Алтайдын Чолмоны

Эдилген иштер ле ӧзӱмниҥ јолы

15.03.2021

Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында айалгалар, бӱткен ӱлекерлер, эл-јонныҥ јадыны ла келер ӧйгӧ пландар керегинде оныҥ башкартузыныҥ јетиргенин јарлайдыс.

Су-кадыкты корыырында тудум иштер

Калганчы јылдарда Оҥдой аймакта су-кадыкты корыырыныҥ јерлериниҥ, фельдшерско-акушерский пункттардыҥ айалгаларын јарандырары аайынча эрчимдӱ иштер ӧткӱрилет. Олорды аймактыҥ администрациязы ла эмчилиги ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрет.

Мынаҥ озо Оҥдой аймактыҥ јурттарында су-кадыкты корыырыныҥ јерлериле айалга коомой болгон деп айдар керек. Олордыҥ кӧбизи школдордыҥ,  балдардыҥ садтарыныҥ ла башка да келишпес тураларда иштеген. 2018 јылда Оҥдой аймак Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыла јӧптӧжип, 2019 јылда Шашыкман јуртта јаҥы ФАП туткан. 2020 јылда тудулган ФАП-тардыҥ тоозы тогуска јеткен. Тергеениҥ ончо аймактарынаҥ јаҥы он ФАП-ты тударын јӱк ле Оҥдой аймакка јӧптӧп аларга келишкенин темдектеер керек. Ӱзеери администрация јаҥы туралардыҥ кандый јурттарда тудуларын, ондо турар јерин де јӧптӧп алган болгон. Јерлерди бӧлӱп, темдектеген кийнинде, 44 таҥмалу Федерал јасак аайынча конкурс ӧткӱрилген.

Бу иш-керектерге јербойындагы бюджеттеҥ канча миллион салковой акча чыгарылган. Кӧп сабада тудум иштерди ӧткӱрер инвесторлорды су-кадыкты корыырыныҥ министерствозы кӧстӧп турган да болзо, аймактыҥ башкартузы бу тудум иштерди ширтеерин бойы чокумдап алды. ФАП-тарды јербойыныҥ улузы туткан. Онойып, јурт јаткандар иштеер јерлерле јеткилделген. Тудум иштерди јербойыныҥ улузы бӱдӱрзе, иштиҥ чыҥдыйы да јакшы болор, олорды ајаруда да тударга эптӱ, нениҥ учун дезе олор мында ла јададылар. Эмчилик јер кайда турарын јӧптӧӧр тушта эл-јонныҥ кӱӱнземелдери ајаруга алылган деп темдектеер керек. Онойып, Туйактуда эл-јонныҥ сурагыла бир јерде башталып калган тудум иштер оноҥ эптӱ деп айдылган јерге кӧчӱрилген.

Тудум иштерге чыгарылган акчаныҥ 60 проценттеҥ кӧбизи федерал бюджеттеҥ болгон. Јаан ишти аймактыҥ администрациязы, јерле тузаланары аайынча специалисттер ӧткӱрет. Башкарту аймактыҥ эмчилигиле (баш эмчизи Айана Шабыкова) бек колбуда иштеп, инфраструктураныҥ сурактарын аайлаштырарында (суу, электроот ӧткӱреринде, јолдор јазаарында) болужат, ширтӱде тударыла болуш јетирет. Оныҥ учун Оҥдой аймакта тудулган фельдшерско-акушерский пункттар чыҥдый тудулган ла тузаланышка ӧйинде табыштырылган.

Быјыл аймакта база ӱч јаҥы ФАП тудары пландалган. Олордыҥ бирӱзи Кӱпчеген јуртта. Бӱгӱнги кӱнде бу јурттыҥ эмчилик јери балдардыҥ садыныҥ туразына коштонот.

Јурт ӧзӱп јат, балдардыҥ тоозы кӧптӧйт. Оныҥ учун садтыҥ туразын бӱткӱлинче балдарга јайымдаар, ФАП-ка таҥынаҥ тура тудар керек. Бу сурак аайынча эм тургуза јӧптӧжӱ куучындар ӧдӧт. Мынайып аймактыҥ башкартузы су-кадыкты корыыры аайынча  министерстволо кожо «Су-кадыкты корыыры» деген эл ӱлекер кеминде иштерди ӧмӧ-јӧмӧ эрчимдӱ апарып јат.

Ӱредӱлик бӧлӱкте

Оҥдой аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгинде калганчы јылдардыҥ туркунына эҥ јаан једими Ийинде јаҥы школ тудулганы болуп јат. Ондо јаҥы спортзал, ашкана, химияныҥ, физиканыҥ аҥылу јазалган кыптары, библиотека, актовый зал. Ӱренчиктерге интернат тудулган, кенек балдарга экинчи катка чыгар лифт  эдилген. Бу јаан ӱлекерге федерал ла тергеелик бюджеттердеҥ 93 млн салковой кире акча чыгымдалган. Ӱзеери инфраструктура тудулган, маала ажын салар таҥынаҥ јер, волейбол, јаан теннис, футбол ойноор јалаҥдар. Андый школдор Оҥдой аймакта эм тургуза база јок. Ол чындап та аймактыҥ оморкодузы.

Тӧс јурт Оҥдой там элбеп ле јаранып јат. «Демография» деген эл ӱлекер аайынча оныҥ Талду деген јаҥы микрорайонында балдардыҥ сады тудулып башталган. Эм тургуза администрация тудум иштерле колбулу ончо сурактарла тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозыла эрчимдӱ иштеп јат.  Ӱзеери 32 млн салковой јӧмӧлтӧ алылар. Бу јылдыҥ јайында 125 јерлӱ, ол тоодо 60-ны ясляныҥ балдарына, садик тузаланарына кийдирилер.

Бӱгӱнги кӱнде аймактыҥ Кеҥи јуртындагы курч суракты чечери јанынаҥ иштер база ӧдӧт. Ол —балдарга јаҥы садик тудары. Оныҥ эски туразыныҥ айалгазы коомой, эм тургуза болчомдор јурттыҥ башкартузыныҥ туразында јазалган садикке јӱрет. Тудум иштер аайынча ӱлекер-чоттомол иштер, экпертиза-ширтӱ ӧткӱрилет, 60 јерлӱ садик тударына акча-манат бедирелет. Бу сурак јанынаҥ јаан јӧмӧлтӧни аймакка республиканыҥ башкарузы эдет.

«Единая Россия» партияныҥ «Спорт — јӱрӱмниҥ аайы» деген партӱлекери аайынча тӧс «Сартакпай» стадиондо јаан јазашту иштер ӧткӱрерине документтер белетелген. Ӱлекердиҥ баазы — 140 млн салковойдоҥ ажыра. Ондо ончого јуук неме јаҥыдаҥ эдилер: искусственный ӧлӧҥ-јабынтылу јалаҥ, трибуналар, бокстыҥ, кӱрештиҥ кыптары, волейбол, гандбол, баскетбол ойноор, ГТО табыштырар площадкалар, јунунар, кийим солыыр кыптар, ӱзеери кыптар. Ол јаан ла эптӱ ӱлекер. Акча-манат алылганынаҥ ала бир јылдыҥ туркунына оны бӱдӱрип салар керек.

Онойдо ок аймактыҥ тӧс јуртында јаҥы школ тудары сӱрекей керектӱ болуп јат. Бӱгӱнги кӱнде јурттыҥ С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адалган сок јаҥыс школында 1360 кире бала ӱренет.  Је ээжилер аайынча ондо јӱк ле 450 бала ӱренер керек. Онойып, јурттыҥ јаҥы Талду микрорайонында  550 јерлӱ школ тудары «Ийделӱ Алтай» деген ӱлекерге кийдирилген ле ончо керектӱ документтер јууры темдектелген.

Эки јылдыҥ туркунына аймактыҥ ончо баштамы школдорында јазашту иштер ӧткӧн: Јодродо, Јаан Јаламанда, Кара-Кобыда, Бичиктӱ-Боомдо. Балдардыҥ садтары Оҥдойдо, Јолодо јазалган. Кӱпчегенде интернаттыҥ туразында, Кеҥиниҥ, Ӧлӧтӱниҥ, Хабаровканыҥ ла Караколдыҥ школдорындагы спортзалдарда ла јети клубта јазашту иштер эдилген. Клубтар јурттардыҥ ээлеминде де болзо, аймактыҥ башкартузы олорды јаантайын јӧмӧп јат.

Культура бӧлӱкте

«Единая Россияныҥ» «Кичӱ Тӧрӧлиниҥ культуразы» деген ӱлекери аайынча аймактыҥ кӧп саба клубтары јаҥы јазалдарла јеткилделген. «Кичӱ театрлар» деген ӱлекерле клубтарга кеп-кийимдер ле сценаныҥ кийими алылган. 2019 јылда Кӱпчегенниҥ  клубында јазашту иштер бӱткен. Ого федерал бюджеттеҥ 10 млн салковойдоҥ кӧп акча чыгарылган.

Оҥдой аймактыҥ культура аайынча бӧлӱги јаантайын бийик једимдӱ иштеген. Калганчы јылдарда ӧткӧн «Алтайдыҥ аржандары» ла аймактыҥ јайалталары тургускан ойын-спектакльдар оны база катап јакшы кӧргӱсти…

Аймакта онойдо ок балдар ойноор площадкалар эдилет, тӧс тепсеҥ јазалган, хоккей ойноор борттор тургузылган ла оноҥ до кӧп јарамыкту иштер, ӱлекерлер бӱткен.

Јолдор

Аймактыҥ ӧзӱми керегинде айдып тура, оныҥ јолдоры керегинде айтпас арга јок. Калганчы јылдарга ондо Инегенге јетире јаҥы јол тудулган, оныҥ тудум иштериниҥ баазы 120 млн салковой. Эрчимдӱ иштер Јоло—Кайырлык деген јолдо эдилет. Ондо текши баазы 12 млн салковой кӱр тудулган. Онойдо ок Туйакту—Јабаганныҥ боочызы деген јол эрчимдӱ тудулат. Ол ӱлекерге 700 миллион салковойдоҥ кӧп акча ууламјылалган. Быјыл анда иштер оноҥ ары улалар: јолдыҥ ончо ӱзӱгине асфальт салылар. Бу иштерди тӱргендедер ле олордыҥ баазын јабызадар амадула Јоло јурттыҥ јанында асфальто-бетон завод тудулган, казынты јерлер тузаланылат.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ эрчимдӱ болужыныҥ шылтузында былтыр Оҥдойдо Урсул суу кечире кӱр, ого одоштой јолдыҥ јерлери тудулган. Онойдо ок Советский оромдо электројарыткыштар тургузылган. Текши ӱлекердиҥ кеми 159 млн салковой болгон. Быјыл бу Советский оромды текшилей јазаары темдектелет. 100 млн салковой кире акча тротуарларды, јолдордыҥ кырын, јааштыҥ канализациязын тударга, јолго асфальт саларга ууламјылалар.

Ӧрт ӧчӱреечи бӧлӱк

Оҥдой аймактыҥ база бир јаан оморкодузы — ол ӧрт ӧчӱреечи јаҥы бӧлӱк тудулганы. Ол ӧйдиҥ калганчы некелтелериле эдилген ле јепселген. Ондо ӧрт ӧчӱрер ле ӱзеери кӧлӱктер, пилот јогынаҥ учуп јӱрер авиация бар. Бу ӱлекерди бӱдӱрерине федерал бюджеттеҥ 350 млн салковой акча чыгарылган. Ол иштерде аймак башкартузыныҥ  јаан ӱлӱзи база бар: јер ле инфраструктура јанынаҥ јӧмӧлтӧ эткен, ончо сурактарды аайлаштырарында эрчимдӱ турушкан. Бӱгӱнги кӱнде бу бӧлӱктиҥ ишчилерине 54 квартиралу тура тудары аайынча сурактарла јӧптӧжӱлер ӧдӧт. Бӧлӱкте офицерлер, прапорщиктер, старшиналар — 60 кире кижидеҥ турган личный составтыҥ кӧбизи Оҥдой аймактыҥ улузы.

Экономикада

Аймакта экономиканыҥ ӧзӱмине ле эл-јонды ишле јеткилдеерине јуртээлемдик продукцияны катап белетеерин тыҥыдадылар. Элдеҥ озо бу ууламјыда мал-аштыҥ тоозын кӧптӧдӧрине ајару салар келек. Эл-јонныҥ 98 проценти јурт ээлемде иштеп јат. Оныҥ учун аймактыҥ башкараачылары  јуртээлем предприятиелерди белетеп турган азыралдыҥ кемин кӧптӧтсин деп кычырат. Азырал болзо, мал-аштыҥ тоозын да кӧптӧдӧргӧ јараар. Онойдо ок аймакта малдыҥ угын јарандырары јанынаҥ эрчимдӱ иштер ӧдӧт. Тӱктиҥ переработказы аайынча программа белетелет, кирпич эдер завод ачары темдектелет.

Туризмниҥ ӧзӱмине аймакта «Тӱрк-Кабай» деген кластер иштеер. Ол туристический јаан ла эптӱ комплекс болор.

Э. КУДАЧИНА