Алтайдын Чолмоны

Јакшыга јӱткӱген Эре-Чуй…

18.03.2021

Јадын-јӱрӱмниҥ бастырајандай бӧлӱктерин кӧрзӧбис, кажы ла аймакта эҥ ле курч деген сурактар элдеҥ ле озо јонјӱрӱмдик ууламјыларла колбулу. Анчада ла ӧткӧн јылдыҥ айалгазы чочыдулу, кӱч болгон. Каршулу коронавирус оору ороонды, тергеебисти бийлеп, улустыҥ јӱрӱмине кӧп солынталар экелген. Бу јылда айалга эмеш те болзо, оҥдолып барарына ончобыс иженедис. Алтай Республиканыҥ эҥ ле ыраак турган Кош-Агаш аймагына јол-јорык болордо, Тӱндӱкке тӱҥейлелген Эре-Чуйдыҥ албаты-јоныныҥ текши јӱрӱми кандый айалгада деп суракла јилбиркедис. Бу суракка карууны аймактыҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Валентина КАРУЛОВА берди.

Валентина Ивановна Мукур-Таркаты јуртта чыккан-ӧскӧн. Узак јылдарга тӧрӧл јуртыныҥ школында озо баштап ӱредӱчи, оноҥ директор болуп иштеген.

—Валентина Ивановна, Слер аймактыҥ албатызыныҥ текши јӱрӱминиҥ сурактарын башкарадыгар. Олордыҥ тоозына культура, кеендик, спорт, су-кадыкты корыыры, эл-јонды ишле јеткилдеери деген јаан учурлу бӧлӱктер кирет.  Онойдо ок кажы ла билениҥ, кижиниҥ јӱрӱми Слердиҥ  ајаруда деп айдарга јараар. Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ эҥ ле соок аймагыныҥ эл-јоныныҥ јӱрӱми кандый айалгада деп бодоп туругар?

—Бистиҥ аймак тергееде эҥ ле соок аймактардыҥ бирӱзи болгонынаҥ улам, мында јаткан албатыныҥ јӱрӱми качан да јеҥил болбогон деп, озо ло  баштап темдектеп ийер эдим. Эре-Чуйда кӱчи, чыдамалы тыҥ улус јуртап јат. Кышкы айлар узак болуп, јай кыска ла соок болуп турганынаҥ улам мындагы улус бу кату ар-бӱткенге ӱренижип калган. Је ондый да болзо, тӧрӧлин таштап, кем де кайдӧӧн дӧ ырбап барбаган. Калганчы јылдарда тайга-ташту јерлерде турган јайлуларында, кыштуларында мал-ажын азырап, иштеп турган улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Озодоҥ ло бери бистиҥ албаты койлоп-малдап, бала-барказын азыраган ине. Мен де малчы улустыҥ балазы болуп јадым, эне-адамга болужып, мынайда ок  чыдагам. Оныҥ учун бисте «сен ондый, сен мындый» деп кӧп бӧлинижер арга јокко јуук. Бой-бойысты сӱреен јакшы оҥдоп јадыбыс.

Ӧткӧн јылды алар болзобыс, аймак сӱреен кӱч ӧйди ӧдӱп келди. Ойто ло катап ол коронавирус деп ооруныҥ табарузын эске алып јадым. Оору бисти эҥ ле озо јаан табарган деп айдарга јараар. Оору улустыҥ эҥ ле јаан тоозы бисте болды. Коромјыларды алза, эҥ ле јаан тоолор база бисте. Эҥ ле кызу некелтелер бистиҥ аймакка келишкен. Улуска бу кату айалгада јӱрерге, кичеенерге, ижемјизин јылыйтпаска сӱреен кӱч болгон. Је бис ол уур-кӱчтерди ончозын ӧдӱп чыктыс. Бӱгӱнги кӱнде текши аймакта вакцина тургузар иш эрчимдӱ ӧдӱп јат. База бир каршулу оору — чума. Ол база бистиҥ аймактаҥ чыккан болордо, кажы ла јыл текши эл-јонго бу оорунаҥ база вакцина тургузадыс. Айдарда, эки оору бой-бойына салтарын јетирбезин деп, вакцинация ӧткӱрери сӱреен каруулу ла кӱч иш. Аймактыҥ эмчилигинде, кажы ла јурттыҥ ФАП-ында бӱгӱн иш кайнап јат деп айдарга јараар. Эмчилер бойыныҥ ижин сӱреен каруулу бӱдӱргилеп јат. Ол учун олорго јаан быйан.

Ковид оору эмеш токынай берерде, албатыныҥ јӱрӱми ӱренишкен кемине араайынаҥ бурылып јат деп айдар эдим. Араайынаҥ дегени улуска ойто такып мынаҥ озо болгон јадын-јӱрӱмди орныктырары кӱч болгоныла тӱҥейлеш. Бу оору јӱрӱмиске кӧп солынталар экелген. Улус таҥынаҥ јӱрерге ӱренген. Онойдо ок улустыҥ кылык-јаҥы база ачыгынча јарталган. Кем буурзак, кем болужар кӱӱндӱ — улуска болужын јетиргилеген. Ороонныҥ, аймактыҥ јӱрӱминде кӱч ӧйлӧрдӧ јонјӱрӱмдик корулаш деп бӧлӱкте иштеп турган ишчилерге сӱреен јаан јӱк салынган. Карын, волонтер деп адаткан улус табылганы, олор кӧп сурактарды јеҥилткени учун база јаан быйан айдар керек.

«Социальный блок» деп адалган бӧлӱк сурактар — ол эҥ ле кӱч сурактар деп канайда темдектебес. Аймактыҥ албаты-јоны ортодо кандый ла улус бар. Јадын-јӱрӱминиҥ кеми  база башка. Оныҥ учун сурактар сӱреен кӧп. Бӱгӱнги кӱнде аймакта јонјӱрӱмдик корулаштыҥ бӧлӱги ажыра болуш алып турган улустыҥ тоозы 15445, текши улустыҥ тоозынаҥ бу тоо — 85%. 2020 јылдыҥ туркунына эл-јонды јӧмӧӧр ууламјыга 347 млн салковойдоҥ эмеш кӧп акча чыгарылган ла болуш алатан кажы ла кижиге јетирилген. 2020 јылда аргазы кирелӱ билелерге, балдарлу ла кӧп балдарлу билелерге болужатан ууламјылар кӧптӧгӧн. Темдектезе, «Обеспечение социальной защищенности  и занятости населения» деп  государстволык программа аайынча  јонјӱрӱмдик контракт-јӧптӧжӱ тургузатан эп-аргала јӱрӱмниҥ кӱч айалгазына кирген 209 кижиге 28 млн салковойго турар болуш эдилери темдектелген. 3-теҥ ала 7 јашка јеткен балдарлу 1470 кижиге 102 млн салковой акча чыгарылган. Ӱч јашка јетпеген балдарлу 133 кижи 9 млн салковойго турар болуш алган. Онойдо ок кӧп балдарлу 820 биле 8,5 млн салковойго турар болуш-јӧмӧлтӧ алары јӧптӧлгӧн. Јурттарда јадып-иштеп турган 1,5 муҥнаҥ ажыра специалисттер (ӱредӱликтеҥ — 918 кижи, кичӱ таскадаачылар — 55 кижи, культураныҥ ишчилери — 103, ветеринарлар — 45, јонјӱрӱмдик ууламјылу иштиҥ улузы — 47, су-кадыкты корыырыныҥ ишчилери — 334)  текши тооло 49 млн салковойго турар болуш-јӧмӧлтӧ алган.

Аймакта Россия Федерацияныҥ иштиҥ 383 ветераны,  Алтай Республиканыҥ  иштиҥ 560 ветераны јуртайт. Бу улус  5,5 млн салковойго турар јонјӱрӱмдик ууламјылу болуш алган. Јаткан јеринде ЖКХ-ныҥ тӧлӧмирлерин тӧлӧӧринде болушты 1851 кижи алып јат. Јеҥилте-болушла тузаланып турган су-кадыгы коомой улустыҥ тоозы — 2101 кижи.

—Бу тоолорды кӧрзӧбис, федерал јасак аайынча болуш-јӧмӧлтӧ алатан улус болушты бӱткӱлинче алып јат.

—Болуш алатан кажы ла кижи ајару јок артып калбазын деп амадап јадыс. Аймакта кӱч јадынду, кӧп балдарлу, толо эмес билелер сӱреен кӧп. Сок јаҥыскан јадып турган ла сок јаҥыскан јадып турган оору улус база кӧп. Кажы да кижи ајару јок артпазын деп, бис јурт јеезелердиҥ јаандарыла јуук колбуда иштейдис. Онойдо ок јурттарда староста-јаандар, јонјӱрӱмдик ишчилер  бар. Бойыныҥ кӱӱниле болужын јетирерге кӱӱнзеген «доброволец» деп адалып турган улус база јӧмӧгилейт. Эл-јон ортодо «Јымжак јӱректер», «Балдарды школго белетеектер», «Килемјиниҥ корзиназы» деген акция-иш ӧткӱрилери јаҥжыгу болуп калды. Арга-чыдалы ас улуска бу јаан болуш. Бу акция-иш аайынча 300-теҥ ажыра билелер  јӧмӧлтӧ-болуш алган. Анчада ла ковид ооруныҥ ӧйинде мындый ууламјылу иш сӱреен кӧп улусты аргадаган: јаан јашту, оору 1129 кижи, кӧп балдарлу 1039 биле аш-курсакла, айыл-јуртка керектӱ не-немеле болуш алгылаган. Аймактыҥ јонјӱрӱмдик корулаш аайынча бӧлӱги бӱгӱнги кӱнде кӧп ӱлекерлерле иштеп турганын темдектеп ийер керек. «Мениҥ билем», «Гармония», «Айылдагы болушчы», «Ойноочы-автобус» деген клубтар ла оноҥ до кӧп баштаҥкайлар бу ӱлекерлер аайынча иштеп баштаган. Олор билелерге, балдарга, јашӧскӱримге сӱреен керектӱ.

Је кӱч ӧйлӧрдиҥ база бир темдеги — берилип турган јаан болушты јастыра тузаланып турганы. Оны айтпаска база болбос. Чын. Кӧп улус, билелер берилген акча-манатты чын тузаланып, бала-барказына, айлы-јуртына билдирлӱ, јакшы туза алып јадылар. Је ол ло ок ӧйдӧ государствоныҥ берип јаткан болужын — Јака Тӱндӱкке тӱҥейлелген аймакта ол ас эмес акча — керектӱ кеминде тузаланбай, бала-барказын сананбай, аракы-чегенге ӱреп турган билелердиҥ тоозы база кӧп. Оныҥ учун билезинде айалгазы кӱч, балдарын айрыттырган, балдары ӧскӱс арткан билелердиҥ тоозы  кӧптӧгӧн.  Мында ПДН-ныҥ, КДН-ныҥ, опеканыҥ ишчилери, психологтор, эмчилер ӧмӧ-јӧмӧ иштегилейт. Ӧткӧн јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире 13 биленеҥ эне-адазынаҥ 40 баланы айрыырга келишкен. Ол тоодо тогус биледе эне-адалардыҥ эне-ада болор тап-эриги айрылган, беш биледе эне-ада јанынаҥ тап-эрик  кирелендирилген. Бӱгӱнги кӱнде 17 биле ајаруда турат, олордо — 62 бала.  Аргазы кирелӱ 16  биледе 69 бала аҥылу ајаруда. Бу айдылган тоолордо алтай билелер кӧп болгоны санандырар учурлу. Нениҥ де учун алтай улус берилген болушла айлы-јуртын чыныктап, бала-барказын једимдӱ азыраардыҥ ордына, мындый коомой тоолорго кирип турганы ачымчылу. Анчада ла бистий кӧп укту улус јуртап турган аймакта бу айалга кӧскӧ иле кӧрӱнет. Је мен улустыҥ санаа-укаазына иженип јадым. Бала-барказын сананып, айыл-јуртын чаксыратпаска амадап јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

—Кош-Агаш аймакта иш, иш јок улус аайынча сурак канайда туруп јат? Эре-Чуйдыҥ албатызы ишти, јаҥы керектерди тӱрген ачып билериле  база аҥыланат…

—Байла, кӧп албатылар јуртап турган јерлерде ондый болбой. Улус бой-бойынаҥ кӧрӱжип, оноҥ артык јадарга, акча-манат иштеп аларга амадап турганы јакшы. Аргачылыкка келип турган јашӧскӱрим кӧп. Кееркедим эдимдер, јарангыштар јазап турган, кӧктӧнип турган устардыҥ тоозы кӧптӧйт. Калганчы јылдарда Эре-Чуй туристтерге, тергеениҥ айылчыларына там ла јилбилӱ болуп барады. Оныҥ учун туризмде иштеерге кӱӱнзегендер база кӧп. Тоолу јылдар кайра туристтерле иштеер иш, амыраар јерлер (конор туралар, турбазалар, турист ууламјылар) тӧзӧйтӧни кандый да аайы јок ӧдӱп турган болгон. Эмди бу иш аайынча аймактыҥ администрациязы чокум некелтелер тургускан. Аймак бастыра ла келген улуска эжиги ачык телкем деп билдирген болзо, эмди чокум ээжилер аайынча иш ӧткӱрилер. Чаган-Узунда, Бугузунда, Кош-Агашта, Ӱкекте — айылчылар уткуйтан алтай айылдар тургузарыс. Мында јербойыныҥ устары, јурукчылары, кожоҥчылары, кайчылары теҥ-тай иштеерин темдектеп јадыс. Эрте јайдаҥ ала орой кӱске јетире тӧрӧл аймагыска келген улус јербойыныҥ чӱм-јаҥдарыла, тӱӱкизиле, культуразыла таныжып алар аргалу болзын. Онойдо ок алтай аш-курсактыҥ тӧс јерлери база билгир тӧзӧлӧр учурлу. Бу иште сӱреен кӧп улус туружары темдектелет. Текши алза, туризм бистиҥ аймакта курч сурак. Оныҥ башка-башка бӧлӱктерин бириктирип, бир система-иш эдип тӧзӧп алзаас, сӱрекей јакшы болор эди. Быјылгы јайда бу ишти баштап ийерис.

Јаҥы ачылталарга кӱӱндӱ улузы кӧп аймак деп  айтканыгар база чын. Балдардыҥ таҥынаҥ садтарын, аш-курсак белетеер кафе-ашканалар тӧзӧӧргӧ, такси-кӧлӱктиҥ ижин баштаарга кӱӱнзегендер кӧп. Аймак аргазы јеткенче болужын база јетирет. Ол ок ӧйдӧ мал-аш та азыраарга кӱӱнзегендер кӧп. Аймак јаан.  Је кыймыктанганы кыр ажар деп канайда айдылып турган эди. Кӱч ӧйдӧ бала-барка азыраарга, једимдӱ јадын-јӱрӱм јӱрерге кӱӱнзегени — ол јакшы.   Эжикте јеҥил эмес ӧй турганы, аймак кӱн-айыла кату аймак болгоны бойыныҥ салтарын база јетирет. Бистиҥ ижистиҥ эҥ ле учурлузы текши эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ кемин тӱжӱрбези ле оҥдолторы болуп јат. Ковидтиҥ кӱч ӧйин ӧдӱп келгенис, је чочыду јок болуп калган эмес. Оныҥ учун улусты ајарыҥкай болзын, су-кадыгын чеберлезин, вакцинаны алзын деп кычырып, иштенип турганыс ол.

—Валентина Ивановна, куучын-эрмегер учун быйан. Ыраак аймактыҥ албаты-јонына амыр-энчӱ, су-кадык, једимдӱ јӱрӱм кӱӱнзейдис. Кӱӱн-табы бек албаты бастыра уур-кӱчтерди ӧдӱп чыгарына бӱдедис.

Айгуль МАЙМАНОВА

Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы