Алтайдын Чолмоны

Баштаҥкайлу депутат

15.03.2021

Бу јуукта бистиҥ тергееде Алтай Республиканы ӧскӱрери аайынча Стратегический советтиҥ јууны ӧткӧн. Анда туризмниҥ сурактары база кӧрӱлген. Јуунныҥ ижинде республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, Россия Федерацияныҥ туризм аайынча агентствозыныҥ јааны Зарина Догузова, бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ ишчилери, эксперттер, башка-башка ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкандар.

Бу јуунда Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ туризм, аргачылык, спорт ло јашӧскӱримниҥ керектери аайынча комитединиҥ јааны Сергей Тимошенский туризмниҥ бӧлӱгинде экологический сборды тузаланары јанынаҥ солун шӱӱлте айткан. Бӱгӱн бис бу сурак аайынча оныла ӧткӱрген куучын-эрмекти јарлап турубыс.

—Сергей Константинович, туризмниҥ сурагы элбек. Оны ӧскӱрерге эмдиги ӧйдиҥ јап-јакшынак инфраструктуразы керек. Ол ло ӧйдӧ ар-бӱткенди ӱреп, оны кунурадарга база јарабас. Кандый ла немениҥ кеми бар деп айдарга турум. Слер јӧп пӧ?

—Јӧп. Ӧрӧ адалган јуунда шак оныла колбулу сурактар шӱӱжилген. Туризмди ӧскӱрерге кӧп тоолу ууламјыларды бир аай бириктирип, олордыҥ аайына ӧмӧ-јӧмӧ чыгар керек. Јуунда, темдектезе, самолеттордыҥ учужын субсидировать эдери јанынаҥ куучын-эрмек ӧткӧн. Аргачылыкка бу сурак бӱгӱнги кӱнде сӱрекей јаан јӱк болуп јат.  Мыны уур-кӱчтердиҥ бир јаны деп айдарга јараар.

Мен сананзам, экинчи сурак эл-јонло колбулу. Туризм республиканыҥ ээлеминиҥ је ле деген јаан бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Је ондый оҥдомол бистиҥ улус ортодо эмди тургуза элбеде таркагалак. Эл-јонныҥ баштапкы јаны туристтерди јеткилдеп, оныҥ марын ла эп-аргазын табып, ол јанынаҥ ишти кӧнӱ баштап ийген. Экинчи јаны дезе оныҥ јарамыктузын оҥдобой, амырап келген улусты јаратпай, олорго чаптыксынып јадылар. Туристтер биске анчада ла јаан изӱ айдаҥ ала куран айга јетире кӧп келет.

Туризмди республикада мынаҥ ары ӧскӱрерге, оныҥ тӧзӧлгӧзин ле шылтактарын лапту билип алар керек деп бодойдым. Ол бистиҥ тергееге нениҥ учун керектӱ деп,  кажы ла кижи оҥдоп турза, керектер ичкери шак ол тушта јылар деп кӧрӱнет.

Бис јаан ла элбек ороондо јадып јадырыс. Федерал јасак аайынча кӱӱнзеген аргачы кандый бир тергееге келип, анда бойыныҥ керегин буудагы јогынаҥ ачар аргалу. Олордыҥ келижиле колбой, јербойыныҥ ар-бӱткенинде, мында јуртаган эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминде кубулталар кыйалтазы јогынаҥ болуп јат. Каланды дезе олор регистрация ӧткӧн јери аайынча тӧлӧп јадылар. Анайып, акча-манат кӧп лӧ саба учуралдарда бистиҥ бюджетке эмес, туура јерлерге барып јат. Бис «кӧҥдӧй  тоскуурдыҥ» јанында как-куру артып јадырыс.

Мындый учуралда келген туристтердеҥ экологияла колбулу калан јууры сӱрекей керектӱ деп кӧрӱп турум. Ол акчала јолдор чыныкталар, турбазалардыҥ ичи-тышты ару-талар, таштанчылар чыгара тартылар эди. Бисте туризмле колбулу ӧскӧ дӧ кӧп иштер бар.

—Нениҥ учун јӱк ле экологиялык јуунадыш деп сурап угарга турум. Бистиҥ ороондо курорттыҥ сборыла колбулу федерал јасак база бар ине.

—Эл-јонго туризм Алтай Республикага нениҥ учун керектӱ болуп турганын шак экологиялык јуунадыш ажыра  билип ле оҥдоп алар аргалар бар деп кӧрӱнет. Ол тушта јурт јаткандар оныҥ јарамыкту јанын сезип, амырап келген улусла бойлоры кӱӱнзеп иштеер эди деп сананып турум. Јуулган акча ол ло туристтерди јеткилдеерине барар ине. Јербойыныҥ улузыныҥ карманына акча тӱжетени амырап келген улустаҥ кӧнӱ камаанду болуп јат. Оны кажы ла кижи јакшы билер. Биске рыноктыҥ айалгазында јадарга ӱренер керек.

Курорттыҥ сборы деген јуунадыш, эйе, бар. Мен бу јасакты лапту кычырып, шиҥдеп кӧрдим. Бу документ окылу тилле «Курорттордыҥ инфраструктуразында ченелтелерлӱ иш ӧткӱрери» деп адалат. Бу јерлерге Крым Республиканыҥ, Алтайский, Краснодарский ле Ставропольский крайлардыҥ курортторы кирип јат. Је бу јасак бистиҥ тергееге арай ла келишпей јат. Мында курорттыҥ сборы элдеҥ ле озо аргачылар ажыра јуунадылып турганын чокымдаар керек. Бисте дезе туризмниҥ ууламјылары эмеш ӧскӧ јанынаҥ тӧзӧлгӧн. Оны кӧп лӧ саба учуралдарда јерлик эп-аргала колбулу деп айдарга јараар.

Туристтер Туулу Алтайга кезик аразында эки-ӱч ле кӱнге келип, палаткаларда конот эмезе улустыҥ айылдарында токтойт, бойлорыныҥ кӧлӱктеринде де уйуктап турганда-ры бар. Бис Алтай Республиканы ӧрӧги адалган ченелтелӱ јасакка кошсын деп баштанып, ол јанынаҥ јараду алзабыс, туризмле колбулу тӧс сурактарыстыҥ аайына чыгып болбозыс. Амыраарга бир ле уунда тӧзӧмӧлдӱ келердиҥ ордына чачыҥы келип турган јерлик туристтердеҥ курорттыҥ сборын јууры темей керек. Бисте јылдыҥ сайын амырап турган эки миллионноҥ ажыра улустыҥ јетен процентке шыдары бойлорыныҥ кӧлӱктериле келип јат.

Федерал јасак аайынча јуунадылган акчаны бис јербойыныҥ некелтелерине келиштире тузаланып болбозыс. Јуулган таштанчыларды канайып чыгара  тартар? Бу сурак тургуза ӧйдӧ бисте сӱрекей курч туруп јат. Бисте туризмде иштеп турган аргачылардыҥ кӧп сабазы бӱгӱнги кӱнде калан тӧлӧбӧй, «кӧлӧткӧдӧ» јажынып алган јӱрет. Тургуза ӧйдӧ туризмдеги каланныҥ јӱги ак-чек иштӱ аргачыларга јоҥдолгон деп айтсам, јаан јастыра болбос.

—Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председатели       М. Мишустин тулаан айдыҥ 3-чи кӱнинде бистиҥ республикага келип, мында туризмниҥ сурактарына учурлалган јаан јуун ӧткӱргени керегинде Слер билеригер. Ол бойыныҥ куучын-эрмегинде: «Је мында туризмниҥ инфраструктуразы јетире тӧзӧлбӧгӧни керегинде эмеш кородошту айдарга келижип јат» деп темдектеген эди.

—Премьер-министр бу јуунды бисте тегиндӱ ӧткӱрбеген деп сананып турум. Ол кӱн турбизнестиҥ чыгартулу улузы Манјӱректеги, Белокурихадагы ла Караколдыҥ кӧлдӧриндеги курорттордыҥ таныштыру-презентацияларын ӧткӱрген эди. Бистиҥ ороондо тургуза ӧйдӧ туризмниҥ јаҥы национальный ӱлекери белетелип јатканы керегинде канайып айтпас. Бу иш президенттиҥ берген кӧнӱ јакылтазы аайынча ӧдӱп јат.          М. Мишустин бу ӱлекердиҥ тӧс ууламјылары кандык айда текши шӱӱжилип кӧрӱлер деп айткан.

Башкаруныҥ председатели јуунда анайда ок бистиҥ тергееде туризмди ӧскӱрер аргалар јеткилинче барын темдектеген. Газеттиҥ кычыраачыларына премьер-министрдиҥ: «Мында ару кейле тынып, амырап базып јӱрер, спортло тазыктырынар, туризмниҥ кандый ла бӱдӱмин ӧскӱрер ончо аргалар бар. Андый јерлер Алтайский крайда да, Алтай Республикада да теҥ-тай јеткил» — деп айтканын эзедерге турум.

—Сергей Константинович, мен бодозом, Слер туризмде  экологиялык сбор деген суракты база ӧйинде кӧдӱрип јадыгар. Оныҥ учуры биске айдары јок јаан деп кӧрӱнет. Је ол эмди тургуза јӱк ле Слердиҥ акту бойыгардыҥ кӱӱн-санаагар ла шӱӱлтегер. Туристтердеҥ акчаны кандый эп-аргала јууры јанынаҥ база сананып кӧргӧн болбойыгар?

—Бисте ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јерлери бар. Бу сурактыҥ аайына олор ажыра чыгарга  јараар деп сананып турум. Ийде-кӱчтӱ јаан дегендеринеҥ Алтайдагы национальный паркты, Кадындагы биозаповедникти ле оноҥ до ӧскӧлӧрин адаарга јараар. ЮНЕСКО-ныҥ ар-бӱткенниҥ кереестерин корыыр телекейлик учурлу јерлериниҥ тоозына дезе беш объект кирип јат.  Бисте мынаҥ башка кӧп тоолу заказниктер база бар.

Туулу Алтайга туристтердиҥ келери дезе там ла кӧптӧп јат. Бис дезе олордыҥ амыраар јерлерин јазап тӧзӧп болбой јадырыс. РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели би-сте туризмниҥ инфраструктуразы «аксаҥдап» јат деп, байла, тегиндӱ айтпаган. Алтай Республикада логистика јанынаҥ чыгымдар база јаан. Турган јеристиҥ айалгалары база кату. Туристтер туку Новосибирсктеҥ, Барнаулдаҥ, Бийсктеҥ Кош-Агаш ол эмезе Улаган аймактарга једип турганча, билдирлӱ чыгым эдип јадылар. Бисте кыш 7-8 айга чыгара турат. Электроодыруны, ӧскӧлӧрине кӧрӧ, кӧп тузаланып јадырыс. Оныҥ чыгымы база јаан. Јолдорыстыҥ чыҥдыйы эмди тургуза коомой. Бар уур-кӱчтерди ајаруга алзабыс, јербойыныҥ улузыныҥ туристтерге садып турган эдим-тудумдарыныҥ, аш-курсагыныҥ баалары, ӧскӧ тергеелерге кӧрӧ, бийик болоры јарт.

Экологиялык јуунадышты канайда ӧткӱрер? Мында уур-кӱчтер јеткилинче учураар деп бодойдым. Курортный сбор деген јуунадышты коночылык туралардыҥ аргачылары ӧткӱрет. Темдектезе, амырап келген кижи гостиницада токтоп, ол учун коногына 500 салковой акча тӧлӧп јат. Мында ла оноҥ ӱзеери курортный сбор деп, 20 салковой акча алгылап, ого башка квитанция бичигилеп берет. А бистиҥ учуралда кандый эп-арганы тузаланар керек? Бу јанынаҥ ончобыска лапту сананып кӧрӧр керек. Айса болзо, јаҥы техонологияларга баштанып, ГЛОНАС-тыҥ аргаларын тузаланарыс… Туристтиҥ кӧлӱгинде  тургузылган кӧрӱкамераны тузаланарга база јараар деп бодойдым. Амырап келген кижи кажы бир јерге јетсе ле ого госјеткилдеш ажыра штраф эмес, а экологиялык сбор јанынаҥ «слерге мындый да ӧйдӧ мындый да јерде болгоныгар ол учун 70 салковой акчаны тӧлӧп салар керек» деген јетирӱ келер.

Москвада коронавирустыҥ пандемиязыла колбой, улустыҥ чырайларын ыраагынаҥ танып турган эдим-јазалдар бар. Ол ло госјеткилдештиҥ сетьтери ажыра мындый арга-ны тузаланарга база јаар деп сананып турум. Бу учуралда экологиялык сбор учун акчаны тӧлӧзин деген јетирӱ туристке ол ло госјеткилдештиҥ системазы ажыра келер. Мобильный операторды не тузаланбас? Амырап келген кижи кажы бир јерге једип токтозо ло оноҥ мобильный оператор ажыра 10 салковой акча уштулар эди. Мыны база бир эптӱ аргалардыҥ бирӱзи деп кӧрӱп турум. Је мыныҥ ончозы эмди тургуза јӱк ле мениҥ акту бойымныҥ санаа-шӱӱлтелерим деп айдарга јараар. Бӱгӱнги куучын-эрмекте кӧдӱрилип турган сурак јаан ла элбек. Оны турбизнестиҥ чыгартулу улузыла, аргачыларла, эл-јонло ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип кӧрӧр керек.

—Туристтерле элбеде иштеери бисте јаҥы ла јаан јол алынып јат деп айдар керек. Слердиҥ ол элдеҥ ле озо эл-јонныҥ јилбӱлерине болзын деген санаа-шӱӱлтегерди јаҥыс ла јарадар керек деп бодойдым.

—Бу јанынаҥ темдектер бисте јеткилинче бар. Былтыр туристтерле иштеп турган улустыҥ ла аргачылардыҥ ижин коронавирус сӱрекей тыҥ буудактаган. Оноҥ улам Туулу Алтайга туристтердиҥ келери бир кезек ӧйгӧ токтодылганын эл-јон јакшы билер. Јербойыныҥ улузы былтыр ол ло аарчы-курудын, каймак-сӱдин, маала ажын, эт-јӧргӧмин садып болбой, не аайлу чучураган эди. Чамалда јаткан аргачы Александр Кортич туристтердиҥ келерин сакып, ӧнӧтийин маала ажын ӧскӱрип јат. Ол тушта ол јуунадып алган беш тонна моркобын јабылган турбазаларга јетирип болбой, тыҥ ла чучураган эди. Шабалинде сӱтле уур-кӱчтер база болгон деп билерим. Мындый темдектер  ас эмес.

Бистиҥ тергееде Алтай Республиканы ӧскӱретен тӧс јер мӧрлӱ иштеп турганын јакшы билерим. Былтыр оныҥ јааны Михаил Грудинин Эл Курултайдыҥ сессияларыныҥ бирӱзине келип, туристтерле иштейтен ӱлекерлери керегинде куучындаган. Олордо тургуза ӧйдӧ «Алтайское подворье» деген онго шыдар јилбилӱ ӱлекерлер бар. Олор-дыҥ бастыразы јербойыныҥ улузыныҥ ижи-тожыла колбулу. Экологилялык сбор деген ӱлекер Алтай Республиканыҥ эл-јонына јаҥыс ла тузазын јетирер деп сананып турум.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген