Алтайдын Чолмоны

Ончозы тӧрӧл јеринеҥ, эркетендӱ элинеҥ…

15.03.2021

Јастыҥ јараш, јылу баштапкы кӱндериниҥ бирӱзинде Нина (Јергелей) Яковлевна МАСКИНАНЫҤ «Элес јӱрӱмниҥ чалызу» деп адалган јаҥы бичигиниҥ таныштырузы ӧтти. Кычырту алала, мен узак кӧрӱшпеген Јергелей Яковлевнала туштажарыма сӱӱнип бардым. Калганчы јылдарда ол ар-бӱткени кеен ле байлык Чамал аймактыҥ Эликманар јуртында јуртайт. Јаҥы бичикле таныштыру калада Најылыктыҥ туразында болды. Таныштыруны јайалталу эпши-бичиичиле јылу ла сӱӱнчилӱ айалгада ӧткӧн туштажу да деп айткадый. Таныштыруга келгендердиҥ эске алыныштары, куучындары ортодо Болот Байрышев кожоҥдорын сыйлаган, јиит јайалталар Вероника Туденева скрипка, Эркей Чендыев пианино ойногондор.

Јергелей Маскина алтай литературада аҥылу јайалтазыла танылу ла јарлу бичиичи. Оныҥ повестьтери, куучындары  «Айна», «Туулардыҥ тымыгында», «Кӧгӧл мӱркӱт уйазы», «Јӱрӱмниҥ јуруктары» деп јуунтыларда, кӧп тоолу альманахтарда  јарлалган. Онойдо ок бир канча чӱмдемелдери орто ӱредӱлӱ школдыҥ орто ло јаан класстарыныҥ бичиктерине кийдирилген, Барнаул калада орус тилге кӧчӱрилген иштери бир јуунты болуп база чыккан.

«Элес јӱрӱмниҥ чалузы» бичикке Јергелей Яковлевнаныҥ чӱмдемелдеринеҥ башка, оныҥ бойыныҥ бичиичилер керегинде бичигени, онойдо ок јарлу улустыҥ (литературоведтердиҥ, јарлу бичиичи-коллегаларыныҥ: Јыбаш Каинчинниҥ, Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ, Паслей Самыктыҥ, Караҥ Кошевтиҥ ле ӧскӧлӧриниҥ де, кычыраачылардыҥ) эпши-бичиичиниҥ иштери керегинде бичимелдери база јарлалган.

Таныштыруны «Алтын-Туу» бичик басманыҥ редакторы Лариса Баина ачып, бичиичиниҥ узак јылдарга коштой иштеп јӱрген коллегазы, јаҥы јуунтыныҥ редакторы Токшын Торбоковко берди. Ол бичик чыгарары тегин иш эмес, кезикте бичик чыгарар ишке та не де буудактап, качалаҥын јетирип турар, је Јергелей Маскинаныҥ бу бичигиниҥ јолы ачык болды, акча да табылып, иш кӧнӱ барды деди. Эҥ кӱчи – ол автордыҥ бойынаҥ бичик чыгарары јанынаҥ јӧбин алары болды. Бичикке кирген чӱмдемелдер бӱгӱнги де кӱнде учурын да, курчын да, јӱрӱмдик тӧзӧлгӧлӱзин де јылыйтпаган… «Јергелейдиҥ Москвада ӱредӱзиниҥ кийнинде ишке келгенинеҥ ала ӧскӧ дӧ јерлерде (бичик чыгарар басмада, газетте ле Бичиичилер биригӱзинде) иштегениниҥ кереечизи мен — деп,  Токшын Тырмаевич айтты. –Јергелей ончо не-немени кӧстӧҥ кӧскӧ, ачыгынча айдатан кижи. Мени ӱредип айдатан: «Алтай литератураны јаҥы, чындык чӱмдемелдерле ӧскӱрер, байыдар керек». Ол литературага «Айна» деп баштапкы јуунтызыла кирген, ол ӧйдӧ јайап-бичинген  јаан бичиичилер Јергелейди  јайалтазын, сӧслӧ јураар узын бийик баалап, бойлорыныҥ ортозына теҥ бескелӱ бичиичидий  алгандар. Јергелей кандый да јамыга, јарлу болорына јӱткибеген. Бичик кепке базар басмада редактордыҥ ижинеҥ мойноп, јайым јайаарыныҥ, иштеериниҥ јолын талдаган».

Јергелей Маскинаныҥ прозазыныҥ, бичинер узыныҥ аҥылузы керегинде јакшынак јетирӱни филология билимдердиҥ кандидады Эльвира Чинина этти. Јетирӱниҥ тӧс шӱӱлтелерин  кыскарта алзабыс, Јергелей  Маскина баштапкы бичимелдериле алтай литератураны јаҥы темала байыткан, прозазында бӱгӱнги јурттыҥ јаҥжыккан јадын-јӱрӱмин ачып, улустыҥ јаркынду ла чындык кылык-јаҥдарын кӧргӱскен.

1983 јылда «Туулардыҥ тымыгында» деп јуунтызы чыккан. 1980-чи јылдарды Јергелей Яковлевнаныҥ јайаандыгыныҥ экинчи бӧлӱгине бӧлиирге јараар. Оныҥ бичимелдеринде ӱй кижиниҥ салымыныҥ сурактары улалат ла тереҥжийт. Ј. Маскинаны анчада ла национальный культураныҥ тӧзӧлгӧлӧри јоголып турганы чочыдат. Ӱй улустыҥ кылык-јаҥдары, эткен керектери, јастыргандары ажыра ӧбӧкӧлӧрдиҥ чӱм-јаҥдарыла колбуны јылыйтканынаҥ улам, кижи бӱгӱнги телекейде јаҥысканзыраганын, јаҥы ич-кӧгӱс тӧзӧгӧ керектӱзин кӧргӱзет. 1986 јылда кепке базылган «Кӧгӧл мӱркӱт уйазы» јуунтыда автор ук-тӧстиҥ ле тазылдарыстыҥ сурагын кӧдӱрет. Ол   аташ атту бу куучынын эш-нӧкӧри Петр Айдарович Боделуковко, оныҥ иркит сӧӧгине учурлаганын бир интервьюда айткан. Онойдо ок автор бу куучында тӱрк калыктардыҥ кезик сӧӧктӧрдиҥ байлу кужы мӱркӱт болгон деген соојындарына баштанат.

Эльвира Петровна солун ла тереҥ јетирӱзинде Јергелей Яковлевнаныҥ бир канча чокым куучындарын, повестьтерин бастыра јанынаҥ шиҥжӱлеп, кееркемел ле јайаан аҥылуларын айтты.

Сӧс бичиичии, поэтесса Сурайа Сартаковага берилди. «Јергелейдиҥ узак бичинбей барганыныҥ шылтагы оныҥ алдынаҥ бери туйуктанып келген ачу санааларынаҥ. Ол ас калыктыҥ бичиичизи болзоҥ, кандый ачымчылу деп кородоор. Та кемге бичип јаткаҥ, кемге? Бичик кемге де керек јок немедий… Улуска не де керек јок. Лазарь Кокышевтиҥ, Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ ачуурканып айткандарына јемей айдар: «Алтайым карам. Кижи эдип азырап койгон јоным карам… Кӧп-кӧп балдар бичикке ӱренип алатан болзо, бӱгӱнги тышты алтай, ичи кул башлыктарын солып, кӧгӱс байлыкту эне јерин орныктырып апаратан болзо…». Сурайа Сартакова оноҥ ары Јергелейди меге кудай, салым ары јанынаҥ тушташсын деп ийген болбой деп бодоорым деди:  «Нениҥ учун дезе, јӱрӱмниҥ кандый ла ӧйинде ол коштой јӱрген, јӧмӧгӧн. Баштапкы бичиктериме де ууламјы берген кижи Јергелей».

Бичиичилер биригӱзиниҥ председателиниҥ ордынчызы Таукен Яйтынов  бичиичиге Нина Яковлевна деп баштанып, ол Кӧкӧрӱге канчын јашта келип, ӱредӱчи болгон ӧйин эзетти. Јергелей Маскина Куладыныҥ сегисјылдык школыныҥ кийнинде педучилищени божоткон ло ыраак Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱде школында иштеген эмтир.  Эрчимдӱ ле јаш ӱредӱчи школдыҥ ӱренчиктерин де, јурттыҥ јашӧскӱримин де башка-башка бијелерге ӱреткен. Школдо до, јуртта да јӱрӱм кайнап чыккан эди деп, ол эске алынат. «Нина Яковлевна эки јыл иштейле, 1970 јылда Литературный институтка кирерге јӱре берген – деп, Таукен Тазымаевич оноҥ ары куучындады. —Ол јарлу прозаик, орус прозаныҥ узы Владимир Лидинде ӱренген.  Оныҥ Јергелей керегинде  бичигениле таныштырып ийейин: «Јергелей Маскина – алтай литературада   баштапкы эпши-прозаик. Онызы учурыла јакшы, је оныла коштой  тыҥ каруулу эмей. Оныҥ литератураны сӱӱгени, бичиичиниҥ учурлу керегин оҥдогоны оныҥ јайалтазын сӧс јоктоҥ керелейт. Повестьтери ле куучындары јӱрӱмдик чындыгыла, кееркемел байлыгыла аҥыланат…». Лидинниҥ оноҥ ары темдектегениле, бичиичи Маскина кижиниҥ кылык-јаҥыныҥ тереҥ јажыттарын ачат, јӱрӱм керегинде санааларыла ӱлежет. Автор  калыгыныҥ, јериниҥ јаҥжыгуларын, ол ок ӧйдӧ бӱгӱнги кижиниҥ ич-кӧгӱс айалгазын билгир јурайт».

Калада 7-чи таҥмалу алтай школдыҥ ӱредӱчизи Юлия Мундукина бичиичиниҥ чӱмдемелдери ажыра балдарды алтай кижиниҥ јаҥжыгуларына, чӱм-јаҥдарына ӱредип, санандырып, јакшыны ла јаманды ылгаштырып јӱрерине таскадып турганын ӧкпӧӧрип куучындады. Ол тоодо «Кӧгӧл мӱркӱт уйазы» деп чӱмдемелди ӱренгени ажыра балдарды бойыныҥ угы-тӧзин билерине, јаанды-јашты тооп јӱрерине таскаду ӧткӱрилет.

Литература ширтеечи, билимчи Маргарита Дединаныҥ темдектегениле, Јергелей Яковлевна алтай литератураныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген бичиичи. Јаҥы чыккан бичикте автор керегинде бичилген шӱӱлтелерди база салганы јакшы. Бичик чыгарар «Алтын-Туу» басмага бистиҥ ижисте керектӱ јакшы бичиктер чыгарып турганы учун јаан быйан деди.

Јергелей Маскинаныҥ ӱренчиги, литишчи Айару Тохтонова ӱредӱчизине кӧп јылу сӧстӧр айтты: «Јаан быйаным кару ӱредӱчиме, кӧкси ойгор Јергелей Яковлевнага. Бу кижи јӱрӱмимде јолыкканы јаан ырыс. Ол мени газетке бичинип турган балдардыҥ ортозынаҥ талдап, гимназияга кийдирген, ондо бисти бичинерине таскаткан. Литературный институтка кир деп сӱмелеген, болушкан… Јергелей Яковлевнадый ойгор кӧгӱстӱ ӱредӱчи-эјелӱ болгоныма сӱӱнип, ого быйанду јӱредим».

Таныштыруда Јергелей Маскинаныҥ 11-чи класстыҥ бичигине кирген «Карганай» деп куучыны Россияныҥ национальный литератураларыныҥ антологиязында орус тилле чыкканы айдылды. Бу антологияга Алтай Республиканыҥ тӧрӧл тилле бичинип јӱрген база эки бичиичизиниҥ (К. Ельдепова, Н. Бельчекова) куучындары кирген.  Айдарда, Россияныҥ национальный тергеелеринде јайап јӱрген 114 прозаиктиҥ  тоозында Јергелей Маскинаныҥ чӱмдемелиле бастыра Россияныҥ кычыраачылары таныжар аргалузы оморкодулу.

Бу ачык-јарык ла јылу айалгада ӧткӧн туштажуда Јергелей Яковлевнага кӧп улус акту кӱӱнин ле тоогонын айттылар. Ол тоодо АР-дыҥ национальный политиканыҥ ла јондык биригӱлерле колбуныҥ комитединиҥ јааны Людмила Варванец, ӱренчиги Тамара Яйтынова, ӱредӱ ле билим аайынча республикан министерствоныҥ баш специалисти Наталья Тадышева, ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева, Россияныҥ нерелӱ журнализи Светлана Кыдыева, билимчи Светлана Тюхтенева Јергелей Маскинаныҥ јайаан иштерин адап, мактап, авторго база да кӧп чӱмдемелдер, су-кадык кӱӱнзедилер. Таныштыруда авторго оныҥ јайалтазындый јаркынду ла јӱзӱн ӧҥдӱ кӧп чечектер сыйлалды. Јергелей Яковлевна бойыныҥ јанынаҥ јӱрӱминде коштой јӱрген, најылашкан ла јӧмӧшкӧн кӧп улуска сыйларын ла бичигин сыйлады. Кажы ла кижи керегинде база јылу ла јакшынак сӧстӧрин айтты, быйанду јӱргенин угусты. Таныштыру кӱндӱӱ-кӱрееле улалып, база да кӧп куучын-кумый ӧтти.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА