Чыҥдыйы бийик ле јеткерлӱ эмес јолдор јазалат

22.03.2021

Јолдордыҥ сурагы јаҥыс ла бистиҥ тергееде эмес, је онойдо ок бӱткӱл ороондо курч турат ла ол федерал башкартуныҥ бӱдӱрип турган јаан сурактарыныҥ бирӱзи деп темдектебеске болбос. 2020 јылдыҥ учында «Чыҥдыйы бийик ле јеткерлӱ эмес јолдор» деп национальный ӱлекер-проекттиҥ јӱрӱмде бӱдӱп баштаганыныҥ экинчи јылы тӱгенген.

Ӧткӧн јылда АР-дыҥ «Автомобильный јолдордыҥ «Горно-Алтайавтодор» республикан башкартузы» деген казенный учреждениезиниҥ ижиниҥ турултазыла тергеениҥ 16 участок-јеринде узуны 110 километр јолдор чыныкталып јазалып, тузаланарына табыштырылган. Ол тоодо — 60,5 километр јолго асфальтобетон салынган, 50 километр јолго — щебенка-оок таш урулып, чыныкталган. Јол јазаар иштер республиканыҥ кажы ла аймагында ӧткӱрилген деп айдарга јараар. Олордыҥ бир кезигин ајарып ийели.

Учурлу бӧлӱк-јол деп Бийск-Турачак- Верх-Бийск деп адалган ууламјыны айдар керек. Мында јолјазаачылар 17,5 километр јолго асфальт салгандар. Оноҥ озо ӧйдӧ щебенка-ташла бӱркелген јолло јӱрерге сӱреен кӱч болгон. Јол Дмитриевка јуртка јетире јазалган. Јербойыныҥ улузыныҥ јол керегинде сурактары јаантайын кӧдӱрилгенинеҥ улам бу јол бир јылга эрте јазалып башталган. Быјылгы јылда Дмитриевка јурттыҥ ичиндеги ле Озеро-Куреево ӧткӱре Алтайский крайла гран-кыйуга јетире јолдор јазалары темдектелген.

Себи-Оозы-Чамал-Куюс деген ууламјыла барган јолдор јазалганы тергеениҥ ӧзӱминде сӱреен јаан учурлу. Кажы ла јыл Туулу Алтайга келип турган айылчылардыҥ тоозы кӧптӧп турарда, бу аймактыҥ јолдоры чыныкталып јазалганы автотранспортту јорыктап турган улуска сӱрекей јарамыкту. Анчада ла јайгы кӱндерде айылчылардыҥ тоозы тыҥ кӧптӧйт. Былтыргы јылда Чамал јурттыҥ федерал јолго кирип турган тӧс оромындагы јолдо асфальтобетон јаҥыртылган, тротуарлар салылган ла јаҥы токтодулар тудулган. Јолдордо јеткер болбозын деп, оромло барган бӱткӱл участок-јерге разметка-темдектер эдилген, јолдордыҥ темдектери тургузылган.

Турачак аймактыҥ јеринеҥ ала Кемерово областьтыҥ гран-кыйузына јетире барган јолдо јолјазаачылар бир километр јерге асфальтобетон салдылар. 2024 јылга јетире бу национальный ӱлекер-проект аайынча Кузбассты ла Туулу Алтайды бириктирген јолдо база 24 километр јерди асфальтла бӱркеери темдектелген.

База бир учурлу јазалган јол деп, Горно-Алтайскка киретен экинчи номер-темдектӱ јолды адаар керек. Алтай Республиканыҥ тӧс калазындӧӧн келген јолдыҥ учуры база јаан. Мында кӧлӱктердиҥ тоозы сӱрекей кӧптӧгӧн. Кажы ла кӱн каланыҥ јериле муҥдар тоолу кӧлӱктер, автобустар, јаан кемдӱ кӧлӱктер маҥтадып јат деп темдектеер керек. Оныҥ учун бу бӧлӱк-јерде јолдорды јазаар тужында јолдордыҥ тӧзӧлгӧзин чыныктап, асфальт-бетонын јаҥыртып, тротуарлар јазалган ла чыҥдыйлу барьер-эдимдер тургускандар.

Эре-Чуйдыҥ эҥ ле ыраак јуртына — јол

«Чыҥдыйы бийик ле јеткерлӱ эмес јолдор» деген ӱлекер-проект аайынча 2020 јылда јазалган јолдордыҥ база бир ууламјызы «Кош-Агаш—Бел-Ажу» деп адалат. Јол јазаачылар Ыраак Тӱндӱкке тӱҥейлелген бу аймакта иштегилеп, 8,440 км јолды норматив-некелтеге келиштире јазап койгондор. Бу аймакта иштеерге кӱч болгоны јерде тожоҥ јылу да ӧйдӧ јоголбой турганыла, суулар јаантайын болгоныла колбулу. Јолдыҥ јаткан јеринде сас јерлер база кӧп. Је ондый да болзо, иш чыҥдыйлу ӧткӱрилген.

Кош-Агаш аймактыҥ администрациязында тудум иштер, архитектура, јерлер ле ар-јӧӧжӧ аайынча бӧлӱктиҥ јааны Олжас Кусаиновтыҥ куучындаганыла болзо, Бел-Ажуга (Джазаторго) јетире барган јол аймактыҥ ичиндеги јолдордыҥ эҥ ле кӱч дейтен бӧлӱк јолдорыныҥ тоозына кирип јат. Мында јаҥыс ла щебенка-ташла урулып калган јерлер эмес, је онойдо ок јуртка јетире барган ташту јолдыҥ кеми керегинде айдарга кунукчылду. Кӧлӱктерге јӱрерге сӱрекей кӱч. Бу суракты кӧдӱрип, јолдорды јазаар деген сурак-амадуны аймактыҥ јааны Серикжан Муратканович Кыдырбаев тергее кеминде тургускан. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јӧмӧгӧн. Уч-турулта болуп, 2020 јылдыҥ учында Кош-Агаш-Бел-Ажу деп ууламјыла 8,440 км јол асфальтла салынган. Бу ишти «Горно-Алтайавтодор» једимдӱ бӱдӱрип койды. Оноҥ ары 18,328 км јолго щебенка-оок таш урулган, јол элбедилген ле кырлары бийиктедилген.

Чӧл јерде суулар јаантайын јайылып јадар. Оныҥ учун јолдор сууга алдыртпазын деп, оныҥ тӧзӧлгӧзин, кырларын бийиктедип, чыныктаар керек. Бу иш 18,328 км јолдо бӱткен. Бел-Ажу јурттыҥ бойына јетире сӱреен ыраак, ого јетире јолдорды јазап алатаны јаан амаду болуп јат. Је, айса болзо, келер ӧйдӧ акча-манат чыгарылып, јол јазалза, бу да јол улусты сӱӱндирер.

Јолдордыҥ чыҥдыйын кичееп турган специалисттердиҥ тоозына инженер болуп иштеп турган Расул Ерелтаев кирет. Ол Кош-Агаш—Бел-Ажу ууламјыла барган јолдордо иш эрчимдӱ болгонын темдектеген. Расул Борисович аргалу болзо, Бел-Ажуга јетире арткан јолды щебенка-оок ташла да бӱркеп, чыныктаар керек деп куучындаган. Нениҥ учун дезе, ыраак јуртка јетире барган јолдыҥ јӱк ле баштамы участок-јери јазалган ла оноҥ ары јолдо улуска чучураарга келижип турганын ол айткан. Је ончозы акча-манаттаҥ, аймактыҥ јааныныҥ ижинеҥ камаанду эмей. Аймактыҥ бастыра јолдоры кыжы-јайы кичеелип, ай-кӱнге келиштире јазалып, чыныкталып јат. Ремонт-јазалду иштер канайда баратаны келер ӧйдӧҥ камаанду. Онойдо ок бу ла Кош-Агаш—Бел-Ажу ууламјыла барган јолдыҥ 3,850 км јеринде турган 120 столмодо бу ла кочкор айда электроот кӱйдӱрилгенин база темдектеер керек. Тергеелердиҥ јолдорына электројарыткыштар тургузары национальный ӱлекердиҥ база бир јаан учурлу бӧлӱги болуп јат.

Тергеениҥ јолдоры электројарыткыштарлу

Тергеениҥ јолдорын электројарыткыштарла јеткилдеер ишти «Горно-Алтайские электросети» биригӱниҥ энергетиктери бӱдӱрет. 2019-2020 јылдарда «Россети Сибирь» — «Горно-алтайские электросети» компанияныҥ ишчилерии текши тооло 132 јӧптӧжу аайынча 285 оромдо 2100 светодиод светильник-јарыткыштар тургускан. «Караҥуй оромдордыҥ курч сурагы јаантайын кӧдӱрилип јат. Тӱн ӧйинде јурттарда, јолдорды јакалай электроот, светодиод јарыткыштар кӱйер учурлу. Мында эл-јонныҥ јӱрӱмине каршу јетирбези, јеткерлерди болдыртпазы деген јаан учурлу сурактар керегинде айдылып јат. Бис Россетьтерле кожо кыйалтазы јогынаҥ иштеерис. Оромдорды, јолдорды электроотло јеткилдеер ишти улалтарыс» — деп, тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин јаҥыс эмес катап темдектеген. Эҥ ле кӧп јарыткыштар Майма, Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы аймактарда тургузылганын темдектеп ийер керек. Быјылгы јылда јарыткыш-лампалар тургузарына эдилген угузулар база кӧп. Олордыҥ ортозында Хабаровка, Коргон, Ӱстиги-Оймон, Каракокша јурттар бар болгонын темдектеер керек. Озо ло баштап электројарыткыштарды эмчиликтерге, школдорго, балдардыҥ садтарына јетире барган јолдорго тургузар деген сурактар турган болгон. Је эмди јурттардыҥ бастыра оромдорына, јурттарга кирген јолдордо турган столмолорго јарыткыштар тургузар керек деп сурактар туруп јат.

Онойып, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш јурттарга «кирген» јолдорго электроот ӧткӱрилген. Бӱгӱнги кӱнде тергееде 325 километр республикан учурлу јолго электроот тургузары темдектелет. Олордыҥ тоозына Дмитриевка, Ӱзнези, Чопош, Сейка јурттарды кечире јол, онойдо ок Јабаган -Туйакту деген ууламјы-јол кирет.

2021 јылда 143,7 км јол јазалар

«Чыҥдыйы бийик ле јеткери јок јолдор» деп национальный ӱлекер-проект аайынча 2021 јылда Алтай Республикада 143,7 км јолдор јазалары темдектелген. Бӱгӱнги кӱнде 24 объект-јерде иш башталарына белен. Тергеелик јолдордыҥ 16 участок-јеринде 137,7 километрге једер јолдор јазалар. Ол тоодо: Талду-Тӱҥӱр («Белуха» деп адалган ар-бӱткендик паркка јетире), Јабаган-Туйакту, Себи-Оозы-Чамал-Куюс, Шабалин-Каспа, Јоло-Кайырлык, Тулой-Бийка ууламјыларла. Онойдо ок јолјазаачылар 2020 јылда башталган ла тӱгезилбеген јазалду иштерди Јабаган-Туйакту, Чой-Сейка-Ыныргы, Турачак-Кемерово областьтыҥ гран-кыйузы, Кан-Оозы-Коргон деп ууламјыларда јолдордыҥ бӧлӱктеринде тӱгезер. Онойдо ок 2022 јылдыҥ учына јетире тӱгезип койотон јазалду иштер башталарын темдектеп ийер керек. Быјыл Чаргы-Беш-Ӧзӧк-Кан-Оозы-Талду-Карагай-Казахстанныҥ гран-кыйузы; Талду-Тӱҥӱр; Бийск-Турачак-Бийск; Оҥдойго кирген јол деп ууламјыларла иштер башталар. Онойдо ок Чой-Сейка-Ыныргы, Јабаган-Туйакту, Горно-Алтайск-Чой-Артыбаш (Алтын-Кӧл) деп тергеелик јолдордо ремонт-јазалду иштер башталар. Горно-Алтайск калага Маймадаҥ кирген јолды Головачева оромго јетире, Барнаульский, Смородиновый оромдордыҥ јолдорыныҥ бӧлӱктери јазалар. Майма јуртта Заводской, Источный, Солнечный, Энергетиков, Рабочий, Луговой оромдордыҥ јолдоры јаҥыртылар.

А. МАЙМАНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина