. Эмди ол байлык  табынты, кумран чактыҥ ар-јӧӧжӧзи Санкт-Петербург каланыҥ Эрмитаж музейинде.

Бистиҥ тергеениҥ кажы ла кӱӱнзеген кижизи ыраак таладагы Эрмитажка барып, бу табынтыларды кӧрӧр аргазы јок. Је эмди олор А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейге келип, чыҥдыйыла бир башказы јок эдилген јебрен кебисти кӧрӧр, бойыныҥ Алтайыныҥ тӱӱкизин билип, оныла оморкоор  аргалу.

Јастыҥ баштапкы кӱндеринде  ӧткӧн кӧрӱге келип, Айсура Таханованыҥ куучыныҥ угуп, Пазырыктыҥ ӧҥдӱ ле сӱрлӱ кийис кебизин кӧрӱп, чын ла  ӧкпӧӧрип, алтын колду эпшилерге јабыс эҥчейип, быйан айдар кӱӱним келди. Нениҥ учун дезе олордыҥ бу ижи келер ӱйелерге энчи болуп артар. Јиит ӱйе мындый кебистерди канайып эдерине  ӱренип, ол бистиҥ эленчик байлыгыс деп айдар болор.

—Бис бу кебисти чын ла ол јебрен кебиске тӱҥей эдерге тыҥ албаданганыс. Озо баштап кийисле иштеп турган бир канча устар Эрмитажта турган оригиналды кандый эп-аргала эдилгенин шиҥдеп кӧргӧнис. Јука кийис эдимде улустыҥ ончо сӱр-кебери, кийими кӧрӱнет: атту кара сагалду кижи тӧс тӧргӧӧгӧ ууланат. Ондо бийик отургышта каандардыҥ бӧрӱгин кийген, колында чечектӱ бӱр тудунган Кудай кептӱ эпши отурат. Ол ӱй кижи ар-бӱткеннеҥ ончо тын бӱдӱп, јер-телекейле таркаганын керелейт. Бу кебисте будулган кызыл, кӧк ӧҥдӧр эптӱ ле учурлу: кызыл ӧҥ — кызыл  канныҥ ла јӱрӱмниҥ белгези; кӧк —теҥериниҥ ӧҥи… Јебрен туштаҥ ала кажы ла ӧҥ јаан учурлузы ла байлузы билдирет. Кебистиҥ кеми 4,5х6,5 м, бескези 20 кг, калыҥы 3 мм. Кебис  аҥылу ла чыҥдый тӱктеҥ эдилгени иле болгон. Корумнаҥ кебисти 70 јыл кайра табып алган. Оны јарандыра јазаар иштер 1950 јылдардаҥ бери ӧткӧн, башкарган кижи ады телекейге јарлу орныктыраачы Николай Семинович. Јазалган кебис «Сибирьдиҥ јебрентизи» деп залга кӧрӱге тургузылган. Ол ӧйдӧҥ бери бу кебис бир де ӧҥин салбай, ол ло  бойы турган.

Кийис канайып базылганын база ширтедис. Оныҥ будуктары ар-бӱткеннеҥ алынган. Аппликация- сӱрлер малдыҥ учугыла кӧктӧлгӧн. Мастерлердиҥ шӱӱлтезиле, мындый јаан кебисти эдерине 100 кире койдыҥ тӱги једер.

Эрмитажтыҥ билимчилеринде јебрен кебисти орныктырарында  база јилбӱ болгон. Олор  кебистиҥ ӧҥдӧрин, будуктарын шиҥдезин деп, кебистиҥ ӧҥдӱ ӱзӱктерин берген. Алтайга јанып, 2018 jылда кийисле иштеп турган устарга бир канча семинарлар ӧткӱргенис. Бу кӱч иште анчада ла Jоло ло Кайырлык jурттардыҥ кийис базар устары турушкан. Туулу Алтайдыҥ  Ботанический садыныҥ директоры А. А. Ачимова кандый ӧзӱмдердеҥ кандый ӧҥдӱ будук аларына бисти база ӱреткен — деп, Айсура Альбертовна  келген айылчыларга куучындады.

—Ак  ӧҥдӱ кийис базылган кийнинде, оны Белтир jуртка апарып, кайын энем Зинаида Кыркыновна Тахановага баштадып, Ася Тижимеева, Алиса ла Анжелика Тонжановалар, Сурая Окина кебисти ӱч айдыҥ туркунына шидеп, учына чыккан. Бис јаҥы эдилген кебисти бойыныҥ бескезине чӧйилбезин деп, кийнине эмдиги ӧйдиҥ клейлӱ тӧзӧлгӧзин кӧктӧгӧнис, малдыҥ учугыла эмес, тегин ле учуктарла кулја-орнаменттерин кӧктӧгӧнис, јарык кӧк будукты ар-бӱткеннеҥ таппай, эмдиги ӧйдиҥ будугыла тузаланганыс — деп, Айсура чокумдап, јилбиркеген улуска айдып турды.

Эмди бис билерис: јебрен Туулу Алтайды ээлеген Пазырык ӧйиниҥ улузы агаштаҥ, таштаҥ, тӱктеҥ, теренеҥ эдимдерди чыҥдый эткенин. Ол эдимдер мӧҥкӱ тоштыҥ алдында јаткан болуп, канча чактарга ӱрелбеген. Кебисти ондый јараш эдерине јебрен улус, байла, кӧп  ӧйлӧрдиҥ туркунына  ӱренип, ӱйедеҥ ӱйеге јажыттарын берген. Ээчий чактарда ондый эдимдер эдер јаҥжыгу јоголып калган болгон, эмди дезе бу јажыт ойто ачылып, келер ӱйелерге, баланыҥ балазына ойто улаларында алаҥзу јок.

Пазырыктыҥ культуразы бисти јебрен чактарла кӧрӱнбес учуктарла колбойт, кижиликтиҥ тӱӱкизи шидеген кебистий ачылат. Тӱӱлген јажыттарды чечкендий, кӧзисти сӱӱндирип, алдыбыста кебис јайылат. Јебрен эдимдер бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ  јайаандык телекейине, кееркедим узаныжына ачылган кӧзнӧк деп айдарга јараар.

Эмилчи САНИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина