Алтайдын Чолмоны

Крестьян элдиҥ миллион тиражту газеди

15.03.2021

Ӧткӧн чактыҥ јирмезинчи јылдарында Москвада ВКП (б)-ныҥ Тӧс Комитединиҥ органы болгон «Крестьянская газета» ороондо эҥ ле јаан, миллионго шыдар тиражла чыгып турган газет болгон. Бу газетти јӱс јылга јуук ӧйдиҥ туркунына бир де билимчи, тӱӱкичи ајаруга алып шиҥдебеген. Текши ороонныҥ јуртээлемдик су-рактарына учурлалган газеттиҥ тиражы бийик болгонында кайкаар неме јок. Ӧл ӧйдӧ, эмдигизи ле чилеп, эл-јонныҥ аргаданганы мал-аш болгондо.

Москваныҥ «Крестьянская газединиҥ» каруулу ка-чызы С. В. Урицкий деп кижи болгон. Туулу Алтайда ол газет «Крестьян газеди» деп адалып, ойрот тилле 1931-1932 јылдарда чыккан. Газеттиҥ ойрот бӧлӱгиниҥ редакторы В. Старыгин болгон. Кӧп тоолу кӧчӱреечилер орус тилле чыгып турган кӧп бичимелдерди ойрот тилге кӧчӱрген.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада «Крестьян газединиҥ» 5 номери бар. Газеттиҥ арткан номерлери  Москвада јӱк ле РНБ-да (Российская На-циональная библиотека) чеберлелип јат.

«Крестьян газеди» керегинде солун јетирӱни Интернеттеҥ бедиренип турала, Эл библиотеканыҥ ишчизи Эльвира Чинина тапкан. Эл библиотекадагы бар беш номерди Эльвира Петровна кыракы шиҥдеген. Оныҥ айтканыла, «Крестьян газединде» кӧп тоолу бичимелдер Оҥдой аймактыҥ Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ эл-јонына, мал-ашты кичеер, ӧскӱрер, олордыҥ азыралын белетеер ле о. ӧ. сурактарга учурлалган.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын 1932 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 24, 25 кӱндеринде «Карл Маркс» колхозтыҥ мергендӱчилери» деп адалып јарлалган материалдарла таныштырадыс. Бичимелдерде бу колхозтыҥ ол ӧйдӧги кӧп тоолу улузыныҥ ады-јолдоры, ӧбӧкӧлӧри бар болуптыр. Бичимел тӱзедӱ-эш јогынаҥ 1932 јылда чыкканы ла аайынча јарлалып јат.

«Карл Маркс» колхозтыҥ мергендӱчилери

Байталаков Арчин колхозтыҥ правлениенизиҥ председатели

Животновод болгон, комсомол ячейказыныҥ качызы, 6 ай аймактыҥ налоговый столында  практикада иштеген.

Колхозто 98 ӧрӧкӧ, салар кыразыныҥ планы 262 га болгон, салып бӱдӱргени 270 га болуп јат.

Саар уйлардыҥ бириктиргени 130 тын, колхозниктердиҥ ортозында турганы 80 тын саар уйлар болуп јат. бозулары 242 тын, оок-јаш малды јакшы чеберлеп, мал ижинде обезличка деген немени јок эткендер, бозуларды корулап, оныҥ каруузына турар кезик ле колхозниктер болуп, бозуларды олордыҥ мойынына берип салды. Јай ӧйинде 80 тын малды јаҥыс ла кижи кӧрӱп јат. Кышкыда бир бозу кӧрӧр кижи бажына 40 бозудаҥ кӧргӧн. Азырал јакшы болгон. Кажааны јылулалган болгон. Мал кабырар кӱдӱчиниҥ нормазын артыктап бӱдӱрген. Бистиҥ мындый мергендӱчилер: Буйанов Балбайныҥ нормазы 100 болзо, кӱдӱп турганы 108 болуп јат.

242 уйдаҥ ӧлгӧни бу ла 6 тын болгон. Бистиҥ уйлардыҥ сӱди ас болуп јат. Оныҥ учун бис јакшы сӱттӱ уйлар учун јеҥижип турубыс, кӱдерин солып, јакшы азыралга кӧчӱрип турубыс. бис јылу кажаан бӱдӱрип алганыбыс. Малды жмыхла оноҥ до башка јакшы азыралла азырайдыс, бозулардыҥ энезин эмизерин јок эделе, уйды бозу јок саар болуп турубыс.

Јаан аттардыҥ тоозы бистиҥ 162 тын. Ӧткӧн јылда оок јылкы малыбыс – 103 тын, кулундары 31 тын.

70 тын аттар туратан јылу кажаан эдип турубыс, оноҥ башка 200 уй тургадый кажаан эдип турубыс. оноҥ башка колхозтыҥ улустары јадар общежитие тура эдип турубыс. Бу турада беш башка бӧлӱк кыпту болор учурлу. Балдардыҥ яслязы  болор тураны эдип, бӱдӱрип салгандар, озо баштап ол турада балдардыҥ столовыйы болор, оныҥ кийнинде ясля болор  учурлу. Эмди тура бисте клуб јок, је ондый да болзо бис оны сӱреен керексип турубыс. эмди бис агаш тартар 10 бригада  тӧзӧп алганыбыс.

База 10 бригада агаш керегинде туруп јат. Колхозтыҥ бастыра астамы 1931 јылда 13 муҥ 530 салковой болгон. Колхозтыҥ кандый да алымга тӱжӱп, акча алганы јок.

Сӱт белетеериниҥ бергенис 1386 салковой, аштыҥ белетеерин 271 салковой. Аштыҥ, терениҥ, сӱттиҥ, тӱктиҥ белетеер планын артыктап бӱдӱрип алганыбыс.

1933 јылда темдектеп алган планда сӱт фермазында сӱттӱ саар уйлардыҥ тоозын 500 тынга јетирер. Укту производитель бар, 5 саар уй, олор сӱтти 8 литрдеҥ берип јат. Јаан ла једикпези кажаан јок болуп, район јанынаҥ болуш јок, айдып та берер кижи јок, иштеер аттар база јетпес, агаш ижине керек болотоны трактор болор.

Уй саачы МУНДУСОВА АННА

Уй саар иш, саап алар нормазы 10 тын – меге бу норма јеҥил болуп јат. качан алдынаҥ јадарымда – малдыҥ сӱдиниҥ астамын кӧдӱрип аларга качан да кичеебейтем, бойына ла јетсе болор деп сананып туратам, оныҥ тоозын кӧптӧдӧрине кичеенип турган кижи јок, агаш кӧнӧк болгон, оны качан да јунуп турганым јок болгон. Эмди билип турум, сӱттиҥ тоозы кӧп бололо, сӱт урар немези  база да ару болор керек. Эмди мен билип турум, посудаларды канайып јунуп кургадатанын, колды јунуп турарын билерим. Эмди мен саар тужында оныҥ саап божогон кийнинде колымды јунуп турум, качан сӱтти заводко берерде, база да јунуп турум. Заводко ару чек барар керек. Саачыларга башка кийим керек, је ондый да болзо бисте ондый кийим јок болуп јат.

Бозу эмизип саап турганы каршу јетирип јат. Оныҥ учун сӱттиҥ тоозы астап јат. Је ондый да болзо бистиҥ алтай улустыҥ бозу ла саап турган уйлары ӱренип калган, оны эмди бозунаҥ айрып аларга сӱреен кӱч неме болуп јат. Баштапкы ла салган бозулу  болзо кем јок – оны тургузала  бозузын башка айрып алар, колхозтыҥ правлениезинде эмдиги јетире бу керектиҥ аайына чыкпаганыс, баштапкы чыккан бозуларды энезинеҥ башка айрып саап турар деп.

Качан мен алдынаҥ јадарымда, јаҥыс бойым иштеп, ӧлӧҥ керек мен ок, кырада мен ок, салда тудар мен ок болуп туратам, эмди колхозто меге јеҥил болуп јат. эмди качан бис ӧмӧлик болуп иштеп турганыста, мениҥ иштеп турганым ас болуп, эткен немем кӧп болуп јат.

Мениҥ айлымда да ару чек болды. Колхозник куль-турный болор учурлу. Бичикке бойым ла ӱренип алдым. Эмди бичик јетире билбестердиҥ школында  ӱренип турум. Ӧбӧгӧним рядовой колхозник болуп, јаскыда кырага ӱрен тартып турган. Алдырып турганыбыс эки газет «Кызыл Ойрот» ло «Јаҥы јол». Газеттерде мынайып бичип јат: малга јылу кажаан эдер деп.  Мынаҥ озо бис бу јылу кажаандарды бӱдӱрип салган болзо, эмди уйдыҥ сӱди койылып калар эди. Кышкыда мал јылу кажаанда турган болзо, олор кийнинде сӱтти кӧп берер эди.

Газеттеҥ билерге сӱреен керек болуп турган, кол-хозтор канайып бойлорыныҥ эптеп, кубултып турган, бу колхозтордоҥ база да јозок ӱренип алар эди.

Мен чегедек кийип турум, јаш ӱй улус база кийип јат. Кукулова Кандык карган ӧрӧкӧнгӧ 80 јаш, ол колхозтыҥ малына 10 тын кошкон. Оныҥ балдары 9 кижи, бастыразы колхозко кирген. Ол Кукулова бастыра јадынын јаҥыс ла кӧчӱште ӧткӱрген, эмди айдып турганы, калганчы јылдарда кӧчпӧй, бир јерге токынап, јада бердим деди.

МЕРГЕНДӰЧИ

Унуков Быдый мергендӱчи. Кӱнеҥ кӱнге планды бӱдӱрип турган болуп јат. Унуков Быдый мергендӱчи, салдачылардыҥ бригадири, эмегени саачылардыҥ башчызы, беспартийный јоктулардыҥ группазында 3 јыл туруп јадылар. Озо кӧчӱп туратан болгон, кышкыда тургускан турлузына јууктап турар, оныҥ кийнинде ол јердеҥ узада кӧчӱп туратан. Бу јылдаҥ ала мергендӱчи болгон. Качан колхозтыҥ ижин чикелеп тургузарда, оноҥ  ло бери мен мергендӱчи болдым. Бистиҥ бригада јакшы иштеп јат.

Алдынаҥ јатканча колхозто јадары артык болды. Качан кӧчӱп турарыбыста, јурт хозяйствоны оҥы јок ӱреп, оодып, чачып туратаныбыс. Эмди бир јерге јуулып јатканыбыста, кандый ла культурный иштер эдери јеҥил болуп, огород эдип отургызып баштадыс. Мен ӧткӧн јылда 88 салковой акча иштеп алганым бийиктеп калатан.

Јууктада ликпуктта ӱренип божойло, эмди эки газет «Кызыл Ойрот» ло бистиҥ аймактыҥ «Јаҥы Јол» газе-дин алдырып турум. Јаҥыс ла тутак болуп турганы јаҥы букваларды јетире билбей турган учун кычырып болбой турум. Эмегеним газетти јакшы кычырып јат. эмегеним эмдиги јетире ликпунктта ӱренип јат. Тӱште айылда отурып јат, эҥирде качан уйлар келгенде, сӱт табыштырза, оны бичип јат.

Турада ару чек јадын, ичинде стол, скамейкалар, печкези база бар. Мындый керектиҥ учурын биске айдып бергендер, оноҥ башка бис бойыбыста кар јакшы турубыс.

Анчадала эмди биске клуб керек. Эмди мынаҥ ары кӱчибис јеткедий болзо, клуб тургузар керек.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген